Հատված ԿԱՆԱՉ ու ՍԵՒ. ԱՐՑԱԽՅԱՆ ՕՐԱԳԻՐ գրքից
Հենց 1999-ին կրկին շրջանառության մեջ դրվեց տարածքների փոխանակման տարբերակով ղարաբաղյան հակամարտությունը կարգավորելու հնարավորությունը: Ռոբերտ Քոչարյանը պարզաբանել է. ՙԿա փակուղի, և փակուղուց դուրս գալու միակ ճանապարհը բոլոր հնարավոր տարբերակների քննարկումն է: Եվ այդ կոնտեքստում, այո, կար գաղափար տարածքների փոխանակման վերաբերյալ: Գաղափարը բավական տարբերվում է նրանից, որը տպագրվեց մեր մամուլում, բայց, այնուամենայնիվ, այդ տարբերակն իմ կողմից չի ընդունվել, և ներկա թեժ քննարկումներն ուղղակի անիմաստ են: Պետք է ասեմ, տարբերակն ուներ իր տրամաբանությունը. ենթադրվում էր, որ այն կբերի տարածաշրջանի երկարատեւ խաղաղության՚:
Ավելի ուշ` 2008թ. փետրվարին, ի պատասխան Լևոն Տեր-Պետրոսյանի քննադատության, Քոչարյանն ասել է. ՙՄեղրին հանձնելու տարբերակը Պոլ Գոբլի առաջարկն է, որը շրջանառության մեջ է դրվում պարբերաբար: ՙՏարածքների փոխանակման սկզբունքներ՚ կոչվող տարբերակն ընդամենը մեկ անգամ քննարկվել է համանախագահող երկրներից մեկի ներկայացուցչի հետ: Եթե պատասխանը դրական լիներ, ապա այն հետագայում կմշակվեր ու կդառնար Մինսկի խմբի առաջարկ: Այդ տարբերակը մերժել է և’ հայկական, և’ ադրբեջանական կողմը: Մեր իշխանավարման ընթացքում տարածքների փոխանակման սկզբունքները մերժել ենք` պատճառաբանելով, որ չենք կարող կորցնել Իրանի հետ սահմանը: Այն թուղթը, որ թափահարում է Տեր-Պետրոսյանը, ես երբևէ չեմ տեսել՚:
2008թ. փետրվարին Տեր-Պետրոսյանն Ազատության հրապարակում հավաքված տասնյակ հազարավոր քաղաքացիների համար մեջբերումներ էր անում ՙտասը տարի թաքցված՚ փաստաթղթից` այն որակելով ՙմեծագույն դավադրություն Հայաստանի հանդեպ՚: Տեր-Պետրոսյանը Մեղրիի և Ղարաբաղի փոխանակման փաստաթղթից ընթերցեց երկու հոդված: ՙՆախկին ԼՂԻՄ տարածքը, Շուշիի և Լաչինի շրջանները փոխանցվում են Հայաստանին, Մեղրիի շրջանը 1988թ. սահմաններով փոխանցվում է Ադրբեջանին: Համաձայնագիրն ուժի մեջ մտնելուց անմիջապես հետո սկսվում է Մեղրիի շրջանի բնակչության և ներկայումս Աղդամի, Ֆիզուլու, Ջեբրայիլի, Ղուբաթլիի, Զանգելանի, Քելբաջարի շրջաններում բնակվող հայերի անվտանգ և կամավոր տեղափոխումը Հայաստանի տարածք՚: Ապա Տեր-Պետրոսյանը շարունակեց. ՙՀայաստանում այս դավադրությունը խափանվեց երկու մարդու շնորհիվ: Դա Կարեն Դեմիրճյանն էր և Վազգեն Սարգսյանը, որոնք խափանեցին այդ ծրագիրը, և դրա գինը նրանց կյանքն էր՚:
Տարածքների փոխանակման գաղափարը 1992թ. առաջ էր քաշել ԱՄՆ պետքարտուղարության նախկին աշխատակից Գոբլը: Ըստ էության, 2001թ. ապրիլին, երբ ԱՄՆ-ի ակտիվ աջակցությամբ Ֆլորիդայի Քի Վեսթ քաղաքում տեղի էին ունենում բանակցություններ, կարգավորման հիմքում ևսդրված էր Գոբլի գաղափարը, ճիշտ է` ակնհայտ փոփոխություններով եւ նորամուծություններով: Ամերիկացի դիվանագետը նշում էր ղարաբաղյան կարգավորման երեք տարբերակ:
Առաջին` Ղարաբաղի հայերի ոչնչացում կամ արտագաղթ, ինչը հնարավոր չէ բարոյական տեսանկյունից, երկրորդ` Ղարաբաղի հանձնում Հայաստանի իրավասությանը, ինչը հնարավոր չէ քաղաքական տեսանկյունից, քանի որ Ադրբեջանը կզրկվի ինչպես տարածքներից, այնպես էլ` ջրային պաշարներից, երրորդ` խոշոր ուժեր մտցնել հակամարտող կողմերին իրարից անջատելու համար, ինչը հնարավոր չէ ֆիզիկապես: Գոբլը փակուղին հաղթահարելու ճանապարհ էր նկատում տարածքների փոխանակման հնարավորությունը. ՙՂարաբաղի մի մասի հանձնում Հայաստանին: Բաքվին ջուր սնուցող գետերի ակունքներ ընդգրկող տարածքը պետք է հանձնել Ադրբեջանին` ադրբեջանաբնակ բնակավայրերի հետ միասին: Հայաստանի վերահսկողության տակ գտնվող եւ Նախիջևանն ու Ադրբեջանն իրարից անջատող տարածքների մի մասի հանձնում Ադրբեջանի իրավասությանը՚:
Հետագայում` 2000թ. հունիսին, Գոբլն ընդունեց, որ երկու սխալ է թույլ տվել, առաջինը` ԼՂ-ից Ադրբեջան ջրի հոսքն է, որն այնքան էլ մեծ կարևորություն չունի, երկրորդ` ավելի նշանակալի սխալն Իրանի հետ սահման ունենալու կարևորությունն է հայերի և Հայաստանի համար: ՙ1992թ. շատ քիչ առեւտուր կար այդ ճանապարհով, և ես կարևորում էի, որ հայերը կզոհաբերեն այդ (սահմանը) հանուն խաղաղության: Այժմ ես հասկանում եմ դրա հոգեբանական իմաստը, դա կարևոր է ոչ միայն առևտրի հետագա զարգացման համար, այլ մանավանդ որպես ելք դեպի աշխարհի ոչ թուրքական մասը: Ես այն ժամանակ թերագնահատել էի այդ հանգամանքը: Եթե վերանայեմ այդ ծրագիրն այժմ, պիտի առաջարկեի, որ Ադրբեջանը նախ զիջեր Արեւմտյան Նախիջևանի մի փոքր մասը, որպեսզի Հայաստանը սահման ունենար Իրանի հետ, և ապա Թուրքիան բացեր իր սահմանները Հայաստանի հետ՚:
2008թ. փետրվարի 12-ին Վարդան Օսկանյանը Մեղրին Ղարաբաղի հետ փոխանակելու Տեր-Պետրոսյանի հայտարարություններն ընդամենը որակեց Գոբլի ծրագիր, որը շրջանառության մեջ է դրվել 90-ական թթ. սկզբներին և 2000թ. կտրականապես ու վերջնականապես մերժվել: Օսկանյանն ընդգծեց, որ Մինսկի խումբը նման առաջարկ երբևէ չի ներկայացրել: Նա պնդեց նաև, որ դեռ 1994թ. Հայաստանի ղեկավարությունը նեղ շրջանակում քննարկել է Գոբլի ծրագիրը, և Տեր-Պետրոսյանը կարծիք է հայտնել, որ եթե Նախիջևանի հյուսիսային` Հայաստանի անմիջական հարակից մասը, մինչև Իրանի սահմանը, տրվեր Հայաստանին, ապա դա ընդունելի տարբերակ կլիներ:
Ավելի վաղ` տարածքների փոխանակման ճանապարհով ղարաբաղյան հարցի լուծումն առաջ էր քաշել Նոբելյան դափնեկիր Անդրեյ Սախարովը դեռ 1988թ.: Բաքվում լրատվամիջոցների հետ հանդիպման ժամանակ 2002թ. Ալիևն ասում էր. ՙԵրբ Սախարովը եկավ այստեղ, խոսակցություն գնաց Մեղրին Ադրբեջանին փոխանցելու, իսկ Լաչինից Հայաստանի համար միջանցք բացելու մասին, որպեսզի այդ հարցը լուծվի: Ադրբեջանը դրա հետ չհամաձայնեց: Այդ մասին ինձ Թուրքիայում ասել են հանգուցյալ Օզալը, հետագայում Դեմիրելը: Չեմ կարող ասել, որ ի վերջո հայերը կհամաձայնեին, բայց ամեն դեպքում նման տրամադրություններ կային: Սակայն ադրբեջանական կողմը լիովին դեմ եղավ՚:
Թուրքիայում հայտնի քաղաքական մեկնաբան, նախագահ Օզալի խորհրդական Ջենգիզ Չանդարը հիշում է. ՙ1991թ. Օզալն ինձ ուղարկեց Բաքու մի առաջարկությամբ, որով փորձում էր Ղարաբաղի հարցում ճշտել Մութալիբովի ճկունությունը: Այդ առաջարկության էությունը տարածքների փոխանակումն էր: Պատերազմը նոր էր սկսվել: Ըստ այդ առաջարկության` Ադրբեջանը Հայաստանին զիջում է Լաչինը և Ղարաբաղի մի մասը, իսկ Ղարաբաղի մյուս մասը Շուշիով, ինչպես նաև Մեղրին տրվում է Ադրբեջանին: Մութալիբովն ասաց, որ չի կարող ընդունել այդ առաջարկությունը: Ես մտածեցի, թե նա հաշվի է առնում Իրանի գործոնը: Մութալիբովի բացատրությունն այլ էր: Նա ասաց, որ Զանգեզուրը եղել է ադրբեջանական հող, և Ստալինն է տվել հայերին: Ինչո՞ւ մենք պետք է ադրբեջանական Լաչինը փոխանակենք ադրբեջանական Զանգեզուրի հետ՚:
Տարածքների փոխանակման կամ դրանից ածանցյալ առաջարկները թեև անընդունելի են եղել ինչպես հայկական, այնպես էլ ադրբեջանական կողմերի համար, սակայն դրանք քննարկվել են բանակցությունների տարբեր փուլերում: Ադրբեջանը ձգտում էր ցամաքային անմիջական կապ հաստատել Նախիջևանի հետ, սակայն դրա դիմաց, ակնհայտորեն, պատրաստ չէր զիջումների գնալ ԼՂ և Լաչինի հարցերում: Մյուս կողմից, Երևանը ձգտում էր տեսնել ԼՂ-ը և Լաչինի միջանցքը Հայաստանի կազմում, սակայն անվտանգության և այլ պատճառներով պատրաստ չէր զրկվել Իրանի հետ ընդհանուր սահմանից:
Վաշինգտոնում Հայաստանի և Ադրբեջանի նախագահների միջև սկսված բանակցությունները շարունակվեցին այլ քաղաքներում: 1999թ. սեպտեմբերին Քոչարյան-Ալիեւ հերթական հանդիպումը կայացավ Սադարակում՝ Հայաստան-Նախիջևան սահմանագլխին:
Այդ հանդիպման հաջորդ օրը ԱՄՆ փոխնախագահ Ալբերտ Գորը Քոչարյանին և Ալիևին հղած ուղերձում քաջալերում և հույս էր հայտնում, որ եթե նախագահներն իրենց աշխատանքի այս փուլը կարողանան ավարտել մինչև նոյեմբեր կայանալիք ԵԱՀԿ գագաթաժողովը, ապա ՙՍտամբուլում ԵԱՀԿ ողջ ընկերակցությունն իր աջակցությունը կհայտնի ձեռք բերած առաջընթացին՚:
Քոչարյանի խոսքերով` ՙԽոսքն ընդամենն այն մասին է, թե արդյոք հնարավոր կլինի՞ Ստամբուլում հայտարարել, որ մենք ինչ-որ գործընթաց ենք սկսում կամ ինչ-որ արդյունքների հասել ենք: Ես կողմնակից չեմ, որ մենք այդ գործընթացը պայմանավորենք Ստամբուլի գագաթաժողովով: Եվ հատկապես աշխարհագրական տեսակետից տեղը հայերի համար այնքան էլ հարմար չէ: Այդ առումով ես կնախընտրեի, որ դա լիներ մի քիչ նույնիսկ ավելի շուտ կամ ավելի ուշ, բայց ոչ Ստամբուլում՚:
Արդեն Ստամբուլում Քոչարյանը հերքում է լուրերը, թե գագաթաժողովում պետք է հաշտության պայմանագիր կնքվեր, և ինչին իբր խոչընդոտել է Հայաստանի խորհրդարանում տեղի ունեցած ողբերգությունը. ՙՀարցն այդքան հասունացած չէ, և չէր էլ նախատեսվում, որ կարգավորմանը վերաբերող որևէ փաստաթուղթ պետք է ստորագրվեր այստեղ՚:
1999թ. հոկտեմբերի 19-ին Բաքվում Դեմիրելն ասել էր, թե ՙմոտ օրերս կիրականանա հայ-ադրբեջանական հաշտությունը՚, միայն թե ՙառանց Ռուսաստանի բարերար դերի այն հնարավոր չէ ապահովել՚: ՙԿովկասում հնարավոր չէ հաշտության մասին խոսել` առանց նկատի առնելու Ռուսաստանը: Եթե լուծում իրականացնելու ձեռնարկի առիթով նկատի չառնվի Ռուսաստանը, ապա ձեռնարկը կձախողվի, որովհետև Ռուսաստանը տակավին պահում է իր մեծ պետություն լինելու ներուժը՚:
Հոկտեմբերի 20-ին ԱՄՆ պետքարտուղարի խորհրդական Սթիվեն Սեստանովիչը և Մինսկի խմբի ամերիկացի եռանախագահ Քերի Քավանոն Երևանում հանդիպում են Քոչարյանի, Վ. Սարգսյանի, Օսկանյանի և Ս. Սարգսյանի հետ: Հաջորդ օրը Սեստանովիչը և Քավանոն Բաքվում ղարաբաղյան բանակցությունները շարունակում են Ալիեւի, Թոֆիկ Զուլֆուգարովի, Աբիևի հետ: Այս հանդիպումից երեք օր անց հրաժարական են տալիս արտգործնախարար Զուլֆուգարովը և Ալիևի աշխատակազմի կարևոր դեմքերից Էլդար Նամազովը: Ավելի վաղ հրաժարական էր տվել Ալիևի խորհրդական Վաֆա Գուլուզադեն:
Հետագայում Զուլֆուգարովը և Նամազովը հաստատել են, որ Ստամբուլի գագաթաժողովի նախօրեին կողմերը լրջորեն քննարկել են տարածքների փոխանակման տարբերակը: Երկուսն էլ պնդել են, որ հրաժարական են տվել` իրենց անհամաձայնությունն արտահայտելով տարածքների փոխանակման առաջարկին: ՙՍտամբուլի գագաթաժողովի նախօրեին համաձայնություն էր ձեռք բերվել, որը, իմ կարծիքով, չէր համապատասխանում Ադրբեջանի շահերին: Այդ պատճառով, որոշեցի իմ մի քանի գործընկերների հետ հրաժարական տալ: Այդ համաձայնագիրը հավասարազոր էր ԼՂ-ին անկախություն տալուն, անշուշտ` ոչ դե-յուրե, այլ դե-ֆակտո՚,- ասել է Նամազովը:
Ալիևն իր հրապարակային ելույթներում ընդունել է, որ 1999թ. ընթացքում քննարկվել են տարբերակներ, որոնք հակասել են Ադրբեջանի շահերին, մյուս կողմից պնդել, թե Հայաստանն է հետ կանգնել ձեռք բերված պայմանավորվածություններից. ՙՄենք մի քանի անգամ հանդիպեցինք (Քոչարյանի հետ), երկու անգամ մեկնեցի Ժնև, հանդիպեցինք (Հայաստան-Նախիջևան ) սահմանին: Կարող եմ ասել` դիրքորոշումները հնարավոր եղավ շատ մոտեցնել 1999թ. հոկտեմբերին: Բայց Հայաստանի խորհրդարանում կատարված ահաբեկչությունից հետո Հայաստանը հրաժարվեց փոքր առաջընթացից, որին հասել էինք՚:
Դժվար է միանշանակ պնդել, թե գագաթաժողովի նախօրեին ո՞ր կողմն է նախնական համաձայնությունից հրաժարվել: Հստակ չէ, թե որքանո՞վ են մոտ եղել համաձայնությանը: Հակասական են նաև տեղեկությունները, թե ի՞նչ կապ կարող էր լինել Հայաստանի խորհրդարանի ոճրագործության եւ կարգավորման միջեւ:
Հոկտեմբերի 18-21-ը կայացավ Հայաստանի Ազգային ժողովի պատվիրակության այցը Մոսկվա, որը գլխավորում էր խորհրդարանի նախագահ Կարեն Դեմիրճյանը։
Հոկտեմբերի 26-ին Ալիևն ընդունեց պետքարտուղարի տեղակալ Սթրոբ Թելբոթին, Սեստանովիչին, Քավանոյին: Հոկտեմբերի 27-ի առավոտյան Քոչարյանը հեռախոսով զրուցում է Ելցինի հետ: Նույն օրը Երևանում Բաքվից ժամանած ամերիկյան պատվիրակությանն ընդունում է Հայաստանի նախագահը: Բանակցությունները, որին մասնակցում էին նաև վարչապետ Վազգեն Սարգսյանն ու արտգործնախարար Վարդան Օսկանյանը, շարունակվում է ավելի քան հինգ ժամ: Այդ հանդիպումից անմիջապես հետո վարչապետ Վ. Սարգսյանը շտապում է Ազգային ժողով, իսկ Օսկանյանը ամերիկյան պատվիրակությանը ուղեկցում է օդանավակայան: Կարճ ժամանակ անց, երբ Երևանից Մոսկվայով ամերիկյան պատվիրակությունն ուղևորվում էր Անկարա` թուրքական իշխանությունների հետ շարունակելու ղարաբաղյան քննարկումները, Հայաստանի ազգային ժողովում լսվում են կրակոցներ:
Ահա այս համընկնումն է պատճառ դարձել պնդելու, որ ահաբեկչությունը կապված էր ղարաբաղյան կարգավորման հետ: Ավելին` շրջանառվում էին տեսակետներ, թե կարգավորման տարբերակին, որը ենթադրում էր տարածքային փոխանակումներ, առաջին հերթին դեմ էին Վ. Սարգսյանն ու Դեմիրճյանը:
ՙԴեպքից մի քանի օր առաջ Կարենը երկու անգամ այդ մասին կիսվել է իմ և որդուս հետ: Նա ինձ և Ստեփանին ասաց, որ որոշված է Մեղրիով ճանապարհ թողնել: Նա ասաց, որ բոլորը համաձայն են, նույնիսկ ուրախացած են, որովհետև խոստացել են մեծ փողեր, մտածում էին այդ գումարներով Հայաստանը կարգի բերել: Շատ շուտ Վազգենն անցավ Կարենի կողմը, համոզվեց, որ չի կարելի տալ Մեղրին: Նա ասում էր, որ իրեն համոզել չեն կարող, որովհետև Մեղրին տալը Հայաստանի վերջն է՚,- ասում է Ռիմա Դեմիրճյանը:
Վաղարշակ Հարությունյանը ևս հաստատել է, որ տարածքների փոխանակման տարբերակը քննարկվել է բավական լրջորեն. ՙԵս` որպես պաշտպանության նախարար, այդ փաստաթղթի քննարկումներին մասնակցել եմ: Առաջին անգամ Մեղրիի տարբերակի մասին ինձ ասել է Վ. Սարգսյանը: Դրանից հետո Սադարակում Քոչարյան-Ալիեւ և Աբիևի ու իմ հանդիպման ժամանակ այդ մասին խոսել է Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարը: Այնուհետեւ Քոչարյանն է այդ տարբերակն ինձ ներկայացրել և ասել, որ լավ լուծում է: Դրանից հետո ես հանդիպել եմ Մինսկի խմբի համանախագահներին, այս հարցի շուրջ համանախագահների հետ հանդիպում է ունեցել նաև Արամ Սարգսյանը՚:
Ամերիկացի պաշտոնաթող դիվանագետ Փիթեր Ռոզենբլաթը, ով 1999թ. ընթացքում մի քանի անգամ այցելել է տարածաշրջան, պնդել է. ՙՀոկտեմբերի 27-ի սոսկալի սպանդի նախօրեին վարչապետ Սարգսյանը նախագահի հետ ամբողջովին համաձայն է եղել: Ես այդպես եմ տեղեկացված: Սարգսյանին հանդիպել եմ սպանությունից մի քանի օր առաջ և տպավորություն ստացա, որ նա լիովին չի արտահայտվում բանակցությունների մասին, սակայն նրանք, ովքեր Սարգսյանի հետ են եղել կյանքի վերջին մի քանի օրերին, ինձ ասում են, թե լիովին համաձայն է եղել Քոչարյանի հետ՚:
Ստամբուլի գագաթաժողովին նախորդող և հաջորդող ամիսներին հայկական, ադրբեջանական և միջազգային մամուլում եղան բազմաթիվ հրապարակումներ, որ բանակցություններում քննարկվել է Մեղրին Լաչինի հետ փոխանակելու հնարավորությունը. Մեղրին տրվում է Ադրբեջանին, Լաչինը Ղարաբաղի հետ` Հայաստանին, Մեղրիով Հայաստանին տրվում է սուվերեն ճանապարհ, որով Հայաստանը կարող է սուվերեն հաղորդակցության մեջ մտնել Իրանի հետ, այսինքն` առանց հատելու Ադրբեջանի սահմանագիծը:
Հոկտեմբերի 27-ի ահաբեկչությունը և Թալբոթի այցի համընկնումը բիտանացի լրագրող Թոմաս դե Վաալը որակելով ՙշատ ապշեցուցիչ՚, մեջբերում է ամերիկացի բարձրաստիճան դիվանագետի խոսքերը, թե կողմերը ՙշատ, շատ մոտ էին՚ համաձայնության հասնելուն, և որ տեղի ունեցած սպանդը ՙմարդկային, քաղաքական և աշխարհաքաղաքական աղետ էր՚: Խոսակցություններ էին շրջանառվում, թե ահաբեկիչներին հանձնարարվել էր կանխել վերահաս ճեղքումը ԼՂ հարցում` ազատվելով Սարգսյանից, ով պատրաստ էր պաշտպանել խաղաղ համաձայնագիրը: Այդուհանդերձ, որոշ այլ հանգամանքներ ենթադրում են, որ հարձակման ժամկետը պարզապես համընկել էր բանակցությունների հետ, իսկ ահաբեկչությունը հավանաբար ուներ ներքաղաքական դրդապատճառ. սպանդի գիշերը խորհրդարանում Հունանյան եղբայրները չէին հիշատակել Ղարաբաղը: Եթե ծրագրված էր խափանել խաղաղ գործընթացը, ապա Սարգսյանը չպիտի լիներ ակնհայտ թիվ մեկ թիրախը, քանի որ այդ պահին դեռ ակնհայտ չէր, որ նա պաշտպանում է խաղաղ համաձայնագիրը:
