Կոմս Ալեքսանդր Բենկենդորֆը ներկայացնում է Նիկոլայ I-ի հիշողությունները, որտեղ պատմվում է նաև 1837թ․ ցարի՝ Վրաստան ու Հայաստան այցի մասին։
Ներկայացնում եմ այդ հիշողություններից մի հատված։
«Ռեդուտ-Կալեից մինչև Մելիտա կայարան տանող ամբողջ ճանապարհը, որն, ըստ իս, անանցանելի էր հեծյալի համար և հատում էր խոր ձորերն ու անանցանելի անդունդները, բարոն Ռոզենի ջանքերով դարձավ ամբողջովին անցանելի սայլերի համար, և այդպիսով միացրեց ու մոտեցրեց այն տարածքները, որոնց հետ հաղորդակցություն չկար։
Այս ճանապարհի կառուցումը մեծ պատիվ է բերում այն ինժեներ սպաներին, որոնց վստահվել էր կառուցել այն։ Այն դառնալու էր հարստության և քաղաքակրթության աղբյուր այդ բոլոր հողերի համար՝ այնքան վայրի և դաժան, բայց և այնքան առատ և նպաստավոր առևտրի համար:
Սեպտեմբերի 30-ին մենք հասանք Սուրամ, իսկ հոկտեմբերի 1-ին, ժամը 19-ին հասանք Ախալցխա։ Այստեղ էր, որ փառքով պսակվեց մարշալ Պասկևիչը, որը մի բուռ քաջ զինվորներով երեք շաբաթ պաշտպանեց այս վայրը թուրքական ողջ բանակից։
Ռազմական այդ երկու սխրանքները՝ սկզբում հարձակումը, այնուհետև պաշտպանությունը, ավելի փառահեղ են դառնում, երբ տեսնում ես բարձր ժայռերի մեջ կորած այդ դիրքը։
«Սարսափելի» անունը կրող բաստիոնի վրա ես ընդունեցի տեղի ազնվականներին և Էրզրումից եկած հայ ավագներին, որոնք բոլորը ձիով ուղեկցեցին ինձ մինչև Ախալցխա։
Այդտեղից մենք գնացինք Ախալքալաք՝ գիշերելու։ Հոկտեմբերի 3-ին ես զննեցի բերդը և տեղացի ազնվականների ուղեկցությամբ հասա Գումրի, որտեղ Կարսից հեռացած հայ ավագներն ինձ ընդունեցին իրենց հին սովորություններին համապատասխան։
Հաջորդ օրն ինձ ապշեցրեցին այդ նոր ամրոցի հսկա ամրությունները, որոնք իսկապես պաշտպանական գիծ էին Վրաստանի համար և ցատկահարթակ Թուրքիայի և Պարսկաստանի վրա հարձակումների համար:
Ամրոցը կասկածի տակ էր դնում երկու սահմանները, որոնք գրեթե հատվում էին այդ վայրում։ Քարային աշխատանքներն ավարտուն տեսք էին ստացել այնպիսի ջանասիրությամբ, որը մենք սովոր էինք տեսնել մեր լավագույն ամրոցներում:
Բերդի դիրքը բացառիկ էր․ այն կանգնած էր բարձր ժայռի վրա, որը տիրապետող դիրք ուներ թուրքական տարածքի խորքում՝ մեծ տարածության վրա: Մենք պետք է արժանին մատուցենք բարոն Ռոզենին և նրա ինժեներական գծով սպային, որը վերահսկում էր այս աշխատանքները:
Այդ հսկայական շինարարությունն արագ ավարտվեց, այն շատ հմտորեն անջատվեց Գիմրի գյուղից։ Գրեթե անհնար էր դրան հավատալ։
Ես էլ նրան մեծահոգաբար պարգեւատրեցի։ Ես առաջին քարը դրեցի ուղղափառ տաճարում, որը պետք է կանգնեցվեր սուրբ նահատակ թագուհի Ալեքսանդրայի պատվին, և Գիմրին վերանվանվեց Ալեքսանդրապոլ:
Հենց այստեղ՝ Ռուսական կայսրության՝ թուրքական հողերին ամենամոտ կետում, ես ընդունեցի Էրզրումի սերասկիր Մուհամեդ-Ասեդ փաշային։ Նա ուղարկվել էր Սուլթանի կողմից։ Նա ցուցաբերեց բարի և ընկերական վարքագիծ։ Նա ինձ ասաց, որ իր տերն ուղարկել է իրեն՝ որպես մեզ հարևան թուրքական գավառների ղեկավարի, լինելու ամբողջովին իմ տրամադրության տակ։ Ես նրան ընդունեցի այնքան ջերմությամբ, որքան կարող էի։ Նա հարուստ ընծաներ էր բերել՝ ձիերի, արևելյան շալերի և զենքերի տեսքով։
Դուրս գալով Ալեքսանդրապոլից՝ մեկնեցի Հայաստանի տարածքում գտնվող Մաստերի գյուղ»։
Պատրաստեց ԴԵՐԵՆԻԿ ՄԱԼԽԱՍՅԱՆԸ
Աղբյուրը՝ Ալեքսանդրապոլ․Լենինական․Գյումրի/Alexandropol.Leninakan.Gyumri
Լուսանկարում՝ Ալեքսանդրապոլ ամրոցը ներսից և Աբ Ալեքսանդրիա եկեղեցին, 1878թ․
