Հատուած Ռուբէն Տէր Մինասեանի ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԻՒՆԸ աշխատութիւնից:
Ռուբէն Տէր Մինասեանը եղել է Հ․Յ․Դ Բիւրոյի անդամ, Հայաստանի Հանրապետութեան երրորդ ռազմական նախարարը:
Լրացնելու համար կազմակերպական մեքենային վերաբերող բացատրութիւնները, այստեղ պիտի յիշել երկու շեղումներ որ արած է Բիւրոն 1919ին. ասոնք չէին բխում Ընդհանուր Ժողովի Կանոնագրից եւ հակառակ էին նրա տրամադրութեանց:
Առաջին շեղումը՝ Էքստերիտորեալ երկաթուղիների Կ. Կոմիտէի ստեղծումն է:
Հայաստանում, մեր իշխանութեան տակ գտնուող երկաթուղագծերը բաւականին երկարած էին, Սանահինից-Սարիղամիշ, եւ Ալեքսանդրապոլից-Ղամարլու: Հաւանականութիւններ կային, որ Ղամարլուից գիծը երկարուի եւ ձեռք բերուի մինչեւ Նախիջեւան-Ջուլֆա եւ հեռանկարներ կային շինելու նեղ գծանի երկաթուղին մինչեւ Մրտենիք:
Երկաթուղու գծերը, որոնք, 1917-1919 թուականների կռիւների պատճառով, կիսաւեր վիճակի մէջ էին, մեծ նշանակութիւն ունէին թէ՛ ռազմական եւ թէ տնտեսական տեսակէտից եւ յատուկ ուշադրութեան առարկայ էին դարձած ինչպէս կառավարութեան, նոյնպէս եւ կուսակցութեան համար: Բացի դրանից, այդ գծերի պահպանման, գործադրման եւ շինութեանց համար երբեմն մօտ 6000 աշխատողներ եւ պաշտօնեաներ կը պարապէին. ասոնք ընդհանրապէս շարժման մէջ կը գտնուէին եւ դժուար էր նրանց հսկողութեան ենթարկել: Վերջապէս, կարելի է ասել որ այդ գործի մէջն էր կեդրոնացած Հայաստանի ամբողջ բանուորութիւնը, եւ Ռուսաստանի բանուորական դիկտատուրայի գաղափարների արձագանքը կը լսուէր երկաթուղու ծառայողների ու բանուորների մէջ:
Այդ գայթակղեցուցիչ գաղափարները կ’օգտագործէին հակապետական կամ կոմինար անհատները: Այդ էր պատճառը, որ Բիւրոն յատուկ ուշադրութիւն դարձնելու համար բանուորութեան վրայ, ինքն իր վրայ վերցրեց երկաթուղիների վրայ աշխատողների կազմակերպումը եւ նրանց վրայ հսկողութիւնը. իւր անդամներից Ա. Ջամալեանին յանձնարարեց յատուկ այդ գործով զբաղուելու:
Ջամալեան, շարունակական դասախօսութիւններով, կարողացաւ բանուորութեան տրամադրութիւնները դարձնել մեր կողմը, չէզոքացնել հակապետական տարրերը եւ ի վերջոյ կազմակերպուեց երկաթուղիների առաջին Կ. Կոմիտէութիւնը, որը ունէր իւր ենթակոմիտէութիւնները եւ կոմիտէութիւնները: Այս մարմինները բոլոր ծառայողների շարժիչ ոյժն էին կազմում եւ այդպիսով, ըստ կուսակցութեանց ցանկութեան, բանուորութիւնը բնականոն վիճակով կ’ընթանար:
Երկաթուղային Կ. Կոմիտէի շնորհիւ էր որ մինչեւ այդ եղած գործադուլի սպառնալիքները վերացան. թէեւ Վրաստանում եւ այլուր յաճախ էին պատահում ընդդիմադրութիւն կառավարութեան հանդէպ եւ կամ գործադուլնէր, Հայաստանը մինչեւ վերջը զերծ մնաց այդ անախորժ դէպքերից: Պիտի աւելացնել, որ բանուորութեան կապելու համար ստեղծագործական աշխատանքներին եւ Հայաստանի անկախութեան գաղափարներին, նրան տրւում էր ազատութիւն. կուսակցութեան պահանջով, կառավարութիւնը նրա իրաւացի պահանջներին բաւարարութիւն էր տալիս, որը եւ դիւրացնում էր նրանց քաշելու մեզ հետ, զանգուածօրէն: Այդպիսով, կանոնագրական այդ շեղումն էր, որ կարողացաւ միջոց տալ Բիւրոյին մօտից հսկելու եւ ղեկավարելու բանուորական կեանքը Հայաստանում, յօգուտ Հայաստանի անկախութեան ամրապնդման եւ մեր կառավարութեան ուժեղացման:
Երկրորդ շեղումն է՝ Ադրբեջանում մի Կ. Կոմիտէի չստեղծելը:
Բիւրոյի պարտքն էր միապաղաղ կուսակցական մեքենայ ստեղծել եւ Ադրբեջանում ընտրել տալ մի Կ. Կոմիտէութիւն, այնպէս ինչպէս Վրաստանում: Բայց նա կանգնած էր հետեւեալ դժուարութեանց առջեւ. Բագուն կեդրոնն էր Ադրբեջանի իշխանութեան, եւ հոն կար հոծ հայութիւն. այնտեղի կառավարութեան մէջ կը մասնակցէին մեր ընկերներից, եւ դաշնակցական պարլամենտական ֆրակցիա ունէինք: Բայց թէ Ադրբեջանի յարաբերութիւնները Գանձակի, Ղարաբաղի եւ Զանգեզուրի հետ այն ձեւն էին առած, որ պարզ ճամբորդութիւնը հայու համար, դէպի Բագու եւ կամ Բագուից մինչեւ Ղարաբաղ, Գանձակ, չէր կարելի անել առանց կեանքը վտանգի ենթարկելու: Այդ տեխնիքական դժուարութիւնները մի կողմից թողած, եթէ նոյնիսկ հնար լինէր հարթել այդ դժուարութիւնները, հիմնական պատճառը մեր քաղաքական զգացումներն էին Լեռնային Ղարաբաղի եւ Զանգեզուրի վերաբերմամբ:
Թէ՛ Լեռնային Ղարաբաղի, թէ՛ Զանգեզուրի մարմինները, թէ Ընդհանուր Ժողովը՝ Բիւրոյին առաջարկած էին Ադրբեջանից բաժանել Լեռնային Ղարաբաղը եւ Զանգեզուրը, եւ փաստօրէն ու իրաւիաբանօրէն միացնել Հայաստանին:
Երբ մեր քաղաքական նպատակները այդ ուղղութեամբ կ’առաջնորդուէին, բնական էր որ այդ շրջանների կազմակերպական մարմինները աննպատակյայարմար էր կապել Բագուի մարմնի հետ եւ հոն դարձնել կուսակցական կեդրոնը: Պէտք էր որ կուսակցական կեդրոնները լինէին այն վայրերում, որտեղ կուսակցութիւնը բացառիկ նպատակներ կը հետապնդէր: Մենք պիտի անդրադառնանք Լեռնային Ղարաբաղի եւ Զանգեզուրի հարցերի վրայ առանձին, բայց այստեղ մատնանշենք այն, որ յիշեալ մտածողութիւնները եւ նպատակները պատճառ եղան որ Գանձակի, Շուշու եւ Զանգեզուրի կոմիտէները չմտնէին Ադրբեջանի Կ. Կ.ի մէջ եւ առանձին իրենց գոյութիւնները պահէին: Այս կոմիտէները իրարու հետ իսկ չմիացուեցին՝ առանձին Մարմին կազմելով՝ թէ՛ հաղորդակցութեանց դժուրաութեանց եւ թէ այն պատճառով որ Զանգեզուրի, Գանձակի եւ Շուշու շրջանները միատեսակ քաղաքական պայմաններում չէին գտնուեր: Յիշեալ կոմիտէները ուղղակի կապուած էին Բիւրոյի հետ:
Վերոյիշեալ կուսակցական մարմինների հետ էր, որ Հ. Յ. Դ. Բիւրոն կապ պիտի պահպանէր եւ նրանց վրայ հիմնւած՝ իրան առաջադրուած գաղափարները պիտի իրագործէր:
Ցոյց տալով 1919ի կազմակերպուած մարմինների թիւը եւ վայրերը, տեսնենք թէ Բիւրոն ինչպէս էր կապ պահպանում մարմինների հետ, եւ իւրաքանչիւր շրջանի համար ի՞նչ նպատակներ կը հետապնդէր:
https://www.aniarc.am/2017/04/22/ruben-republic-of-armenia-part-4/
ՀՅԴ-ական երկու հայ նախարար՝ մուսավաթական Ադրբեջանի կառավարության կազմում (1919թ.)
