ԸՆԿԵՐ ԱՎԵՏԻՍ ԱՀԱՐՈՆՅԱՆԻ ԶԵԿՈՒՑՈՒՄԸ
Ամսի [1918 թվականի նոյեմբերի] 23-ին Կ. Պոլսի պատվիրակության նախագահ ընկեր Ավետիս Ահարոնյանը ընկերների նեղ շրջանում տվեց մի շատ հետաքրքրական զեկուցում, որի համառոտ բովանդակությունը ներկայացնում ենք այստեղ:
Պատվիրակության անդամներն էին Ահարոնյանը, Ալեքսանդր Խատիսյանը և Միքայել Պապաջանյանը: [1918 թվականի] Հունիսի 13-ին պատվիրակությունը դուրս է գալիս Թիֆլիսից և նույն ամսի 19-ին Պոլիս հասնում, ուր մնում է մինչև նոյեմբերի 1, ուրեմն մոտավորապես 4 ամիս ու կես:
Պոլսի նավահանգստում՝ նավի վրա, կառավարության կողմից պատվիրակությանը դիմավորում է մախմանդարը (հյուրընկալ)՝ Մուխտար բեյը, որ ողջունում է պատվիրակության գալուստը “հանուն Օսմանյան կայսերական կառավարության”:
Պատասխանվում է դրան շնորհակալությամբ՝ “հանուն Հայաստանի կառավարության”:
Նավահանգստից մեր պատվիրակությունը, կառավարական ավտոմոբիլներով, առաջնորդվում է դեպի քաղաք և տեղավորվում Թոքաթլյան հյուրանոցում, իսկ Վրաստանի ու Ադրբեջանի պատվիրակությունները տեղավորվում են Բերա պալասում: Պատվիրակությանը տրվում են ամեն տեսակի հարմարություններ, ինչպես վայել է մի պետության ներկայացուցչությանը:
Հայաստանի պատվիրակության ժամանումը Պոլիս շշմեցուցիչ տպավորություն է գործում թե թուրք և թե հայ հասարակության վրա: Նրանց ժամանաման լուրը տպագրվում է թերթերում իբրև մի սենսացիոն նորություն, որը միանգամայն անսպասելի էր ամբողջ Պոլսի, ամբողջ Թուրքիայի համար:
Թուրք հասարակությունը ուղղակի շշմում է, իմանալով Հայաստանի պատվիրակության գալը, որովհետև մինչև այժմ նա սովոր էր կարդալ, թե հայությունը բնաջնջվել է Կովկասում, թե ամբողջ Կովկասը Թուրքիային է հպատակեցրած, բայց հիմա հանկարծ տեսնում է, որ հայությունը ոչ միայն չի ջնջված, այլ, հակառակը, մի առանձին պետություն է կազմած, որի ներկայացուցիչները եկել են Պոլիս:
Շշմում և միանգամայն ցնցվում է նաև Պոլսի հայությունը: Սա ևս կարծում էր, որ հայ տարրը Կովկասում այլևս չկա, որ նա ազգովին բնաջնջվել է, որովհետև թուրքական կառավարությունը և թուրքական թերթերը այդպես էին հավատացրել նրան և սակայն հանկարծ լսում է, որ հայությունը ոչ միայն կա, այլ հակառակը, պետություն էլ է հիմնել և իր պատվիրակությունը Պոլիս ուղարկել: Գիշերով, թաքուն տնից տուն են գնում հայերը, իրար շշնջում այդ, ըստ երևույթին անհավատալի լուրը և նրա ստույգության մեջ հավաստիանում:
Երկրորդ թե երրորդ օրը նույն մախմանդարը գալիս է պատվիրակության մոտ և ներկայացնում ցուցակը այն հիմնարկությունների ու պաշտոնյաների, որոնց պիտի այցելության գնա պատվիրակությունը: Տարօրինակն այն է, որ ցուցակում չկա հայկական և ոչ մի հիմնարկություն, նույնիսկ՝ պատրիարքարանը:
Առաջին այցելությունը տրվում է մեծ վեզիրին՝ Թալեաթ փաշային. հասկանալի է, իհարկե, հոգեկան այն ծանր վիճակը, որ պիտի ապրեր մեր պատվիրակությունը այդ պահին:
Պաշտոնական ծանոթություններից հետո, պատվիրակության նախագահը դիմում է մեծ վեզիրին մոտավորապես հետևյալ խոսքերով. “Ձերդ բարձրություն, ուրախ ենք, որ ձեր կայսերական կառավարության հարվերով եկել ենք այստեղ՝ մշակելու բարի հարևանության դաշինքի պայմանները: Մեր ժողովուրդն ու երկիրը պետք ունեն լայնանալու, և եթե դուք այդ բարեհայեցողությունը ցույց կտաք մեզ, էլ ավելի կշտկվի մեր և ձեր բարեկամությունը, որի խնդիրը ևս պետք է այստեղ ամենակարճ ժամկետում լուծվի, որովհետև նրա կացությունը անտանելի է: Ահա այդ խնդիրների դրական լուծումը պիտի կազմի մեր բարեկամության հիմքը”:
Գաղթականության խնդիրը հետաքրքրեց մեծ վեզիրին: Նա հարցրեց՝ “Որքա՞ն գաղթականություն ունեք”: Մոտավորապես 800 հազար, պատասխանում է պատվիրակության նախագահը, որից 3-4 հարյուր հազարը թուրքահայեր”: “Այդքան թուրքահայե՞ր”,- հարցրեց մեծ վեզիրը, և ապա տիրեց մի խորհրդավոր լռություն:
“Շատ լավ,- պատասխանեց մեծ վեզիրը,- կոնֆերանսում կքննվեն այդ հարցերը”:
Հաջորդ այցելությունը տրվում է զինվորական մինիստր Էնվեր փաշային: Արտաքին տպավորությունը չափազանց նպաստավոր է՝ դուրեկան հայացքով, բարեկիրթ ձևերով, համեստ, ոչ մի նենգություն դեմքի վրա:
Պատվիրակությունը այստեղ ևս ասում է մոտավորապես նույնը, ինչպես ասել էր Թալեաթ փաշային:
Էնվերն ասում է. “Ես գիտեի, որ դուք պիտի գայիք. հայերը լավ հակառակորդներ են և լավ կռվողներ. այդ տեսակետից մենք նրանց շատ մեծ տեղ ենք տալիս կովկասյան ազգությունների շարքում”:
Նախագահը պատասխանում է․ “Հայերը ոչ միայն լավ հակառակորդներ են, այլ նաև լավ բարեկամներ”:
“Ինչո՞ւ նաև ոչ լավ դաշնակիցներ”,- հարց է տալիս հանկարծ Էնվերը: Եվ այստեղ նա շոշափում է Հայաստանի ու Թուրքիայի զինակցության խնդիրը՝ շտապելով անմիջապես ավելացնել, որ այդ հայտարարությունը անում է ոչ թե կառավարության, այլ իր կողմից միայն, որ դա իր ծրագիրն է:
Էնվերը մատնանշում է նաև այն պայմանները, որոնց վրա պիտի հիմնվի իր ենթադրած զինակցությունը․
“Իհարկե,- ասում է նա, մենք գիտակից դառնալով, չենք կարող ձեզնից պահանջել, որ դուք մեր շարքերում, մեզ հետ միասին կռվեք անգլիացիների դեմ: Մենք գիտենք, որ այդ դուք չեք անի: Բայց մենք ուզում ենք ապահով լինել, մեր զորքի թիկունքը, երբ նա շարժվեց անգլիացիների կողմը, դեպի Պարսկաստան, ձեր կողմից չի կարող վտանգված լինել”:
Պատվիրակությունը հայտնում է, որ դա մի խնդիր է, որի մասին ինքը չունի իր կառավարության հրահանգները, և առանց դրա նա իրեն իրավունք չի համարում որևէ վերաբերմունք ցույց տալ դեպի այդ խնդիրը:
Տրվում են մի շարք այլ այցելություններ ևս, որոնք ավելի քաղաքավարական բնույթ ունեին, քան քաղաքական:
Մյուս այցելություններից պիտի հիշատակել Խալիլ բեյի այցելությունը, սակայն այդ մասին հաջորդ անգամ:
Իրազեկ
ԶԱՆԳ թերթ, ՀՅԴ օրգան, թիվ 75, կիրակի, 1 դեկտեմբերի, 1918
http://tert.nla.am/archive/NLA%20TERT/Zang-1917/1918/1918(75).pdf
