Հայկական ուսումնասիրությունների ԱՆԻ կենտրոնը ներկայացնում է Աստվածատուր (Ասատուր) Խաչատրյանի օրագրությունը, որը վերաբերում է հայ ժողովրդի համար ճակատագրական Տրապիզոնի, Բաթումի և Պոլսի 1918 թ․ բանակցություններին։ Հեղինակը իր ծանոթագրության մեջ նշում է․ «1919 դեկտեմբերին ՀՀ վարչապետ Ա․ Խատիսեան ինծի պաշտօն յանձնեց ընտրել ու կարգի դնել Տրապիզոնի և Բաթումի հայ-թրքական դիւանագիտութեան վերաբերեալ բոլոր պաշտօնական գրութիւնները հրատարակութեան համար և գրել նախաբանը»։
——————————————————
Հայկական Հանրապետության խաղարարար պատգամավորության նիստերի արձանագրություններ
25 հունիս-18 հոկտեմբեր, 1918թ, Կ․ Պոլիս
Նիստ 1
25 հունիս, 1918թ, երեկոյան ժամը 9-ին
Ներկա էին պատվիրակներ Ավետիս Ահարոնյանը, Ալեքսանդր Խատիսյանը, Միքայել Պապաջանյանը և գործերի կառավարիչ Հակոբ Քոչարյանը:
Խատիսյանը քննության առաջարկեց Բաթումի դաշնագրի ռատիֆիկացիայի՝ վավերացման խնդիրը: Հուլիսի 4-ին լրանում է մեկամսյա ժամանակամիջոցը, որի ընթացքում, ըստ պայմանի, պիտի տեղի ունենար Պոլսում՝ Բաթումում հունիսի 4-ին Թուրքիայի հետ ստորագրած դաշնագրի վավերացման փոխանակությունը: Ուստի, այժմ ևեթ մենք պետք է որոշենք մեր անելիքը այդ առիթով:
Տեղի է ունենում մտքերի երկար փոխանակություն, որի ընթացքում պարզվում է, որ այդ խնդիրը քննության առարկա է նաև Բեռլինում, որտեղ նախորդ օրը ճանապարհվեց Գեգեճկորին, ուստի նախ պետք է գրել կամ հեռագրել Բեռլին՝ մեր ներկայացուցիչներին և իմանալ նրանց կարծիքը, խնդրելով բանակցել այդ մասին գերմանական պաշտոնական շրջանակների հետ:
Միևնույն ժամանակ, անհրաժեշտ է գտնում հեռագրով դիմել Թիֆլիս՝ Ազգային խորհրդին և խնդրել անմիջապես ուղարկել պատգամավորության անունով, հատուկ կուրիերով, երկու թուղթ, որոնցից մեկով Ազգային խորհուրդը հաստատում է Բաթումի դաշնագիրը, իսկ մյուսով՝ մերժում:
Պատվիրակությունը կունենա այդ երկու գրությունները իր ձեռքի տակ և ամբողջ հետագա իրադարձությունը նկատի ունենալով կօգտվի դրանցից մեկից կամ մյուսից:
Նիստ 2
Հունիսի 26, ներկա էին՝ Ահարոնյան, Խատիսյան, Պապաջանյան, գործերի կառավարիչ՝ Քոչարյան:
Նախ արձանագրվեց պատվիրակության կազմը այսպես.
պատվիրակներ՝ Ահարոնյան, Խատիսյան, Պապաջանյան,
զինվորական խորհրդական՝ զորավար Գ. Կորգանյան,
խորհրդականներ՝ Գ. Խատիսյան, Մ. Բունիաթյան,
գործերի կառավարիչ և առաջին քարտուղար՝ Հակոբ Քոչարյան,
քարտուղար, հաշվապահ և տպագրող՝ Տ. Միրզոյան,
քարտուղար և թարգմանիչ՝ Ֆերդինանդ Թախտաջյան,
դիվանագիտական սուրհանդակ և քարտուղարի օգնական՝ Լ. Լիսիցյան,
առաջին ադյուտանտ՝ գնդապետ Շահբաղյան,
երկրորդ ադյուտանտ՝ պորուչիկ Աղաբաբյան,
դիվանագիտական սուրհանդակ՝ Հովհաննես Բերբերյան,
սպասավորներ՝ Ա. Հարությունյան, Զ. Սիմոնյան:
Նիստ 3
Հունիսի 27, երեկոյան ժամը 9-ին, ներկա էին՝ Ահարոնյան, Ալ. Խատիսյան, Պապաջանյան, Կորգանյան, Բունիաթյան, Գ. Խատիսյան, Քոչարյան:
Խորհրդակցության գլխավոր նյութն էր՝ որոշել, թե ինչ աշխահագրական սահմաններ մենք պետք է վերջնականապես ընդունենք՝ առաջարկելու առաջիկա խորհրդաժողովին, իբրև մեր պահանջ:
Կորգանյանը և Գ. Խատիսյանը մանրամասն զեկուցեցին իրենց տեսակետները, մի քանի վիճելի կետերի վեևրաբերյալ եղավ մտքերի փոխանակություն, որից հետո խորհրդակցությունը ցուցմունքներ տվեց Կորգանյանին և Գ. Խատիսյանին՝ առաջարկելով նրանց ղեկավարվել եղած ցուցմունքներով, պատրաստել մեր ծրագրած քարտեզը և դրա հետ միասին՝ պատճառաբանված բացատրական զեկուցումը:
Որոշվեց, որ այդ պատրաստված ծրագիրը պատգամավորությանը ներկայացնելուց հետո կտրվի նախ գերմանական դեսպանին և մյուս դաշնակից պետությունների դեսպաններին, ապա նրանց հետ խոսելուց հետո՝ Թուրքիայի կառավարությանը:
ՀԱԱ, ֆ․ 200, ց․ 1, գ․ 8, թ․ 32-99։ Բնագիր, ձեռագիր։
Աստվածատուր Խաչատրյան, «Արևելահայ և թուրք դիվանագիտական հարաբերությունները», Հայաստանի ազգային արխիվ և ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտ, Երևան, 2010, էջ 227-229:
Կարդալ նաև՝
https://www.aniarc.am/2015/03/31/batum-treaty-1918/
