1907 թ. դեկտեմբերին Փարիզում կայացած վեհաժողովում
Իթթիհատի ներկայացուցիչները Հայ հեղափոխական դաշնակցություն
կուսակցության, արաբական, հրեական ու մակեդոնական կոմիտեների հետ
համաձայնության եկան համիդյան վարչակարգը միասնական ուժերով
տապալելու և Թուրքիայում սահմանադրական կարգեր հաստատելու
խնդիրների շուրջ:
Ամբողջական հոդվածը կարդալ՝ http://lraber.asj-oa.am/6345/1/2014-3(86).pdf
1908 Թ. ԵՐԻՏԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ՀԵՂԱՇՐՋՈՒՄԸ ԵՎ ԽՈՐՀՐԴԱՐԱՆԻ ՁԵՎԱՎՈՐՈՒՄԸ ՕՍՄԱՆՅԱՆ ԿԱՅՍՐՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ
ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ Ն. Մ.
Հայ պատմագիտության մեջ տիրապետող է այն տեսակետը, թե «Իթթիհատ
վե թերաքքը» (Միություն և առաջադիմություն) կոմիտեն, համագործակցելով
Օսմանյան կայսրության ընդդիմադիր ուժերի հետ և գալով իշխանության,
ցույց է տվել իր ներքաղաքական իրական նպատակները միայն 1909 թ.
ապրիլին (կազմակերպելով և իրականացնելով Կիլիկիայի ջարդերը), իսկ
մինչ այդ, ոչ մի գործողությամբ կասկածի տակ չի դրել իր բարեկամական
վերաբերմունքը հայերի նկատմամբ:
Այս տեսակետի պնդումը պայմանավորված է Հայ հեղափոխական դաշնակցության և Իթթիհատի միջև կայացած բանակցություններով և 1908 թ. օսմանյան խորհրդարանի ընտրությունների թերի լուսաբանմամբ, քանի որ Իթթիհատն իր իրական նպատակները և գործելաոճը բացահայտորեն ցույց է տվել հենց խորհրդարանական
ընտրություններում:
Թուրքական արդի պատմագրությունը, ձեռքի տակ ունենալով արխիվային
նյութեր, շրջանցում է իրականությունը և փորձում ներկայացնել այդ շրջանի
դեպքերն ու իրադարձությունները գլխիվայր: Ըստ այդմ՝ հայերը գերակշիռ
դեր են ունեցել օսմանյան տնտեսության և առևտրի մեջ, սակայն չի նշվում
այն մասին, որ հայերն Օսմանյան կայսրության բնակչության շոշափելի մի
զանգվածն էին (մոտ 2 միլիոն) և զբաղեցնում էին ոչ պակաս շոշափելի տարածք (Արևմտյան Հայաստանը, Կիլիկիան, մի շարք հայաշատ քաղաքներ,
ինչպիսին էր հենց թուրք հեղինակի բերած օրինակը՝ Տրապիզոնը, որտեղից
պատգամավոր չունեցանք):
Տրապիզոնի նահանգում 150 արտահանողներից 127-ը, 166 ներկրողներից 144-ը հայեր են եղել, 9800 խանութպաններից 6800-ը նույնպես հայեր են եղել (Ungor U. U. and M. Polatel . Confiscation and Distraction, London, 2011, p. 18.) և այսպես տնտեսության բոլոր բնագավառներում:
Այսպիսով՝ օսմանյան խորհրդարանի հայ պատգամավորների քանակը ակնհայտորեն տարբերվում է այն թվից, որը պետք է լիներ: Հևիհև գոյատևող
տերության տնտեսական բեռն իր ուսերին տանող հայ ժողովուրդը վերստին
խաբեության զոհ էր դառնում:
Ընդդիմադիր ուժերը Օսմանյան կայսրությունը վերջնական փլուզումից
փրկելու միջոց համարում էին սուլթան Աբդուլ Համիդի վարչակարգի
տապալումը: Հակասուլթանական շարժման գլուխ կանգնած էր դեռևս 1889 թ.
հիմնադրված «Իթթիհատ վե թերաքքը» կոմիտեն, որի անդամներին անվանում էին երիտասարդ թուրքեր կամ երիտթուրքեր:
Երիտթուրքերը հայ ազգային կուսակցություններին՝ Հայ հեղափոխական
դաշնակցություն և Սոցիալ դեմոկրատ հնչակյան կուսակցություններին
առաջարկել էին միասնաբար պայքարել սուլթանական վարչակարգի դեմ:
Հնչակյանները հրաժարվեցին (Բյուզանդիոն, 29. XII. 1908) երիտթուրքերի հետ համագործակցությունից, որովհետև ինչպես իրենք էին նշել. «…Թուրք կոմիտեն պայման կը դնէր ազգային ամեն մասնավոր պահանջում մէկդի ընել, և համաձայնիլ Միության և Առաջադիմության Օսմանյան ծրագրին վրա (ի դեպ, այդ ծրագիրը ոչինչ
չէր խոստանում հայ բնակչության անձի, գույքի ապահովության մասին,
այնտեղ խոսքը միայն խորհրդարան կազմելու և սահմանադրություն
հռչակելու մասին էր):
Այսինքն՝ սկզբից ևեթ Իթթիհատը պարզ հասկացնում էր, որ չի պատրաստվում կամ չունի որևէ ծրագիր, համաձայն որի հայկական վիլայեթներում սոցիալ-տնտեսական կամ վարչական բարենորոգումներ կիրականացվեին:
Մինչդեռ Դաշնակցությունը, անտեսելով իր կուսակցության մի ստվար հատվածի հորդորները երիտթուրքերին չվստահելու վերաբերյալ, ընդունել էր համագործակցության առաջարկը՝ պատճառաբանելով, որ իրենք նախընտրել են չմերժել թուրքերի մեկնած ձեռքը և առաջնային նպատակ են համարել համիդյան վարչակարգի տապալումը:(Բյուզանդիոն, 29. XII. 1908):
Ի վերջո՝ 1907 թ. դեկտեմբերին Փարիզում կայացած վեհաժողովում
Իթթիհատի ներկայացուցիչները Հայ հեղափոխական դաշնակցություն
կուսակցության, արաբական, հրեական ու մակեդոնական կոմիտեների հետ
համաձայնության եկան համիդյան վարչակարգը միասնական ուժերով
տապալելու և Թուրքիայում սահմանադրական կարգեր հաստատելու
խնդիրների շուրջ և այդ առիթով ներկայացրին իրենց երեք հիմնական
պահանջները.
1. Աբդուլ Համիդի գահընկեցությունը,
2. ներկա վարչակարգի արմատական փոփոխությունը,
3. մի ներկայացուցչական վարչակարգի հաստատումը: (Լեո, Անցյալից, Ե., 2009, էջ 206)
Երիտթուրքերը պարզորոշ հասկացրին դաշնակցականներին, որ հայերը
կարող են «այլ ժողովուրդների հետ համահավասար իրավունք» ստանալ և
ուրիշ ոչինչ: (Բայբուրդյան Վ., Օսմանյան կայսրության պատմություն, Ե., 2011, էջ 600)
Չնայած Փարիզի վեհաժողովում դաշնակից ուժերի միջև եղած
տարակարծություններին, այնուամենայնիվ, համիդյան վարչակարգի
նկատմամբ ատելությունը միավորեց քաղաքական ուժերը: (Բայբուրդյան Վ., Օսմանյան կայսրության պատմություն, Ե., 2011, էջ 600)
Իրականում, 1907 թ. դեկտեմբերի 27-29-ի (1908 թ. հունվարի 8-10)
հայտարարությունը ցույց էր տալիս, որ երիտթուրքերի կուսակցությունն
անշարժ կանգնած էր այն նույն տեղում, որտեղ 1876 թ. հաստատվել էր նրա
նախահայրը՝ Միդհատ փաշան: Նրանք ոչ մի առաջադիմություն չէին
արձանագրել: Փրկության միակ միջոց դիտվում էր պառլամենտարիզմը: (Լեո, նշվ. աշխ., էջ 208)
Ուշադրություն չէր դարձվում դրա բովանդակությանը: Ավելին,
կուսակցությունների համագործակցությունը շատ կարճ տևեց, ընդամենը մի
քանի ամիս: Իրականում գործում էր ամենահզոր ընդդիմադիր ուժը՝
երիտթուրքական կուսակցությունը, որը ոչ մի լուրջ հարցում, հատկապես
հայկական բարենորոգումների հարցում, առաջադիմություն չուներ: Ավելին,
Հայկական հարցի լուծման բնագավառում նա դարձավ Աբդուլ Համիդի
ջերմեռանդ աշակերտը: (Լեո, նշվ. աշխ., էջ 209)
Աբդուլ Համիդի միահեծան կառավարմանը վերջ տալու համար մղվող
պայքարը շուտով դրվեց գործնական հողի վրա: Դրա համար ազդակ
հանդիսացավ Մակեդոնիայում կառուցվող երկաթուղին, որը, ըստ սուլթանի,
նպատակ ուներ ամրապնդել թուրք-գերմանական դաշինքը: Սակայն
թուրքական ընդդիմադիր ուժերը համոզված էին, որ սա Մակեդոնիային
տանում էր «գերմանիզացման», որը կանջատեր այդ երկիրը Օսմանյան
կայսրությունից:
1908 թ. հուլիսին Մակեդոնիայում տեղակայված թուրքական գնդերը
սպաներ Նիազի և Էնվեր բեյերի գլխավորությամբ ապստամբում են: Սուլթան
Աբդուլ Համիդի ուղարկած պատժիչ ուժերը, որոնք իթթիհատականների
քարոզչության ազդեցության ներքո էին, նույնպես ապստամբում են: Սուլթան
Աբդուլ Համիդ Երկրորդն իր գահը փրկելու համար համաձայնում է
ընդդիմության պահանջին՝ երկրում սահմանադրական կարգեր
հաստատելու: Այսպիսով՝ Օսմանյան կայսրությունում տեղի է ունենում
պետական հեղաշրջում, որից հետո սուլթանի իշխանությունը կրում է
ձևական բնույթ: Երկրում փաստացի իշխանությունը կենտրոնանում է երիտթուրք պարագլուխների ձեռքում: Օսմանյան կայսրությունը հռչակվում է
սահմանադրական միապետություն:
Երիտթուրքական հեղաշրջումից հետո Օսմանյան կայսրությունում իր
քաղաքական գործունեությունը իրականացրեց նաև Հայ հեղափոխական
դաշնակցություն կուսակցությունը:
Մի շարք ազդեցիկ դաշնակցական գործիչներ, հատկապես Անդրանիկը և
Ռուբենը, թերահավատորեն էին վերաբերվում երիտթուրքերի «Ազատություն,
հավասարություն, եղբայրություն» կարգախոսին: Դեռ 1908 թ. Ռուբենը
Արամին հյուրընկալված օրերին նրան հուշում է. «Դու զինաթափ չպիտի
մնաս, և քու հավաքած զենքերը քեզ պիտի վերադարձվին,
սահմանադրության իսկ պաշտպանության համար: Եթե սահմանադրական կառավարությունը վստահի և վերադարձնե, լավ: Եթե չվերադարձնե, ուրեմն
անվստահելի է, և մենք ալ տարբերություն չպիտի դնենք հին ու նոր ռեժիմների միջև»: (Ներսիսյան Ա., Ռուբեն, Ե., 2007, էջ 127):
Այնուամենայնիվ, սկզբում ՀՅԴ-ն համագործակցեց իթթիհատականների
հետ: Հրաժարվելով դրսի միջամտությունից՝ Հայկական հարցի լուծումը նա
փորձեց կապել սահմանադրական միապետության ժողովրդավարացման
հետ՝ որպես երկրի ներքին խնդիր: ՀՅԴ-ն իր մասնակցությունն էր բերել
երիտթուրքերի հաղթանակին և սահմանադրության շրջանակներում
գործելու հնարավորություն ձեռք բերեց, որն էլ վերջնականապես
հաստատվեց 1908 թ. օգոստոսին՝ Կ.Պոլսում երիտթուրքերի և Սաբահեդինի
հետ կայացած խորհրդակցությունից հետո:
1908թ. սահմանադրության վերականգնման մասին լուրը մեծ
ուրախությամբ ընդունեցին հայերը, քանի որ նրանք «հաստատակամորեն
աջակցում էին նոր իրական օսմանյան պետության զարգացմանը»: (Мандельштам А. Лига Наций. Великие державы и Армянский вопрос, Е.,1981, с. 16)
Հեղաշրջումից հետո բոլորը ազատ արձակվեցին բանտերից: (Հարությունյան Ա., Երիտթուրքական հեղաշրջման արձագանքները Վանի նահանգում (1908 թ. հուլիս-օգոստոս)(Պատմաբանասիրական հանդես, 2010, – 3, էջ 49):
Մի պահ կարծես հայերը դարձել էին թուրքերի սիրելի հարևանները: Թուրք
պաշտոնյաները հարմար առիթը բաց չէին թողնում հայերի հանդեպ իրենց
համակրանքը արտահայտելու համար: (Հարությունյան Ա., Երիտթուրքական հեղաշրջման արձագանքները Վանի նահանգում (1908 թ. հուլիս-օգոստոս)(Պատմաբանասիրական հանդես, 2010, – 3, էջ 49):
Թուրք քաղաքացիական ու զինվորական բարձր պաշտոնյաները հայ գործիչների հետ այցելության էին գնում «ազատության համար զոհված նահատակներու
շիրիմներուն»: (Փափազյան Վ., Իմ հուշերը, հ. Ա. Բոստոն, 1950, էջ 598):
Հատկանշական է նաև այն, որ Իթթիհատ–Դաշնակցություն բանակցությունների շրջանակում իշխան Սաբահեդինի հետ ունեցած խորհրդակցությանը մասնակցող դոկտոր Ռեշիդ Նիհադը դաշնակցականների համար պահանջում էր ավելի լայն արտոնություններ, քան նրանք արդեն ստացել էին: (Записки Джемал-паши ,1913-1919гг., Тифлис, 1923, с. 208)
Սա ևս մեկ անգամ ցույց է տալիս, թե թուրքական իշխանությունները քաղաքական ինչ խորամանկ մոտեցում էին որդեգրել հայերի նկատմամբ:
Սահմանադրական պետություն ստեղծելու կարևորագույն առհավատչյաներից մեկն էլ օսմանյան խորհրդարանի ձևավորումն էր:
Խորհրդարանական ընտրություններն անցկացվեցին մեծամասնական
սկզբունքով: Յուրաքանչյուր 50.000 ընտրողին մեկ պատգամավոր: 75 հազար
ընտրողին արդեն տրվում էր 2 պատգամավոր ունենալու իրավունք: (Բյուզանդիոն, 23. XII.1908):
Ընտրական իրավունք ունեին միայն արական սեռի ներկայացուցիչները:
Շարունակելի
