Սյունիքի մարզի Շիկահող գյուղը Կապանի տարածաշրջանի հնագույն բնակավայրերից է: Գյուղը Շիկահող անվամբ (շեկ հողեր) առաջին անգամ հիշատակված է 13-րդ դարի պատմիչ Ստեփանոս Օրբելյանի «Սյունիքի պատմություն» մեծարժեք աշխատության մեջ` որպես Տաթևի հայրապետական աթոռին հարկատու գյուղ: Այն եզակի գյուղերից է, որ պահպանում է իր հնագույն անվանումը՝ Շիկահողք: Հայկական են նաև գյուղի շրջակայքի ու մերձակա բոլոր տեղանունները:
Հարուստ անտառների, բուսականության, մեղմ կլիմայի շնորհիվ մարդն այստեղ բնակություն է հաստատել հնագույն ժամանակներից, որի մասին վկայում են պեղումների և շինարարական աշխատանքների ընթացքում հայտնաբերված հնագիտական արժեքները:
Գյուղի գրեթե ողջ տարածքում փռված են Ք.ա. 2-րդ հազարամյակի և հետագա ժամանակների դամբարանադաշտերը: Առավել հայտնի են Սպիտակ հողերի, Կարմիր հողերի, Սլորիձորի, Խրավանդի, Հին դպրոցի, Ագերի, Քղցահանդի, Կապի արտի, Քրկտորի դամբարանադաշտերը: Այս վայրերից հայտնաբերված են բրոնզե ասեղներ, բիզեր, ուռուցիկ կոճակներ, սակր (կացին), նետասլաքներ, դաշույններ, թրեր, նիզակի ծայրակալներ, գոտիներ,բրոնզե և քարե ուլունքների շարաններ, զարդանախշ գոտիներ, ականջօղեր, բրոնզե արձանիկներ և այլն:
Հայտնաբերվել է նաև հարուստ խեցեղեն` կավե սափորներ, կարասներ, կենդանակերպ անոթներ, արձանիկներ, ծիսական-պաշտանմունքային անոթներ, կուռքեր:
Գտածոներից ուշագրավ է բրոնզե սակրը (Ք.ա. 10-8-րդ դարեր), որը հայտնաբերվել է Քրկտորի պղնձի հնադարյան հանքավայրի խոռոչում: Սա վկայում է, որ Շիկահողում հնագույն ժամանակներում հենց տեղական հումքի վրա ձուլվել է բրոնզ: Հայտնաբերվել են նաև քարե կացնիկներ, որոնք թվագրվում են Ք.Ա. 7-րդ հազարամյակով: Նույն վայրը` Քրկտորը, 19-րդ դարի 2-րդ կեսին շահագործվել է ֆրանսիացիների կողմից:
Քրկտոր հանքավայրը և հանքախորշերը ընկած է գյուղից 1,5 կմ հեռավորության վրա` Շիկահող գետակի ափին, մատչելի է հետիոտնի համար:
Իր գոյության ընթացքում Շիկահողը երբեք չի լքվել, որի շնորհիվ սերնդեսերունդ փոխանցվել և մեզ են հասել հեթանոս ժամանակների ավանդույթները, սովորույթները, աղոթքները, կենցաղի տարրերը:
Ոչ մի բնակավայրում մարդու և բնության միջև այնպիսի կապ չկա, ինչպիսին Շիկահողում: Գյուղում անհիշելի ժամանակներից զարգացել է այգեգործությունը:
Այսօր էլ այստեղ գոյություն ունի լեռների պաշտամունք: Պաշտվում են Խուստուփ լեռը և գյուղի հյուսիսում և հարավում բարձացող Բերդի քար և Ճանճապտուկ լեռնագագաթները:
Միջնադարի ընթացքում Շիկահողով է անցել միջազգային առևտրական ուղիներից մեկը, որը Քուռ գետի ավազանը կապել է Արաքսի ափի Ջուղա հայտնի քաղաքի հետ: Դրա վերաբերյալ ևս կան վկայություններ, ինչպես օրինակ նույն առևտրական ճանապարհի վրա հայտնաբերված 15 և 16-րդ դարերի Եվրոպական և Արևելքի երկրների դրամները:
ՇԻԿԱՀՈՂԻ ՊԱՏՄԱՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԸ
Գյուղի տարածքում դրանք լավ չեն պահպանվել: Մեզ հասել են հիմնականում ավերակ և կիսավեր վիճակում:
10-11-րդ դարով թվագրվող Ծերի եկեղեցին գտնվում է գյուղից 3 կմ արևելք, լրիվ ավերակ վիճակում: Հարմար է հետիոտնի համար: Հետաքրքրություն է ներկայացնում նաև մոտակա հին գերեզմանատունը:
Ավերակ վիճակում է գտնվում 11-12-րդ դարերով թվագրվող Պեխնի խութի մատուռը։ Գտնվում է գյուղից 5 կմ դեպի արևելք, բարձունքի վրա, անտառի մեջ։ Դժվարանցանելի է: Այստեղից հիանալի տեսարան է բացվում դեպի Արաքսի հովիտը:
Շաթարուզի եկեղեցին (16-րդ դար) բազիլիկ կառույց է, կիսով չափ թաղված հողի մեջ, ավերվել է 1992 թվականի հրետակոծությունների ժամանակ:
Գյուղից 2 կմ հյուսիս է գտնվում Քարավանատունը՝ լրիվ ավերակ, պահպանվում են միայն քարերը: Գտնվել է միջազգային առևտրական ուղու վրա, հարմար է հետիոտնի համար:
Պղնձի հին հանքախորշերը գտնվում են գյուղից 1,5 կմ հյուսիս՝ գետի հունում: Երկու հանքախորշերը լցված են ջրով:
Բերդի քարը (միջնադարյան բերդ նույն անունով լեռան վրա, հարմար է լեռնագնացների և տուրիստների համար) լինելով միաժամանակ բնական ամրություն, հայտնի է եղել Դավիթ Բեկի և ավելի նոր ժամանակներում` հայ-թաթարական ընդհարումների ժամանակ: Նրա հետ կապված են պատմություններ ու լեգենդներ:
Սբ. Ստեփանոս նախավկա եկեղեցին գտնվում է Շիկահող գյուղի կենտրոնում։ 16-րդ դարի բազիլիկ կառույց է, կառուցվել է 1215 թվականի եկեղեցու տեղում: Վերականգնվել է <<Երկիր և մշակույթ>> կազմակերպության կողմից:
Շիկահող գետի վրայի միաթռիչք կամուրջը կառուցված է 1888 թվականին։
Գյուղամիջում է գտնվում 1967 թվականին կառուցված հուշարձան կոթողը՝ նվիրված Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում զոհված շիկահողցիներին։Կռնասում է գտնվում Բրեստում զոհվածների հուշարձան կոթող ։
Գյուղի տարածքը հարուստ է հնադարյան դամբարանադաշտերով։
Դրանք են՝
1․<<Սպիտակ հողեր>> դամբարանադաշտը (Սլորի ձոր, Ք.ա. 2-րդ հազ.վերջ,1-ին հազ.սկիզբ), գտնվում է գյուղից 100մ հս․
2․<<Կապեն արտ>> (Ք.ա. 2-րդ հազ.վերջ,1-ին հազ.սկիզբ) գտնվում է գյուղից 500մ հս․
3․<<Կարմիր հողեր>>(Ք.ա. 2-րդ հազ.վերջ,1-ին հազ.սկիզբ)․
ՇԻԿԱՀՈՂԻ ԲՆՈՒԹՅԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԸ
*Ջրվեժ Շիկահող (Քյուզին) գետակի վերին հոսանքում, անանցանելի տարածքում:
*Շիբլեգ՝ քարերի մեջ գոյացած բնական լողավազան: Այստեղ է գտնվում նաև այսպես կոչված «Սուրբ քարը», որի տակ պառկեցնում էին կապույտ հազով հիվանդներին և բուժում:
*Բնության կողմից կերտված փղերի քարե երկու արձաններ՝ Կապան- Շիկահող ճանապարհահատվածում:
*Վրցակի քար (Աքլորի քար) հին միջնադարյան գյուղատեղի, որ կարող է լինել Ղևոնդ Ալիշանի հիշատակած Հին Շիկահողը:
* Շարու քար- գտնվում է Շիկահողից հս., գյուղից 2կմ հեռավորության վրա: Ունի ռազմավարական դիրք: Շարու քարը դիցաբանական ծագում ունի: Շարաքոյ անունով բնակավայր կա Ձորք գավառում: Ըստ արևելագետ Ս. Ումառյանի Շարան Ումմ քաղաքի աստվածն էր: Անշուշտ, Շարու քարը ևս Շարա հեթանոսական աստծու անունից է, ամենայն հավանականությամբ այստեղ Շարայի պաշտանմունքի վայր է եղել: Շարու քարը բացառիկ դեր է խաղացել 1905-1906, և 1918-1920 թթ. հայ-թուրքական բախումների և 1991-1993 թթ. ղարաբաղյան պատերազմի ժամանակներում: Այստեղ եղել են ամրություններ, եղել են դիրքեր, այստեղ ամրացել են գյուղը պաշտպանող առաջավոր ուժերը: Տարածքում առկա են հնադարյան դամբարանադաշտեր:
* Շիկահող գետակը գյուղը բաժանվում է երկու մասի: Արևկող մասը կոչվում է Պառակ, մյուսը՝ Շեն: Շեն նշանակում է բնակվելու, ապրելու վայր: Գյուղի այս մասը Շեն է կոչվում հավանաբար գյուղն այստեղ հիմնադրելու պատճառով: Շենում է կառուցված գյուղի եկեղեցին: Պառակում սփռված են բրոնզեդարյան դամբարանադաշտեր:
* Ագըրը․
Հազարամյակներ շարունակ Շիկահող գյուղը չի լքվել , որի վառ վկայություններից մեկը հայեցի հնչող տեղանուններն են: Բազմաթիվ տեղանուններ ունեն դիցական ծագում : Ուշագրավ է Ագըր տեղանունը, որը անկասկած հնդեվրոպական մայր լեզվի Ագրո –հող բառն է: Հողային աշխատանքների ժամանակ Ագըրում բացվել են քարերի շարվածքի մեջ թաղված ածխի կուտակումներ: Ագըրում հայտնաբերվել է նաև չափերով փոքրիկ ավանակի բրոնզե արձանիկը, որը վկայություն է Շիկահողի տարածքի հնագույն բնակիչների հնագույն զբաղմունքի ու աշխատանքի մասին:
Ագըրի բնության հուշարձաններից է աղբյուրը՝ Ակնը, ինչպես կոչում էին շիկահողցիները: 15-16-րդ դարում ջուրը բերվել է գյուղ, որի վկայությունն է հայտնաբերված կավե խողովակները, որոնք Ակնից ձգվում է մինչև գետափ:
ՊԱՇՏԱՄՈՒՆՔ և ՍՈՎՈՐՈՒՅԹՆԵՐ
Մինչև անցյալ դարի 70-ականների վերջը Շիկահողում պահպանվում էին բազմաթիվ սովորույթներ ու ծիսակատարություններ, որոնք մեզ տանում են դարերի խորքը: Ի տարբերություն մյուս բնակավայրերի, այստեղ դրանք ավելի լավ են պահպանվել, չեն մոռացվել, քանի որ բնակչությունը չի տեղաշարժվել, չի լքել գյուղը: Դրա մասին վկայում են թե պատմական փաստերը, թե ժողովրդի հիշողությունը:
ՎԱՐԴԱՎԱՌԻ ՏՈՆ -Վարդավառի տոնին գյուղի բնակչությունը բարձրացել է գետափով դեպի հյուսիս-արևմուտք, որի համար գետի ձախափնյակը կոչվել է Խուստուփաձոր: Ժողովուրդը Խուստուփաձորով բարձացել է սար, այնտեղից Խուստուփ: Վարդավառի տոնը նշվել է նաև Քամու խաչի տարածքում, ահա թե ինչու այստեղի խաչը կոչվել է նաև Վարդավառի խաչ: Մարդիկ Վարդավառի խաչ էին գնում օգոստոսի վերջերին, երբ հավաքած ու ամբարած էր լինում հացը:
ԱՐԵԳԱԿԻ ՊԱՇՏԱՄՈՒՆՔ -Իրհնակ ու ավելի հաճախ իրիթնակ ու իրիգնակ է կոչվել արեգակը: Այսօր իհարկե հատուկենտ մարդիկ են մնացել, ովքեր կերդվեն արևով: Սակայն հիշողության մեջ են մնացել իրիթնակին ձոնված խոսքեր ու երդումներ: Արեգակով երդվելը անշուշտ հեթանոսական ժամանկներից մեզ հասած արևի-կրակի պաշտամունքի մնացորդներն են:
Հաճախ եկեղեցին ու արևը ընկալվել են հավասարապես. «Տունիս են իրիթնակը, տունիս են գեղեցին» (դու լինես արեգակը, դու լինես եկեղեցին): Երդվելուց նայում էին արեգակին: Հաճախ մոռացվել է եկեղեցին և պահանջել են երդվել արեգակով. «դե ուրթում կեր իրիթնակով» (դե երդվիր արեգակով):
Մեզ հասել են նաև հետևյալ ձոները, մաղթանքները, որ խորապես կապված է արեգակի պաշտանմունքի հետ:
Այ իրիթնակ, ջանիթ մեռնիմ
Այ իրիթնակ տուս եկ տղես յրան, մար մտե տղես յրան
Իրիթնակը թո քեզ յրան տուս կյա
Տու նիս էն իրիթնակը
Իրիթնակը քեզ տանե /անեծք/
Իրիթնակը քեզ յրան
Երենը իրիթնակը, ներքենը տու, ա գեղեցե
ՃՈՌԻ- ճոռի սովորույթը գալիս է հեթանոսական ժամանակներից.
Ճոռի, ճոռի, ճոռ քցիմ
Խավեծըմ հարա յեղ չկա
Տօնը մըն պուլ յեղ տվեցիք
Ա թոռ, ա թոռ ետ կա(անձրև,անձրև՝ դադարիր):
ԿՅՈՒԼԻ ՉԱՆԳ ՔՑԵԼԸ -(Գայլի ճանկ գցելը). Շիկահողում ևս տարածված էր, ու մարդիկ հավատում էին կյուլի չանգի զորությանը: Չանգը գցվում էր գողությունը հայտնաբերելու ու գողին կուչ ածելու համար: Արարողությունից հետո գողը պտի կուչ գար: Դա կատարվում էր այսպես. վերցվում է գայլի թաթը ամբողջությամբ, բացվում է, ապա կրակ է արվում և թաթը նետվում է կրակի մեջ: Կյուլի չանգը չպիտի «գցել» գյուղի տարածքում: Եթե գյուղում դա արվի, ապա 7 տարի անընդմեջ անձրև կամ երաշտ կլինի, ու հաց չի լինի:
Պատմում են, թե, իբր, Բաբասուց Հառին կուչ է եկել կյուլի չանգ գցելուց: Լեզինկա Համբարձումյանի ասելով, կորած իրի համար չանգ է գցվել, ու կարպետը, որի արանքում մնացել էր իրը, կուչ եկավ (Սերյոժա Կիրակոսյանի հուշերից):
Արմինե Հովհաննիսյան
«Տավերս» մշակութային ՀԿ-ի համահիմնադիր
https://www.visitkapan.am/…/aboutshikahogh/53–.html
Կարդալ նաև՝
Շիկահող գյուղի բնակչությունը 1831-1931 թթ և խորհրդային տարիներին. Կապանի շրջան
