Հատված Ալեքսանդր Խատիսյանի ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԾԱԳՈՒՄՆ ՈՒ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ գրքից, հատված գլուխ 13-ից
Պատերազմ Թուրքիայի հետ, բոլշևիկների հարձակումը և Հայաստանի Հանրապետության անկախության անկումը
(1920 թվի աշունը մինչև 2 դեկտեմբեր)
Իրերի ճշգրիտ վիճակը լիովին և ամեն կողմից պարզելու համար կառավարությունը դիմեց հետևյալ քայլերին. մեր զորամասերի տրամադրության և կռվելու ընդունակության մասին նախ հարցումններ ուղղեց զինվորական իշխանություններին, երկրորդ՝ սկսեց պատրաստել խաղաղության բանակցություններ Թուրքիայի հետ, և երրորդ՝ խորհրդարանական խմբակցությունների մասնավոր խորհրդակցության ընթացքում զեկուցեց ճակատի խիստ խուճապային վիճակի մասին:
Խմբակցությունները իրենց կողմից չորս պատգամավորներից բաղկացած հատուկ հանձնախումբ ուղարկեցին Ալեքսանդրապոլ՝ այնտեղի դրության հետ ծանոթանալու համար: Այդ հանձնախմբին մասնակցում էր նաև նախկին վարչապետ Հովհաննես Քաջազնունին:
Զինվորական նախարար Ռուբեն Տեր-Մինասյանն այս շրջանում գրեթե ամբողջ ժամանակ գտնվում էր ռազմաճակատի մոտ՝ Աղին կայարանում, և գիտեր, որ իրերի դրությունը մոտ է տագնապալից դառնալուն: Ռազմաճակատի դրության մասին ստացված բոլոր տեղեկությունները վերին աստիճանի վհատեցնող էին: Թշնամին առաջանում էր Ալեքսանդրապոլի ուղղությամբ: Կարսի նահանգից հայ փախստականները շտապում էին Ալեքսանդրապոլ: Անհրաժեշտ էր վճռական քայլ անել:
Նոյեմբերի 10-ին, երբ թուրքերը առաջարկեցին նոր, ավելի ծանր պայմաններ, ես կողմնակից էի դրանք ընդունելու, բայց, ինչպես ընթերցողը տեսավ, կառավարությունը և խորհրդարանը պատերազմը շարունակելու կողմ էին: Շատ լավ եմ հիշում այն խորհրդակցությունը, որը կայացավ նոյեմբերի 10-ի գիշերվա ժամը 3-ին. գլխավոր հրամանատարի սպայակույտի դահլիճում:
Ինձ արթնացրեցին գիշերվա ժամը 2-ին և հրավիրեցին խորհրդակցության, որին ներկա էին կառավարությունը, սպարապետը, սպայակույտի պետը, խորհրդարանի նախագահը և ես: Կառավարության նախագահը [վարչապետ Օհանջանյան] ժողովին զեկուցեց թուրքերի նոր պահանջների մասին: Տեղի ունեցավ մտքերի փոխանակություն: Ապա նախագահը հարց դրեց՝ ընդունե՞լ, թե՞ մերժել թուրքերի պահանջները: Ժողովի բոլոր անդամները, ինձանից բացի, արտահայտվեցին այն մտքով, որ պետք է մերժել պայմանները և շարունակել պատերազմը: Այդ որոշումն էր, որ զեկուցեց վարչապետը նոյեմբերի 11-ի խորհրդարանի նիստում: Երկար ճառ ասելով, ես վճռական կերպով պաշտպանեցի այն միտքը, որ պետք է ընդունել պայմանները և անմիջապես հաշտություն կնքել: Ես ասացի մոտավորապես հետևյալը:
«Զորքերի և ժողովրդի դրությունը Հայաստանում այնպես է, որ պատերազմի շարունակությունը ավելի ևս կծանրացնի մեր երկրի վիճակը: Զորքը չի կռվում: Ազգաբնակությունը փախչում է և կորչում նեղություններից, ցրտից ու սովից: Թշնամին մոտենում է Ալեքսանդրապոլին, որը այս օրերին կընկնի նրա ձեռքը: Մյուս կողմից սպառնում են բոլշևիկները: Անկարելի է կռվել երկու ճակատներում: Ես կարծում եմ, որ թշնամին մոտենալու է Երևանին: Կառավարությունը և խորհրդարանի անդամները կթողնեն քաղաքը, իսկ ժողովուրդն անպաշտպան է մնալու: Կսկսվի խուճապ ու կատարյալ քայքայում: Ավելի լավ է անել անխուսափելի զոհաբերությունները, քանի դեռ բոլորովին ուշ չէ, քան թե կորցնել ամեն ինչ: Ճիշտ է, թուրքերի պայմանները ծանր են, բայց չկան բացարձակ տվյալներ, որ մենք պիտի կարողանանք նրանցից ազատվել»:
Պատերազմական գործողությունները վերսկսվելուց մի քանի օր անց արդեն բոլորի համար պարզ դարձավ, որ հաշտությունը պետք է կնքել, ինչ գնով էլ որ լինի: Անցան նոյեմբերի 12-ը, 13-ը, 14-ը, 15-ը: Ալեքսանդրապոլի շուրջ եղած զորքերի հրամանատար Սեպուհը փորձեց կանգնեցնել թուրքերի առաջխաղացումը, բայց անհաջող: Դրոն թուրքերից պահում էր Սուրմալուի ճակատը, բայց օգնական զորք էր խնդրում: Թաթարները սեղմում էին Նախիջևանի կողմից:
Այս պայմաններում նոյեմբերի 16-ին կառավարությունը նորից քննության առավ հաշտության խնդիրը և որոշեց ընդունել թուրքերի պայմաններն ու սկսել խաղաղության վերջնական բանակցություններ: Նոյեմբերի 17-ին կառավարությունը որոշում կայացրեց և խնդրեց ինձ ստանձնել բանակցութիւնների վարումը Թուրքիայի հետ, իսկ ինքը միջոցներ ձեռք առավ զինադադար կայացնելու թուրք զինվորական հրամանատարության հետ: Այդ նպատակի համար ընտրվեց նախարար Սարգիս Արարատյանը և ուղեկցությամբ հայ սպա Խան Կոթուրսկու, ճանապարհվեց Ալեքսանդրապոլ: Նոյեմբերի 18-ին զինադադարն ստորագրվեց. թուրքերն ավելի սաստիկ դարձրեցին իրենց պայմանները՝ պահանջելով թնդանոթներ իրենց ռումբերով և ջորիներ: Այդ բոլորը նրանց հանձնվեցին նոյեմբերի 22-ին:
Ընդունելով կառավարության առաջարկը՝ թուրքերի հետ հաշտության բանակցություններ վարելու մասին, ես նպատակ ունեի նախ և առաջ պարզել, թե ինչպիսի աջակցություն կարող է սպասել Հայաստանը դաշնակիցներից, այսինքն ՝ Անգլիայից, Ֆրանսիայից և Իտալիայից: Դրա համար պետք էր գնալ Թիֆլիս: Նոյեմբերի 17-ին, գիշերվա ժամը 2-ին ՀՀ կառավարությունը համաձայնություն տվեց իմ տեսակետին, և նոյեմբերի 18-ի առավոտյան ժամը 6-ին ես ինքնաշարժով, Դիլիջան-Ղարաքիլիսայի վրայով, ճանապարհվեցի Թիֆլիս:
Ցուրտ առավոտ էր: Ամբողջ ճանապարհը ծածկված էր խոր ձյունով: Աչքի առաջ ունենալով, որ Թիֆլիսում պետք է տայի Հայաստանի ռազմական դրության լիակատար պատկերը, ես զինվորական նախարար Ռուբեն Տեր-Մինասյանից վերցրեցի հետևյալ ստույգ տվյալները, որոնք, ի դեպ, պարզ ապացուցում են անկախ Հայաստանի պատմության վերջին օրերով հետաքրքրվողներին, որ Հայաստանը այն ժամանակ շղթայված էր թշնամիներով և տանջվում էր անհավասար կռվում:
Հայաստանը ունի չորս ճակատ, բոլորն էլ պատերազմական վիճակում՝ Կարս-Ալեքսանդրապոլի, Սուրմալուի, Նախիջևանի և Դիլիջան-Ղազախի:
Ինչպե՞ս են բաժանված Հայաստանի զինվորական ուժերը:
Կարս-Ալեքսանդրապոլի ճակատում կանգնած են հետևյալ զորամասերը. խոսքը վերաբերում է կանոնավոր զորքերին և հատկապես հետիոտն զորքերին: Այդտեղ են առաջին գունդը (Մազմանյան)՝ 1500 սվին, 4-րդ գունդը (Միրիմանյան)՝ 2000 սվին, 5-րդ գունդը (Շաղուբաթյան)՝ 700 սվին, 6-րդ գնդի մեկ գումարտակ (Իշխանյան-Գնդունի)՝ 800 սվին և 8-րդ գունդը (Տիգրան Բաղդասարյան)՝ 1500 սվին, ընդամենը՝ 7200 սվին: Բացի դրանից, կան նաև Սմբատի խմբերը:
Սուրմալուի ճակատում՝ Դրոյի մոտ, կան 9-րդ գունդը՝ 2000 սվին, 8-րդ գունդը (մեկ գումարտակ)՝ 1000 սվին և 7-րդ գունդը (մեկ գումարտակ)՝ 700 սվին, Ղարաբաղի առանձին զորամասը (Կուռո)՝ 800 սվին, ընդամենը՝ 4500 սվին և փոքրիկ եզդիական զորամաս:
Նախիջևանի ուղղությամբ կանգնած են՝ 3-րդ գունդը՝ 2000 սվին, 2-րդ գունդը՝ 1000 սվին, ընդամենը՝ 3000 սվին:
Դիլիջան-Ղազախի ճակատում գտնվում է 6-րդ գունդը (Մանիև)՝ 2000 սվին:
Այս թվերի մեջ չեն մտնում հեծելազորը, հրետանին և հատուկ նպատակ ունեցող մասերը, ինչպես ականազերծողներն ոի հեռագրական ջոկատները:
Այսպիսով, բոլոր չորս ուղղությունների վրա մենք ունենք ընդամենը 16700 սվին: Բացի այդ, Զանգեզուրում գտնվում են 800 սվին, ուրեմն, վերոհիշյալի հետ՝ 17500 սվին:
Երևանում, պահեստում մնում է 10-րդ գունդը (Հալաբյան)՝ 1500 սվին, ընդամենը, ուրեմն՝ 19000 սվին:
Ընդունելով և մյուս տեսակի զենքերը՝ 6000 հոգի, ուրեմն գործող բանակում կանոնավոր մարտական ուժեր կան 25 հազար հոգի:
Ավելացնելով դրանց վրա նաև թիկունքում ծառայողների, բեռնակիրների, կառապանների, սպայակույտի, առողջապահական սպասավորների ընդհանուր թվի 30 տոկոսը, կստանանք բանակի ամբողջ կազմը՝ 34 հազար հոգի, խմբերի հետ միասին՝ մոտ 40 հազար հոգի:
Կանոնավոր թուրքական ուժերը Կարս-Ալեքսանդրապոլ ուղղության վրա պետք է ընդունել 4 դիվիզիա, յուրաքանչյուրում՝ 3000 հոգի, ընդամենը՝ 12000, Սուրմալուի ուղղության վրա՝ 1 թուրքական դիվիզիա՝ 3000 հոգի, որը սպառնում է Երևանին, Նախիջևանի ուղղությամբ՝ բոլշևիկյան ուժեր՝ մոտ 2000 հոգի, և Ղազախ-Դիլիջան ուղղությամբ՝ ադրբեջանցիներ և բոլշևիկներ: Այդ կանոնավոր զորքերի թիվը պետք է ընդհանուր առմամբ հաշվել 20 հազար սվին:
Եթե դրանց ավելացնենք ոչ կանոնավոր ժողովրդական ուժերը, քրդերին և թշնամի զինված ազգաբնակչությունը, այդ դեպքում թշնամու ուժերի թիվը բոլոր չորս ուղղություններով պետք է հաշվել ոչ պակաս 30 հազար հոգուց: Ահա մրցակից կողմերի անկողմանպահ թվահամարը:
Սրա հետ միաժամանակ պետք է նկատի ունենալ Հայաստանի մեկուսացած վիճակը, նավթից, նավահանգստից զուրկ լինելը, (որովհետև ամբողջ հաղորդակցությունը Վրաստանի և Եվրոպայի հետ կախված էր մի մազից՝ երկաթուղային գծից, որը շուտով կտրվեց): Թնդանոթի ռմբերի պաշարը վերջանում է: Ցրտերն ավելի սաստկանում են: Հայաստանը շղթայված է երկաթե օղակով: Գրավված և վտանգի ենթարկված շրջաններից ազգաբնակչությունը հավաքվում է Հայաստանի սրտում:
***
Ահա այսպիսի տվյալներով էր, որ նոյեմբերի լույս 19-ի գիշերը հասա Թիֆլիս: Նոյեմբերի 19-ին այցելեցի անգլիական բարձր կոմիսար, գնդապետ Սթոքսին, ֆրանսիական առաքելության պետ, գնդապետ Նոնանկուրին և իտալական ներկայացուցիչ, գնդապետ Գաբբային, ինչպես և հունական դեսպանին: Շոշափելի օգնություն չստացանք ոչ մի տեղից: Գնդապետ Սթոքսը և մյուս կոմիսարները իրենց կառավարություններին ուղարկեցին շտապ հեռագրեր և հարցրեցին, թե ինչո՞վ կարող են օգնել հայկական կառավարությանը: Լորդ Քըրզընը անգլիական կառավարության անունից պատասխանեց այն մտքով, որ «ավելի լավ է հաշտվել թուրքերի հետ, քան թե սովետների»:
Ահա այդ պատասխանը, ուղարկված արտգործնախարարությունից նոյեմբերի 29-ին անգլիական բարձր կոմիսարի անունով. «Թիֆլիս: Պարզ է, որ մենք չենք կարող մասնակցել որևէ համաձայնության քեմալականների հետ, բայց մենք կարծում ենք, որ Հայաստանը ոչ մի ոայլ ընտրություն չունի, քանի որ Սովետական Ռուսաստանի հետ դաշնագիրը, անկասկած, կլինի ավելի վատ ելք»:
Այդ էր նրա խորհուրդը, որ պարզապես թելադրված էր անգլիական շահերից: Վրաց կառավարությունը չեզոքություն էր պահում: Հունական կառավարությունը միայն համակրությամբ գոհացավ, Վենիզելոսն արդեն իշխանության գլուխ չէր: Ֆրանսիական և իտալական կառավարությունները համակրություն հայտնեցին, բայց ոչնչով օգնել չէին կարող կամ չէին ուզում:
Բնորոշ է, որ ուղարկված հեռագրերը չափազանց բացասական հետևանք ունեցան այլ կաղմից: Ճիշտ նույն օրերին (1920 թվի նոյեմբերի վերջերին) Ժնևում առաջին անգամ գումարվել էր Ազգերի լիգան և այնտեղ հարց էր դրված Հայաստանին և Վրաստանին Ազգերի լիգա ընդունելու մասին: Հայաստանի ծանր վիճակի մասին նոր ստացված տեղեկությունները ստիպել էին Ժնևում անգլիական, ֆրանսիական և իտալական ներկայացուցիչներին Հայաստանին և Վրաստանին չընդունել Ազգերի լիգա, որպեսզի, լիգայի կանոնագրի 10-րդ հոդվածի համաձայն, ստիպված չլինեն օգնություն հասցնել Հայաստանին և Վրաստանին: Այսպիսով, ամենատագնապալի և ծանր րոպեին, Հայաստանը լքվեց և գիտակցաբար թողնվեց մենակ: Թուրքերը տեսան դա, հասկացան ու բոլոր եզրակացություններն արեցին հոգուտ իրենց և ի վնաս Հայաստանի:
Այդ մասին իրենք իսկ թուրքերն ասացին ինձ՝ արտաքին գործերի նախարար Բեքիր Սամի բեյը և զորավար Քյազիմ Կարաբեքիր փաշան:
Հասկանալով իրերի դրությունը Թիֆլիսում, նոյեմբերի 20-ի երեկոյան շտապ վերադարձա Երևան: Նոյեմբեր 21-ի առավոտյան արդեն Ղարաքիլիսայում էի, այնտեղից ինքնաշարժով շարունակեցի ճանապարհը և Երևան հասա երեկոյան ժամը 11-ին: Հիշում եմ, որ մեր ինքնաշարժն անցնում էր ձյան և ցեխի միջով: Ես խորհրդարանի անդամ Լևոն Զարաֆյանի հետ էի, որ հետս վերցրել էի Դիլիջանից: Ժողովրդի ահագին բազմություն իր տնային իրերով ու անասուններով, թաղված խոր ձյան և ցեխի մեջ, փակել էր ճանապարհը: Ձյան մեջ ընկածներ կային, մեռածներ, ցրտից սառածներ:
Փախստականների խմբերին ուղեկցում էին ճակատից հեռացող զինվորները՝ հրացաններով և նոր անգլիական հագուստով: Ժողովուրդը խաղաղություն էր աղերսում: Այդ խոսքը բոլորի շուրթերին էր:
«Պարոն Խատիսյան, խաղաղություն, ի սեր Աստծո, խաղաղություն տվեք մեզ»-, լսում էի ամենքից:
Ժողովուրդը ծայրաստիճան հոգնածության էր հասել: Մյուս կողմից, նրա գիտակցության մեջ աննկատ կերպով մտնում էր հավատ, թե ռուսները կգան և կօգնեն Հայաստանին:
Այստեղ պետք է հիշեմ հետաքրքրական մի միտք, որ լսեցի ճանապարհին՝ մի խումբ գյուղացիներից և զինվորներից. «Պարոն Խատիսյան, ի՞նչու այս ռուսները այժմ, ասում են, ուրիշ ռուսներ են դարձել»:
Բնածին ժողովրդական հոգով ազգաբանակչությունը ըմբռնում էր տարբերությունը այն ռուսներ, որոնց հետ միասին ինքը կռիվ էր մղել 1914-1918 թվերին թուրքերի դեմ, և այս ռուսների, որոնք թուրքերի հետ միասին կռվի էին գալիս Հայաստանի դեմ: Մեր ժողովուրդը չէր կարող մարսել Արևելքում ռուսների պատմական դերի այդ փոփոխությունը: Նրա համար ռուսը դարերի ընթացքում եղել էր իր բարեկամն ու, միևնույն ժամանակ, թուրքի թշնամի: Իսկ այսօր, հակառակը, նա դարձել էր թուրքերի բարեկամ և իր թշնամին: Եվ մեր ժողովուրդը չէր հավատում այդ փոփոխությանը ու կարծում էր, որ բոլշևիկները ինչ-որ «ուրիշ ռուսներ» են:
Բոլշևիկները և նրանց հետևից նույնիսկ ռամկավարներն ասում են, թե դաշնակցականները Հայաստանը 1920 թվի վերջերին ողբերգական վիճակի հասցրեցին, իսկ բոլշևիկները եկան և թուրքերից փրկեցին Հայաստանը: Բացարձակ սուտ է: Ես քայլ առ քայլ և օրը օրին ուսումնասիրել եմ արտաքին քաղաքականության բոլոր ազդեցություններն ու փաստերը և եկել եմ այն անխախտ համոզմանը, որ դաշնակիցները լքեցին Հայաստանը, որ թուրքերը դրանից լայնորեն օգտվեցին, բայց թուրքերի գլխավոր զինակիցները բոլշևիկներն էին, որ ույժ ու հնարավորություն տվեցին թուրքերին՝ հարձակվելու Հայաստանի վրա: Դա անվիճելի փաստ է: Փաստ է նույնպես, որ իրար օգնելուց հետո, իրար մեջ բաժանեցին Հայաստանը: Բոլշևիկները դա արեցին Հայաստանի հանդեպ ոչ թե առանձին թշնամությունից, այլ դրդված իրենց «համաշխարհային» քաղաքականությունից, որի համար նրանք պետք էին զգում շահել թուրքերի բարեկամությունը՝ զոհաբերելով Հայաստանը: Եվ բոլշևիկները թուրքերին տվեցին այն, ինչ որ նրանք ուզում էին՝ Կարսը, Սուրմալուն, Արդահանը, մնացածը, ինչ որ թուրքերին պետք չէր, այսինքն՝ հայերով բնակեցված շրջանները, ռուսները վերցրեցին իրենց:
