Հայկական ուսումնասիրությունների ԱՆԻ կենտրոնը վերահրատարակել է Հայաստանի Հանրապետության վարչապետ և արտգործնախարար Ալեքսանդր Խատիսյանի “Հայաստանի Հանրապետության ծագումն ու զարգացումը” կոթողային աշխատությունը: Հայաստանի Առաջին Հանրապետության շրջանում դժվար է նշել մեկ այլ հայ պաշտոնյայի, պետական գործչի, ով այնքան շատ ներկա եղած լինի հայ ժողովրդի համար ճակատագրական քննարկումների, բանակցած ու ստորագրած լինի այնքան կարևոր փաստաթղթեր:
ԱՆԻ կենտրոնը այս արժեքավոր հատորը վերածելով արևելահայերնի և աբեղյանական ուղղագրության՝ առաջին անգամ այն հրատարակել է Հայաստանում: Այս հրապարակումներում վերնագրերը դնում է ԱՆԻ կենտրոնը։
_______________________________
Տասնմեկերորդ գլուխ
1920թ գարունը և մայիսյան ապստամբությունը
Իհարկե, վերոհիշյալ դեպքերը հուզում էին մտքերը և խանգարում կյանքի կանոնավոր ընթացքը։ Մոտավոր գաղափար կազմելու համար այն տրամադրության մասին, որ տիրում էր այն ժամանակ, ես բերեմ մի քանի քաղվածքներ այն ընդարձակ նամակից, որ, իբրև Հայաստանի կառավարության նախագահ, 1920թ․ փետրվարի 6-ին ուղարկեցի Փարիզ՝ ՀՀ պատվիրակության նախագահ Ա․Ահարոնյանին։
«Մենք ապրում ենք՝ սպասելով լուրերի Փարիզից: Մեր դրության հիմնական կարիքները շարունակ միևնույնն են՝ Թուրքահայաստանի սահմանների որոշումը, մանդատի խնդրի կարգադրությունը, ռազմամթերքի ստացումը, Անտանտի կողմից զորքերի ուղարկելը: Այս հիմնական խնդիրների լուծումը պետք է գա Եվրոպայից: Այստեղ ներքին դրությունը շարունակում է լավանալ: Չկան այլևս համաճարակներ, չկա սով, իշխանությունը ամրանում է, զորքը կարգապահ, կառավարության հեղինակությունը անվիճելի է…
Քաղաքականապաես մենք սահմանափակված ենք Ռուսահայաստանով, այն սահմաններում, որ դուք գիտեք, առանց Շարուրի և Նախիջևանի (մինչև Դավալու): Զանգեզուրը մենք գրավել ենք շատ ամուր կերպով, բայց Ղարաբաղը շարունակում է առայժմ գտնվել Ադրբեջանի իշխանության տակ, մենք պահում ենք ամբողջ Կարսի նահանգը:
Մեր հեռանկարը կապված է Թուրքահայաստանի հարցի լուծման հետ: Գարնան մոտենալը մեզ համար հսկայական կարևորություն ունի նրանով, որ դա բարձրացնում է թուրքահայերի՝ իրենց հայրենիք վերադառնալու հարցը:
Այդ վերադարձի հետ կապված են մի շարք վարչական և զինվորական հարցեր: Պետք է՞ արդյոք պատրաստել այդ վերադարձը, թե ոչ: Ի՞նչ միջոցներ պիտի ձեռնարկել: Պետք է՞ արդյոք հույս դնել Եվրոպայի օգնության վրա: Այս հարցերի պատասխանը սպասում ենք Եվրոպայից, ձեզնից:
Իզուր մենք այդ փաստերի վրա շարունակ հրավիրեցինք անգլիական բարձր հանձնակատար Ուորդրոպի և բոլոր դաշնակից ներկայացուցիչների ուշադրությունը: Դա ոչ մի արդյունք չունեցավ: Նրանք իրենք չգիտեն, թե ի՞նչ քաղաքականության պետք է հետևեն: Չունենալով իրենց տրամադրության տակ զինվորական ուժեր՝ նրանք վախենում են դժգոհություն հարուցանել թաթարների մեջ: Հետևանքը այն է, որ ոչ մի բան առաջ չի գնում:
Նույնիսկ մեր անկախության ճանաչումը Փարիզի Գերագույն խորհրդի կողմից մեզ թվում է նրանց կողմից իբրև մի միջոց բոլշևիզմի դեմ կռվելու համար: Այս միտքը մեզ թելադրում է այն պայմաններից, որոնց մեջ տեղի ունեցավ այդ հայտարարությունը: Մենք տոնեցինք այդ հանդիսավոր կերպով, բայց այդ տոնը թունավորվում էր Թուրքահայաստանի վիճակով:
Մենք շատ լավ հասկանում ենք, որ դա կապված է թրքական խնդրի լուծման հետ, բայց նրա ապագան անորոշ է… Մենք տեղյակ ենք քո դիմումների և աշխատանքների մասին, բայց լիահույս ենք ապագայի վերաբերմամբ…
Իրոք, մենք դադարել ենք որևէ հույս տածել Կիլիկիայի վերաբերմամբ, մանավանդ այն օրերից ի վեր, երբ Միացյալ Նահանգները ձեռք քաշեցինորևէ գործուն քաղաքականությունից, իսկ Ֆրանսիան ձգտում էր գրավել այն երկրները, որ նրան տվել է ֆրանկո-ռուս համաձայնությունը… Մենք շատ գոհ կլինեինք, եթե մենք ստանանք վեց վիլայեթները Տրապիզոնի հետ…»:
«Մեր հարաբերությունները մեր հարևաններ հետ.
Վրաստան. Դեռ մեր հողային վեճերը չեն վերջացել, բայց մենք արդեն այն փաստի առաջ ենք, որ Ախալքալաքի գավառը անցնում է Վրաստանին, այնինչ Բորչալուի գավառում մենք նրանից բաժանվում ենք Լալվար-Հայրում գծով: Մենք դիտմամբ ձգում ենք այս բանակցությունները, առանց որ նրանք վնասեն մեր լավ հարաբերություններին: Տրանզիտը միանգամայն գոհացուցիչ է և, ընդհանրապես, մենք ոչ մի անբավականություն չունենք վրացիների հետ:
Ադրբեջան. Դրա հակառակ, մեր հարաբերությունները Ադրբեջանի հետ վրդովեցուցիչ են: Իրերի այդ դրության գլխավոր պատճառներն են՝ հողային վեճերը՝ Ղարաբաղ, Զանգեզուր, Շարուր, Ղազախ և այլն, և Ադրբեջանի կապերը թուրքերի հետ, մանավանդ ներկայումս, երբ թաթարները, բոլշևիկները և թուրքերը համաձայնության են եկել, մի խոսքով, դա հին պատմություն է: Մենք գտնվում ենք քրոնիկական պատերազմի վիճակում, որը դեռ չի հայտարարվել, բայց տարվում է շարունակ և անընդհատ:
Իմ հեռագրերից ձեզ հայտնի են այդ պատերազմի առանձին դեպքերը և մանրամասնությունները: Ներքին հանգստությունը երկրում չի կարող գոյություն ունենալ այնքան ժամանակ, մինչև որ մեր գոյության այդ հիմնական խնդիրը արմատական կերպով չվճռվի: Ադրբեջանը ուղղակի թունավորում է մեր ամբողջ կյանքը, մանավանդ այս րոպեին, որովհետև նա միացել է բոլշևիկների (գլխավորապես Իթթիհատ կուսակցությունը) և թուրքերի հետ:
Երևան մեզ մոտ եկան Տրապիզոնի մետրոպոլիտ Խրիստանֆը և հունական կառավարության ներկայացուցիչը: Նրանց հետ մենք ստորագրեցինք թղթեր, որոնք ուղարկվել են ձեզ ի գիտություն: Ընդհանուր առմամբ, նրանց ցանկանում էին կոնֆեդերացիա (երկու պետությունների՝ Հայաստան և Պոնտոս), այնինչ մենք նրանց առաջարկեցինք պարզ ինքնավարություն: Միևնույն ժամանակ, մենք մեզ վերապահեցինք իրավունք ձեզ հաղորդելու այս համաձայնության մասին:
Փարիզում դուք կարող եք ավելի լավ գնահատել ուժերի փոխհարաբերությունները հույների և հայերի միջև և որոշել այն դիմումները, որ մենք պետք է անենք նրանց: Նրանց հետ միասին մենք ուղարկեցինք Վենիզելոսին, ձեր և Նուբար փաշային հեռագրերը մեր համաձայնության մասին և պահանջ՝ զենք ուղարկելու և Տրապիզոն զորք իջեցնելու՝ զինվորական արշավանք անելու համար դեպի հարավ, այն դեպքում, եթե եվրոպական պետությունները մեզ չեն երաշխավորի Թուրքահայաստանը և Տրապիզոնի վիլայեթը: Անհրաժեշտ է, որ դուք տեսնեք Վենիզելոսին և իմանաք հետևանքների մասին:
Ինչ վերաբերում է մեր ներքին քաղաքական կյանքին, այն անցնում է ընդհանուր առմամբ նորմալ եղանակով. Առանց որևէ շփումների: Կառավարությունը հաստատվել է, խորհրդարանի ֆրակցիան լավ աշխատում է, խորհրդարանի նիստերը կանոնավոր են: Ներկայումս օրակարգի խնդիրն է 1920թ. նախահաշիվը: Հաշվեկշիռը լավ չէ: Տարեկան ծախսերը հասնում են մոտ մեկ միլիարդի, իսկ մուտքերը հազիվ 200-300 միլիոնի, այսինքն՝ մի քանի անգամ ցած են ծախսերից: Կյանքը թանկ է, պաշտոնեությունը թանկ է նստում: Ամենահամեստ ռոճիկը, օրինակ, դռնապանի ռոճիկը ամիսը 2000 ռուբլի է, ամենաբարձր ռոճիկը, իմ ռոճիկը՝ 8000 ռուբլի է և 4000 ռուբլի ներկայացուցչական, ընդամենը՝ 12.000 ռուբլի, այսինքն՝ մոտ 500 ֆրանկ: Մենք բոլորս էլ կերակրվում ենք շատ անբավարար կերպով (միսը, մեկ ֆունտը, արժե 50 ռուբլի, հացը՝ 30, ձուկը՝ 100), բայց դիմանում ենք: Բանակը դիմանում է, ժողովուրդը՝ նույնպես: Բայց այս ձևով երկար ապրել անկարելի է: Մենք բոլորս էլ սպասում ենք մի խոշոր փոխառության՝ մեր դրամի արժեքը բարձրացնելու համար: Ֆրանկը արժե 25 ռուբլի մեր թղթադրամով: Հայկական թղթադրամը գնահատվում է 50 տոկոսով ավելի էժան, քան վրացականը և Անդրկովկասյան կոմիսարիատի բոները:
Հայաստանում ոչինչ չկա գնելու համար: Շուկան գտնվում է Թիֆլիսում և Բաթումում, որտեղ մեր դրամը չի անցնում: Մեր հարստության աղբյուրներն են բամբակը, աղը, փայտը, բայց Կողբի աղահանքները այս պահին գտնվում են թուրքերի ձեռքում: Դուք պահանջում եք բամբակի առաքումը Եվրոպա: Ֆինանասների նախարար Ս. Արարատյանը ձեզ գրում է այդ մասին մանրամասնորեն: Այդ մասին ես չեմ խոսի:
Ահա ընդհանուր գծերով մեր ներքին կյանքի պատկերը: Մենք չենք տեսնում մեր շուրջը նոր մարդիկ: Աշխատողները քիչ են… Ինչվերաբերում է Դաշնակիցների բարձր կոմիսար Հասկելին, նա լավ է աշխատում տնտեսական տեսակետից, բայց նա ոչ մի քաղաքական դեր չի խաղում: Նա դադարել է որևէ մասնակցությունից Կովկասի և Հայաստանի քաղաքականության մեջ: Գալով Ուորդրոպին՝ դժվար է նրան հասկանալ, ինչպես առհասարակ Անգլիայի քաղաքականությունը: Մերթ նրանք մեզ հետ են, մերթ թաթարների հետ, մի օր նրանք մեզ համոզում են պաշտպանել Զանգեզուրը, հետևյալ օրը նրանք մեզ սպառնալիքներ են ուղղում: Ֆրանսիայի, Իտալիայի և այլ ներկայացուցիչներ ոչ մի ազդեցություն չունեն:
Այն բոլորից, ինչ որ ասացի, պետք է եզրակացնել.
- Պետք է, որ Փարիզի Գերագույն խորհուրդը գորխադրության դնի իր որոշումը՝ զինել և ուժեղացնել կովկասյան հանրապետությունների բանակները (թեև իրապես մենք չենք կարող պատերազմ վարել բոլշևիկների դեմ, եթե նրանք կամենան գալ կովկասի վրա, որովհետև ուժերը չափազանց անհավասար կլինեին):
- Պետք է, որ Գերագույն խորհուրդը ամեն հնարավոր միջոցները գործի դնի Ադրբեջանին բոլշևիկներից և թուրքերից բաժանելու համար: Այս արդյունքին կարելի է հասնել ճնշման և սպառնալիքների միջոցով և պահանջելով Բաքվից հեռացնել Խալիլ փաշային, Նուրի փաշային և մյուս թուրքերին, որոնք ազատ շրջում են Բաքվում և ստանում են միլիոններ բոլշևիկներից:
- Շտապեցնել Միացյալ Հայաստանի անկախության հռչակումը և ճշտությամբ որոշել նրա սահմանները Թուրքիայի հետ:
- Երաշխավորել թուրքահայերի վերադարձը իրենց հայրենիքը. գարունը մոտենում է, ամեն ինչ կախված է արտերի ցանքսից:
- Մեզ մի փոխառություն տալ, որի շնորհիվ մեր դրամների արժեքը կբարձրանա:
- Ռուսաստանից ստանալ անդրկովկասյան հանրապետությունների ճանաչումը:
- Ստիպել Ադրբեջանին, որ նա հրաժարվի Ղարաբաղից և Զանգեզուրից, որով վերջ կտրվի մեր պատերազմական վիճակին:
Ադրբեջանը արգելել է նավթի և քարյուղի արտահանումը դեպի Հայաստան (քարյուղը այսօր արժե ֆունտը 70 ռուբլի):
Ահա մեր քաղաքական կյանքի առաջնակարգ այրող խնդիրները: Գարնան գալը մեզ մեծ վախեր է ներշնչում: Ձյունը կհալվի, չանապարհները կբացվեն, կսկսվեն նոր հարձակումներ, նոր անախորժություններ: Անհրաժեշտ է, որ Դաշնակիցները կոտրեն թուրքական մտայնությունը: Թուրքերը չեն կարողանա բարոյապես այլևս դիմադրել, հենց որ նրանք իմանան, թե ինչ վիճակ է նրանց սպասում և որոնք են նրանց պետության սահմանները:
Ահա այն բոլորը, ինչ որ ես ուզում էի գրել և ինչ որ կարող ես հաղորդել, ուր որ պետք կհամարես:
Պինդ սեղմում եմ ձեռքերդ:
Ա. Խատիսյան
Նախագահ Հայաստանի Հանրապետության»:
