Հատվածներ Աստվածատուր (Ասատուր) Խաչատրյանի օրագրությունից, որը վերաբերում է Հայաստանի հանդեպ Քառյակ Միության երկրների՝ Գերմանիայի, Ավստրո-Հունգարիայի, Բուլղարիայի դիրքին:
——————————————————
Գերմանացի զորավար Ֆոն Լոսովի առաջարկով հայ դատը պաշտպանելու համար Բեռլին էին մեկնել Համո Օհանջանյանն ու Արշակ Զուրաբյանը: Երբ Տրապիզոնի անհաջող բանակցություններից հետո սկսվում էին Բաթումի բանակցությունները, դրան, թուրքերից բացի, պետք է մասնակցեին նաև Քառյակ զինակցության մյուս անդամները (Գերմանիա, Ավստրո-Հունգարիա, Բուլղարիա), որոնցից սակայն միայն գերմանացիները ուղարկեցին ներկայացուցիչ՝ զորավար Ֆոն Լոսով:
Բաթում եղած ժամանակ հայ բանագնացները Միքայել Պապաջանյաի գլխավորությամբ տեսնվել էին նաև գերմանական ներկայացուցիչ զորավար Ֆոն Լոսովի հետ և վերադառնալով Թիֆլիս Հայոց Ազգային խորհրդին հաղորդում են նրա առաջարկները հայերի գործելակերպի մասին:
Նրա առաջարկներն էին.
- Մի պատվիրակություն ուղարկել Բեռլին,
2. Պոլիս մարդ չուղարկել,
3. Անջատ պայման թուրքերի հետ չկապել,
4. Թուրքերի օկուպացիային չխանգարել,
5. Հայաստանի անկախություն հայտարարել,
6. Ոչ մի կապ հայերի, թուրքերի, վրացիների:
Բեռլինի հայ պատվիրակությունը, որ սկզբում սիրալիր ու բարեկամական ընդունելություն գտավ դիվանագիտական շրջանակների կողմից և խոստումներ էին լինում օգնության հասնելու թուրքի ճիրաններում գալարվող ու մեռնող հայությանը, ոչ մի իրական քայլ չարվեց այս ուղղությամբ և հետզհետե բոլորովին դադարեցին հետաքրքրվելու հայերով և մինչև իսկ հասկացրեց, որ պատվիրակության ներկայությունը ավելորդ է Բեռլինում:
Ֆոն Լոսովը, ինչպես հայտնի է, առաջինն էր խորհուրդ տվողը, որ հայերը անկախություն հայտարարեն և պատվիրակ ուղարկեն Բեռլին: Օգոստոսին և սեպտեմբերին նրանք հայտնում են, որ շատ են ցավում հայերի կացության համար, բայց ոչինչ չեն կարող անել, որովհետև չեն կարող թուրքին պատերազմ հայտարարել հայերի համար, իսկ բարեկամաբար ոչինչ հնարավոր չէ անել: Ուստի հայ պատվիրակությանը խորհուրդ են տալիս Ավստրիային դիմել, որ թերևս կարողանա հայերին պաշտպանել՝ զորք ուղարկելով:
Կ. Պոլսում Ավստրո-Հունգարիայի զինվորական կցորդ, զորավար [վիցեմարշալ] Յոզեֆ Պոմյանկովսկու թելադրությամբ հրահանգ տրվց Բեռլինի պատվիրակ Համո Օհանջանյանին Վիեննա շտապել՝ տեսնվելու [Ավստրո-Հունգարիայի արտաքին գործերի նախարար (1918թ. ապրիլի 14-ից հոկտեմբերի 24-ը), բարոն Իշտվան ֆոն] Բուրիանի հետ, որ ուղղակի հայտարարել էր, թե իրենք կպաշտպանեն հայերին ու Հայաստանը:
Ավստրիայում դիվանագետները սկզբում մեծ հետաքրքրություն և բարյացակամություն էին ցույց տալիս Հայաստանի և հայերի հանդեպ, բայց որքան ավելի մոտից շոշափեցին թուրքերի գաղափարները և տեղեկացան նրանց տրամադրություններին, այնքան ավելի հետ քաշվեցին և վերջապես հայտարարեցին, որ Թուրքիային հակառակ ոչինչ անել չեն կարող:
Զորավար Պոմյանկովսկին այսպես էր արտահայտվում հայ պատվիրակներին. «Մենջ միջոց չունենք Թուրքիայի վրա ազդելու: Թուրքիան իբրև դաշնակից մեզ պետք է: Ահա թե ինչու պետք է այնպիսի կերպով զորք ուղարկել, որ նրանց դժգոհություն պատճառենք: Եր արդեն այս ուղղությամբ սկսել եմ խոսել Էնվեր փաշայի հետ»:
Սակայն զորավար Պոմյանկովսկին երբեք չկարողացավ գտնել այն միջոցը, որով հաջողեր զորք ուղարկել Հայաստան՝ առանց զինակից Թուրքիային տհաճություն պատճառելու:
Բուլղարիայի մասին ավելորդ է խոսել: Նրա միջամտությունը ոչ միայնպլատոնական սիրային խոսքերից անդին չէր անցնում, այլև իր՝ Թուրքիայի հետ ունեցած խնդիրներն իր շահերին համապատասխան կերպով կարգավորելու համար պատրաստ էր նպաստելու Կովկասում թուրքական քաղաքականությանը:
Այսպես, ուրեմն, 1918-ի օգոստոսի վերջին հայկական պատվիրակությունը հուսահատության էր մատնված:
Հայկական պատվիրակությանը մնում էր թուրքերի հետ ուղղակի կարգավորել իր հարցերը:
Եվրոպական պետությունների կողմից լքված հայկական պատվիրակությունը, հիմք ընդունելով Էնվեր փաշայի նախապես քանիցս արած զինակցության առաջարկը, որոշում է ուղղակի թուրքերի հետ համաձայնության գալ և բանաձևում է հետևյալ առաջարկները.
1. Ռուս-Գերման լրացուցիչ դաշնագրությունը, որով ընդունված է միայն Վրաստանի անկախությունը, պատվիրակությունը ասում է. «Մեզ անհասկանալի է՝ ինչու Հայաստանը և Ադրբեջանը նույնպես չեն ճանաչվել»:
2. Մենք Էնվեր փաշայի առաջարկության համեմատ համաձայն ենք entente կազմել Թուրքիայի հետ՝ առանց գործածելու մեր զորքը նրանց թշնամիների դեմ, որպեսզի Թուրքիան կատարյալ վստահությամբ ապահովված ունենա թիկունք և երկաթուղին:
3. Խնդրում ենք վստահեցնել, որ Թալեաթ փաշան Բեռլինում պետք է պաշտպանի մեր անկախությունը:
4. Այս բոլորով հանդերձ, մենք պնդում ենք մեր երկրի ընդարձակման վրա, որ մենք ցույց ենք տվել մեր պահանջներում:
Աստվածատուր Խաչատրյան, «Արևելահայ և թուրք դիվանագիտական հարաբերությունները», Հայաստանի ազգային արխիվ և ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտ, Երևան, 2010, էջ 117-121:
