Հայկական ուսումնասիրությունների ԱՆԻ կենտրոնը վերահրատարակել է Հայաստանի Հանրապետության վարչապետ և արտգործնախարար Ալեքսանդր Խատիսյանի “Հայաստանի Հանրապետության ծագումն ու զարգացումը” կոթողային աշխատությունը: Հայաստանի Հանրապետության շրջանում դժվար է նշել մեկ այլ հայ պաշտոնյայի, պետական գործչի, ով այնքան շատ ներկա եղած լինի հայ ժողովրդի համար ճակատագրական քննարկումների, բանակցած ու ստորագրած լինի այնքան կարևոր փաստաթղթեր:
ԱՆԻ կենտրոնը այս արժեքավոր հատորը վերածելով արևելահայերնի և աբեղյանական ուղղագրության՝ առաջին անգամ այն հրատարակել է Հայաստանում: Այս հրապարակումներում վերնագրերը դնում է ԱՆԻ կենտրոնը։
_______________________________
Տասներորդ գլուխ
«Դաշնակիցները» Կովկասում և Հայաստանում
Դաշնակիցներ ասելով պետք է հասկանալ գլխավորապես անգլիացիներին, հետո՝ ֆրանսիացիներին և մասամբ՝ իտալացիներին։ Նրանց ազդեցությունն էլ նույն կերպով էր արտահայտվում։
Փարիզի խորհրդաժողովը Կովկասի «ազդեցության շրջանը» տվել էր Անգլիային, բայց մյուս կողմից այնտեղ Դաշնակիցներն էլ ունեին իրենց գերագույն կոմիսարները և գործակատարները։
Ամերիկան երբեք Հայաստան չուղարկեց մշտական քաղաքական ներկայացուցիչներ, բացի զորավար Հարբորդի առանձին հանձնախմբից, որը Հայաստան այցելեց 1919թ․ սեպտեմբերի 25-ին՝ ունենալով իր կազմում բազմաթիվ պաշտոնյաներ, որոնք ուսումնասիրում էին Հայաստանը՝ Ամերիկայի կողմից նրա վրա մանդատ ընդունելու հնարավորության տեսակետից։ Բայց Ամերիկան Հայաստանում միշտ ունեցավ մինչև 30-40, երբեմն նույնիսկ 70 ամերիկացի գործիչներ ՝ Նիըր Իսթ Ռիլիֆի կողմից, որոնք կազմակերպում էին որբանոցներ, հիվանդանոցներ և սննդատու կայաններ։
Բացի այս քաղաքական ու մարդասիրական մարմիններից, պետք է հիշատակել գնդապետ Հասկելի հատուկ առաքելությունը՝ ուղղված Փարիզի խաղաղության վեհաժողովի անունով իբրև Հայաստանի մատակարարության հսկող գերագույն կոմիսար։
Դրանցից դուրս Հայաստան այցելեցին գլխավորապես հատուկ հանձնարարություններով մի շարք մասնավոր պատվիրակություններ, որոնց շարքում գլախովարներն էին․ ա) ծերակուտական Կոնտիի իտալական առևտրական առաքելությունը, բ) հունական պատվիրակությունը, որը եկել էր Կարսի շրջանի հույն բնակիչների խնդրչի համար՝ Հունաստան տեղափոխելու համար, գ) Չեխո-Սլովակիայի պատվիրակությունը՝ Հայաստանի և Չեխո-Սլովակիայի միջև տնտեսական տնտեսական հարաբերություններ հաստատելու համար, դ) Պոնտոսյան պատվիրակությունը մետրոպոլիտտ Խրիզանֆի՝ Հայաստանի և Պոնտոսի փոխհարաբերությունների խնդրի համար և ե) Դոնի, Կուբանի և Թերեքի պատվիրակությունները Հայաստանի և Հյուսիսային Կովկասի հանրապետությունների միջև կապ հաստատելու խնդրի լուծման համար։ Եղավ նաև Պարսկաստանի պատվիրակությունը։
Բացի նրանցից, տարբեր առիթներով, Հայաստան այցելեց ամբողջ մի շարք զորավարների, բարձր կոմիսարների և զինվորական մասնագետների։
Հիշատակեմ նրանցից կարևորագույնները․ Անգլիայի կողմից՝ Արևելյան ուժերի գլխավոր հրամանատար Միլնը, զորավարներ Կորին, Ֆորիսթեր-Ուոքերը, Ասսերը, Թեմբերլեյը, Բիչը, Դեյվին, գնդապետներ Բոլդուինը և Սթոքսը, կապիտան Կրեսսին, բարձր կոմիսար Ուորդրոպն իր օգնականներով, Ֆրանսիայի կողմից՝ գնդապետ Շարդինին, կապիտան Պուատեպարը, բարձր կոմիսար կոմս դը Մարթելը, Շևալիյեն, գնդապետ Դեզորբին, Իտալիայի կողմից՝ բարձր կոմիսար, գնդապետ Գաբբան, մարքիզ Ալբիցցին։
Պետությունների կողմից մշտական ներկայացուցիչներն էին․ Անգլիայից՝ քաղաքական մասի համար կապիտան Կրեսին, իսկ տեղեկատու բաժնի համար կապիտան Կերին և Ֆոսթերը, Ֆրանսիայից՝ կապիտան Պուատեպարը (զինվորական ծառայության կոչված ճիզվիտ աբբա), Իտալիայի կողմից՝ լեյտենանտ Ալբիցցին, ռուսական կամավորական բանակի կողմից՝ գնդապետ Զինկևիչը, Պարսկաստանից՝ ընդհանուր հյուպատոս Ասսադուլլա Խանը։
Լրացնելու համար Երևանի կառավարության մոտ եղած դիվանագիտական մարմնի կազմը, հիշատակենց նաև Վրաստանի Հանրապետության ներկայացուցիչ, սկզբում Ս․ Մդիվանին, հետո Գերասիմ Մախարաձեն, ապա զորավար Կարալովը։ Ադրբեջանի ներկայացուցիչն էր Խան Թեկինսկին, հետո՝ Ախվերդովը։
Հանդեսների, խնջույնքերի և ժողովրդական տոների ժամանակ դիվանագիտական մարմնի տեսքը շատ տպավորիչ էր և բոլորի համար էլ կասկածից դուրս էր, որ Հայաստանը աստիճանաբար, բայց որոշակի մտնում էր ազգերի ընտանիք։ Հայաստանը տեսնում էր, որ իրեն ճանաչում են, այցելություններ են տալիս, իր հետ բանակցություներ են վարել, հետաքրքրվում են իր հարստություններով։ Դաշնակիցները, անկասկած, Հայաստանին առաջնորդում էին դեպի լայն եվրոպական ճանապարհը, որը տանում էր դեպի Ազգերի լիգա, դեպի քաղաքակիրթ աշխարհ, դեպի միջազգային հաղորդակցություն։
Որպեսզի ընթերցողը հնարավորություն ստանա ծանոթանալու Դաշնակիցների՝ Հայաստանում ունեցած դերին և ազդեցությանը, ես դառնում եմ այն պահին երբ 1918 թ․ աշնանը, նոյեմբերի վերջերին Հայաստանում առաջին անգամ երևաց առաջին եվրոպական սպան՝ ֆրանսիացի կապիտան Պուատեպարը։ Ընթերցողը հիշում է դա։
Նոր էր վերջացել Մեծ պատերազմը, բացվել էր ճանապարհը Պոլսից դեպի Բաթում, կայացել էր նոյեմբերի 11-ի զինադադարը։ Ես նոր էի Պոլսից վերադարձել Երևան, մտել էին Հովհաննես Քաջազնունու կառավարություն և փոխարինելով սպանված Կարճիկյանին, ընդունել էի խնամատարության նախարարի պաշտոնը։ Հայաստանը սարսափելի դուրթյան մեջ էր՝ սով, շրջափակում, բծավոր տիֆ, սառնամանիքներ, հաղորդակցության ճանապարհները փչացած, փողոցներում բազմաթիվ փախստականներ, չտեսնված չափերի հասած մահացություն, վառելիքի բացակայություն և, միևնույն ժամանակ, մեծ հույսեր Եվրոպայի վրա և ընդհանուր գիտակցություն, որ տառապանքների շրջանը վերջանում է, բացվում է արշալույսը և ազատության ու անկախության արեգակը ծագում է Հայաստանի գլխավերևում։ Դաշնակցիներին սպասում էին իբրև երկնային մանանա, իբրև փրկարար հրեշտակներ։ Գարուն էր քաղաքական իմաստով, թեև դուրսը ցուրտ ձմեռային նոյեմբերն էր։
Եկավ դեկտեմբերը։ Ագահությամբ հիշատակում էինք եվրոպական ուժերի Պոլիս մտնելու և Պարսկաստանի կողմից Կասպից ծովի վրայով Բաքու հասնելու մասին լուրերը։
Այդպիսի օրերից մեկն էր, եթե չեմ սխալվում՝ դեկտեմբերի 10-ը։ Նստած էի իմ պաշտոնական առանձնասենյակում։ Ինձ զեկուցեցին, որ ինձ ուզում է տեսնել «ֆրանսիացի սպա Պուատեպարը»։ Անմիջապես ընդունեցի նրան։ Ներս մտավ մոտ 40 տարեկան մի սպա ֆրանսիական զինվորական համազգեստով։ Փոխադարձ ողջույններից հետո Պուատեպարը բացատրեց, որ անգլիական բանակի հետ անցել է Բասրայի, Բաղդադի և Բաքվի վրայով և եկել է Երևան։ Խոսակցության ընթացքում պարզվեց, որ հայերեն խոսում է, որովհետև վեց տարի ապրել էր Թուրքիայում իբրև ֆրանսիական միսիոներ։
Այս առթիվ բերում եմ հետաքրքրական տեղեկություն այն մասին, թե ինչպես Պուատեպարը մի անգամ Ալեքսանդրապոլով անցնելու ժամանակ կայարանում իրեն ի պատիվ կանգնած պահակախմբի զինվորներին դիմել է հայերեն ճառով և ինչպես այդ ճառը թարգմանել են ռուսերեն, որպեսզի պահակախմբի պետը, որ հայերեն չգիտեր, հասկանա:
Պուատեպարը հետո դարձավ հայերի անկեղծ բարեկամը և մեզ հետ բաժանեց մեր ամբողջ հետագա քաղաքական կյանքի ցավերն ու ուրախությունները մինչև այն օրը, երբ գրվում են այս տողերը: Նա շուտով նշանակվեց Ֆրանսիայի ներկայացուցիչ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության մոտ:
Պուատեպարի գալոց քիչ հետո Հայաստան եկան անգլիական սպաներ: Առաջինը եկավ զորավար Ֆորիսթեր Ուոքերը, որ հետո գնաց Թիֆլիս, իսկ Երևանում մնաց լեյտենանտ Չարլզը: Շուտով Երևանում հիմնվեց անգլիական միսիան, որի կենտրոնը, սակայն, գտնվում էր Թիֆլիսում:
Առհասարակ, պետք է ասել, որ Թիֆլիսը իր մեջ կենտրոնացնում էր Դաշնակիցների ներկայացուցիչներին ի դեմ բարձ կոմիսարների, իսկ Երևանը և Բաքուն պահում էին բարձր կոմիսարների «ներկայացուցիչներին»: Գլխավոր կոմիսարները Երևան էին գալիս ժամանակ առ ժամանակ՝ առանձին կարևոր դեպքերի պարագայում: Դա ուներ իր բացասական կողմը, որովհետև Թիֆլիսում նրանք ենթարկվում էին այնպիսի ազդեցությունների և տպավորությունների, որոնց շատ դժվար էր հակազդել Երևանից: Նրանց հետ խոսելու համար երկու տարվա ընթացքում ես հաճախ ճամփորդություններ կատարեցի Թիֆլիս և ամեն անգամ այնտեղ անցկացրի մեր կառավարության ծրագրերը: Այսպես եղավ, օրինակ, Կարսի, Նախիջևանի, Զանգեզուրի Հայաստանին կցելու խնդիրների վերաբերյալ, որոնք քննության առնվեցին և լուծվեցին Թիֆլիսում:
Հայաստանի սահմանների մասին Թիֆլիս նույնիսկ գնացել եմ բանակցելու զորավար Բիչի հետ, ով Կովկասում անգլիական զորաբանակի քաղաքական բաժնի վարիչն էր: Թիֆլիսում էին տեղի ունենում իմ բանակցությունները ամերիկյան բանակի գնդապետներ Հասկելի և Ռեյի հետ՝ Ադրբեջանի հետ եղած ընդհարման առիթով:
Այսպիսով, Թիֆլիսը Դաշնակիցների քաղաքական կենտրոնն էր նաև այն խնդիրների լուծման համար, որոնք Հայաստանի և հայերի համար առաջնակարգ կարևորություն էին ներկայացնում:
Պետք է ասեմ, որ Թիֆլիս ի այդ գերակշռող դիրքը բացասական ազդեցություն էր թողնում ընդունվելիք որոշումների վրա: Դաշնակիցների գլխավոր կենտրոնավայրը ենթակա չէր հայկական իրականության, հայ տեղական կյանքի և նրա էական պահանջների անմիջական տպավորություններին: Ամեն անգամ պետք էր լինում այդ ամենը պարզել բարձր կոմիսարների առջև, պետք էր լինում համոզել և ազդել նրանց վրա՝ բերելով ապացույցներ իրականությունից, որ նրանք հաճախ չէին տեսել սեփական աչքերով:
Երբ 1920թ. օգոստոսին առիթ ունեցա «Անկախության փոխառության» համար այցելել Փարիզ և Լոնդոն, այդ հանգամանքի վրա ես հրավիրեցի Անգլիայի և Ֆրանսիայի արտաքին գործերի նախարարությունների ուշադրությունը ի դեմ Պալեոլոգի և Վանգիտարի: Նրանք խոստացան շտկել այդ թերին, բայց, ավա՜ղ, չորս ամիս հետո Հայաստանը դարձավ խորհրդային և բոլոր ծրագրերը խորտակվեցին մինչև անորոշ ապագա:
