Հայկական ուսումնասիրությունների ԱՆԻ կենտրոնը մաս-մաս ներկայացնում է ՀՅԴ նշանավոր գործիչներից Միքայէլ Վարանդեանի «Հայ-թաթարական պատերազմը» հոդվածաշարը, որը տեղ է գտել նրա «Հ. Յ. Դաշնակցութեան պատմութիւն» հատորում (ԵՊՀ հրատարակչություն, Երևան, 1992): Վարանդեանը, ի ծնե ազգանունով՝ Յովհաննիսեան, ծնվել է 1870թ. Արցախի Քյաթուկ գյուղում, մահկանացուն կնքել 1934-ին Ֆրանսիայում: Հայաստանի Առաջին Հանրապետության շրջանում եղել է դեսպան Իտալիայում:
Սա հոդվածի երրորդ մասն է, որ վերաբերում է հայ-թաթարական բախումներին, որոնք տեղի են ունեցել Արցախում 1905թ. հուլիս-օգոստոսից (էջ 321-346):
_____________________
ՀԱՅ-ԹԱԹԱՐԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԸ. ՂԱՐԱԲԱՂ
Անդրկովկասի ոչ մէկ գաւառի մէջ հայ-թուրքական ընդհարումը այնքան կատաղի և արիւնահեղ եղաւ, ինչպէս Ղարաբաղում և անոր մայրաքաղաք Շուշիի մէջ:
Բագուի տւած ազդանշանին վրա, Ղարաբաղի թուրքութիւնը, որ շարք մը կարևոր շրջաններու մէջ ճնշող մեծամասնութիւն կը կազմէր, սկսաւ եռանդով զինւիլ ու պատրաստուիլ… Դարձեալ իշխանութիւններու ակնյայտ քաջալերութեամբ: Թուրք էր Շուշիի ոստիկանապետը, թուրքեր էին բազմաթիւ այլ պաշտօնեաներ քաղաքում ու գաւառում, իսկ վերին կառաւարիչ՝ Գանձակի նահանգապետը՝ դարձեալ վրացի զօրավար մը, Տակայաշվիլի, քրոջորդին հռչակաւոր Նակաշիձէի, որ զոհ գնաց Բագուի մէջ «Դաշնակցութեան» ռումբին: Իր քեռիին պէս հայատեաց և անոր վրէժխնդրութեամբ վառւած… Նա արդէն շարունակ կը մեղադրէր հայերը, որպէս բոլոր խռովութիւններու պատճառ: Թուրք աւազակներու վայրագութիւններուն ամենքն արդէն ընտելացել էին. զգայացունց նորութիւնը՝ հայոց դիմադրութիւնն էր և տեղ-տեղ անոնց բուռն յարձակումները… Ատոր վարժւած չէին հլու սպասաւորները, վարժւած չէին և թուրք աղալարներն ու վրացական թթու ազգայնամոլութեան ասպետները: Դաշնակցութիւնը ամենուն համար անհանդուրժելի անակնկալ էր…
Շուշիի շրջանին մէջ, ըսինք արդէն, նահանգապետ Տակայաշվիլի բաժներ էր ոստիկանական բարձր պաշտօնները թաթարներուն: Եւլախ-Շուշիի մեծ ճանապարհի հսկողութիւնն ալ յանձնւած էր յայտնի ավազակապետ Աբբաս Վէզիրօվին…
Ղարաբաղի շարժումն ևս կը ղեկավարէին թուրք բէկերը. Բահաթոր բէկ, Ադըգեօզալ բէկ և այլն: Անոնք ծրագրեր էին, որ թրքական նախայարձակը սկսելուն պէս, գաւառի թրքութիւնը պէտք է շարժէր երկու ուղղութեամբ՝ դէպի Շուշի և դէպի Գանձակ՝ աւերելով ճանապարհին բոլոր հայ գիւղերը և կոտորելով հայ բնակչութիւնը: Կազմւած էին ձիաւոր խումբեր, զօրակոչն ուղղւած էր նաև հեռաւոր վայրերու թուրքերուն, հրապուրելով զանոնք դիւրին ու առատ կողոպուտի հեռանկարով:
Մերիններն ալ կը պատրաստւէին՝ նախատեսելով անխուսափելի վտանգը: Կազմակերպւեցաւ քաղաքացիներէն խորհուրդ մը, որ ստանձնեց տնտեսական մասի ղեկավարութիւնը: Քաղաքացիներուն վրա տուրք դրւեցաւ: Բացի իր զինւորներէն, Դաշնակցութիւնը կազմակերպեց նաև տեսակ մը ժողովրդական միլիցիա: Չքաւոր ու զինավարժ երիտասարդներ էին, որոնց կը տրւէր զէնք, ռազմամթերք և որոշ ամսական: Անոնց թիւը հասաւ հետզհետէ 150ի:
Ինչպէս ամէն տեղ, գրգռողն ու կռւի նախաձեռնողը թշնամին եղաւ: Քաղաքի վերին, հայկական մասը մերոնք բաժներ էին թաղերու, և իւրաքանչիւրի մէջ ռազմական տեսակէտով կարևոր կէտերը վերածեր էին դիրքերու: Իւրաքանչիւր կէտի վրա կը հսկէին 4էն մինչև 10 կամաւոր: Կազմակերպւած էր և թռուցիկ խումբ մը խմբապետով ու անոր օգնականով: Ահա քանի մը կարևոր դիրքեր. Ճաքած քէրծի գլուխը, Վերի Դարպասները, Իրզաբէկի պարտեզը, Գեօվհար աղայի տան դիմացի դիրքը, Քամու Ջաղաց, Ղումլուղ, Ագուլեաց եկեղեցի:
1905թ. Օգոստոսի 7 էն մինչև 16 տեղի ունեցան շարք մը անհատական դէպքեր, որոնց յաջորդեց խմբական կռիւը: Քաղաքի կեդրոնում ու ծայրերում սկսաւ բուռն հրացանաձգութիւն, որ վայրկեանէ վայրկեան կը սաստկանար: Երկու կողմերը, դիրք բռնած, անխնայ կրակ կը տեղային: Հայոց մասի կեդրոնական շուկային մէջ` Թօփխանա, գնդակահար կամ սրախողխող ընկան բազմաթիւ թուրքեր: Նոյն վիճակին ենթարկվեցան քանի մը հայեր թուրքաց բազարում: «Դաշնակցութեան» շուրջ համախմբւեցաւ կռւող ժողովուրդը: Ինչպէս ամէն տեղ, հոս ևս, անշուշտ, շատւոր եղան վատերը, վախկոտներն ու փաղչողները: Վարդան իր սպայակոյտով կը ղեկավարէր կռիւը: Թուրք խուժաններու ուրիշ վայրերում նիւթած բարբարոսութիւնները վրէժխնդրութեամբ վառեր էին Ղարաբաղի առնատիպ երիտասարդութիւնը, որ իր հերթին նոյնպէս տեղ-տեղ անխնայ եղաւ դէպի թշնամին… Բնական, աւա՜ղ, վրեժխնդրութիւն ու հակազդեցութիւն…
Կռւի մէջ պատժւած՝ թշնամին դիմեց կրակի օգնութեան… Հայ թաղերը վառւեցան քանի մը կէտերէ: Մօտ չորս հարիւր հայ տուներ կրակւեցան՝ ամենէն հարուստ ու շքեղ քաղաքամասը: Հրդեհը լաւագոյն դաշնակիցն եղաւ թուրքերուն: Հայոց չար բախտէն, քամին այդ օրը սաստկութեամբ կը փչէր վարէն (թուրքաց քաղաքամասէն) դէպի վեր, հայկական մասը… Մերիններն ալ ստիպւած եղան պատասխանել և վառեցին մօտ 60 տուն թուրք թաղերում:
Հրացանաձգութիւնը ընդհատ-ընդհատ տեւեց ամբողջ հինգ օր: Հետևանքը՝ 40 սպանւած մեր կողմէն, 68 վիրաւոր: Թուրք սպանւածներ կը հաշւէին շուրջ 500:
Ուշագրաւ մանրամասնութիւն, կռւի հինգերորդ օրը, երբ թշնամին ուժեղացրեր էր շրջակայ վայրերէն արշաւող թաթարներով, հայերը տագնապի մէջ էին, ռազմամթերքը կը սպառէր: Եւ ահա իրենց ձեռքն անցաւ հինցած թնդանօթ մը: Երկաթի, հարթուկի կտորտանք լեցուցին մէջը և երեք անգամ արձակեցին: Որոտի տպաւորութիւնը ահագին էր. թուրքերը անմիջապէս պարզեցին ճերմակ դրօշը: Մերինները կը կռւէին նաև ռումբերով:
Մեր մարդկային կորուստները փոքրիկ էին համրանքով, բայց մեծ էին որակով: Զոհւեցաւ մեր առաջնակարգ, համալսարանական ռազմիկ-ընկերներէն մէկը՝ Մարգար Ժամհարեան: Զոհ գնաց իր յանդգնութեան: Կռւեցաւ առաջին շարքերուն մէջ, սլացաւ կատաղաբար դէպի թշնամին, մէկ քանիսը գետին գլորեց ու ինքն ալ զարնւեցաւ դեռ կռւի սկզբին: Մեր լաւագոյն գաղափարական ուխտւածներէն էր: Ռէալական դպրոցը աւարտելէ յետոյ, կարծես կանխատեսելով խռովայոյզ ապագան, անցաւ Պետերբուրգ ու մտաւ կամաւոր զինւորական խռովայոյզ ծառայութեան, դարձաւ ենթասպայ: Ապա գնաց Գերմանիա և երկու տարի հետեւեցաւ ընկերային գիտութիւններու: Հայրենիքի դժբախտութիւնները կը կոչէին զինքը: Կիսատ ձգեց ուսումը և վերադարձաւ Կովկաս: Մենք տեսանք զինքը Նիկօլ-Դումանի խումբի մէջ, որ կերթար օգնութեան կռւող Սասունին: Ապա Զաւրեանի բժշկական խումբին հետ հաստատւեցաւ Մուշի մէջ, գործեց այնտեղ մինչև որ թուրք կառավարութիւնը հեռացուց խումբը: Կովկասի մէջ, եկեղեցական գոյքերու կռիւներու ընթացքին նա ստանձնեց շատ մը պատասխանատու առաքելութիւններ, զոր ի կատար ածեց սքանչելի անձնւիրութեամբ: Ի միջի այլոց, կազմակերպեց մահափորձը Գանձակի փոխ-նահանգապետ զօր. Անդրէէվի դէմ, որ գազանաբար ճնշեր էր հայկական ցոյցը: Օգնեց և Քրիստափորին «Փոթորիկ»ի աշխատանքին մէջ Շուշիում, նոյնինքն Ժամհարեանի դէմ, որ իր ազգականն էր:
Շուշւայ կռիւը յաղթական եղաւ Դաշնակցութեան համար, բայց մեր շարքերը դառնօրէն կողբային Մարգար Ժամհարեանի վաղաժամ մահը…
***
Կռիւներեն յետոյ, մեր տեղական կոմիտէն հրատարակեց սրտառուչ թռուցիկ մը՝ Ղարաբաղի հայ ժողովուրդին, որի մեջ կը կարդանք.
«Ղարաբաղի մահմետականութիւնը յարեց համիսլամական շարժման և մեր հայրենիքը սուզւեց նորից խաւար ու խայտառակ միջնադարի մէջ… Հայրենիքի մի ծայրից միւսը հրդեհում, թալանում, սպանում է թուրք, նոյնը անում է և հայը:
Հայը չէր, սակայն, որ վառեց քաղաքացիական այս անիմաստ ու այլանդակ կռւի առաջին ջահերը…
Դաշնակցութիւնը հինգ օր շարունակ Շուշու ահռելի պատերազմը մղեց, առանց որևէ խրախուսանքի և օգնութեան՝ լեղապատառ եղած քաղաքացիների կողմից…
Այն Դաշնակցութիւնը, որ իր շարքերում ունէր Մարգար Ժամհարեան, Լեւոն, Իշխան, Շամիր և ուրիշ շատ ու շատ անանուն հերոսներ, որոնք հայ ժողովրդի համար մեռնել կամեցան:
Եւ նոյն ոյժը որոշել է այսուհետև ևս, ինչ գնով էլ որ լինի, պաշտպանել հայ ժողովուրդը թուրք խուժանի յարձակումներից….
Աւերակների վրա թառած բուերի նման, էլ չողբանք մեր կորուստները… Յարե՛նք իրար և կազմակերպւե՛նք, որպէս զի դիւրութեամբ դիմագրաւենք մեր յիմարացած հարևանների յարձակումներին:
Դէպի ինքնապաշտպանութի՜ւն, ուրեմն, Ղարաբաղի հայ ժողովուրդ, յանուն քո պատւի, յանուն քո ապագայի, քո քաղաքական և հասարակական իդէալների:
Հ. Յ. Դ. Շուշու կոմիտէ,
1905 սեպտեմբեր»:
Մեր շարքերը խորապէս վրդովւած էին, ի հարկէ, բարեկեցիկ քաղաքացիներու դէմ, որոնք, ինչպէս ամենուրեք, աննշան բացառութեամբ, մեղկ էին, անպարտաճանաչ և՝ որ ամենէն ըմբոստեցուցիչն էր՝ չէին ուզեր գէթ նիւթական անհրաժեշտ օգնութիւնը բերել կռւողներուն: Հին, եղկելի, ցեղային արատն էր… որ կը հարկադրէր անգամ մեր փափկասիրտ Վարդանին՝ «փոթորիկի», տերրօրի խօսքեր հոլովել Շուշիի հարուստ հայերուն դէմ… Կռիւները անցնելէ յետոյ, անոնք այլ ևս պէտք չէին զգար սնունդ հայթայթելու մեր կամաւոր զինւորներուն, վտանգը անցած էր անոնց աչքին և բուրժուաներու խորհուրդը նորէն ամէն հոգ կը թողուր Կազմակերպութեան վրա: Ահա թէ ինչ կը գրէր Վարդան, Բիւրօին ուղղած իր մէկ նամակին մէջ (1906.).
«… Զինւորները կատաղած են, մարդիկ ապրուստի միջոց չունին, անօթի են… Հազիւ կարող են զսպել նրանց… Ստիպված ենք լինելու դիմել ծայրահեղ միջոցների… Հետևանքը գուցէ շատ ծանր լինի… Դարձեալ պէտք է սկսեն գոռալ, լրագրութեան էջերը սևացնել, թէ Դաշնակցութիւնը բռնութիւններ է գործ դնում և այլն, և այլն:
«… Մտածում ես մի կերպ վերջ տալ… ամէն բան թողնել իրենց պատասխանատւութեան ու… հեռանալ. բայց հեռանկարը այնքան ողորմելի է, կորստաբեր, որ կը նշանակէ մի քանի բուրժուաների համար զոհ բերել մի ամբողջ անգիտակից ժողովուրդ, որին ստիպւած ես զօռով, իրեն համոզելով՝ իրեն պաշտպանել… Որպէս զի բոլորովին չխայտառակւենք, վարկաբեկ չդառնանք, դուք պէտք է մեզ օգնութեան հասնէք»…
«Մի ամբողջ անգիտակից ժողովուրդ, որին ստիպւած ես զօռով, իրեն համոզելով՝ իրեն պաշտպանել»…
Խորունկ ու դառն ճշմարտութիւն կայ Վարդանի այս խօսքերուն մէջ: Միմիայն բուրժուաները չեն, ժողովուրդն ալ ստէպ անտարբեր է, անգամ դէպի իր կաշւի հարցը, դէպի ինքնապաշտպանութեան ցաւոտ հարցը: Եւ Դաշնակցութեան գաղափարական փաղանգները շա՜տ անգամ են մտրակով քշեր գիւղի ու քաղաքի ժողովուրդը դէպի կռիւ… Հայ-թաթարական պատերազմը պայծառօրէն յայտնաբերեց այդ հինաւուրց ճշմարտութիւնը, զոր քանիցս դիտած էինք նաև Թիւրքահայաստանի կռիւներու ընթացքին: Հայ-թաթարական պատերազմը ցույց տւաւ, թէ որպիսի փրկարար դեր կը խաղայ կազմակերպւած ոյժը, անգամ փոքրիկ ռազմական կորիզները՝ ծոյլ, անշարժ, անգիտակից զանգւածներուն մէջ, որոնք առհասարակ չունին ուղղութիւն ու նախաձեռնութիւն, և պատրաստ են փախուստ տալու մէկ-երկու զինւած հրոսակներու առջև…
Վերջացած չէր Շուշիի ողբերգութիւնը: Թաթարը զօրաւոր էր ամբողջ Ղարաբաղի մէջ և չէր ուզեր հրաժարիլ հայ տարրը ճզմելու, «մաքրելու» իր երազէն: Նոր, ահաւոր դաւ մը կը նիւթէր Բագուի, Գանձակի, Աղդամի թուրք շէֆերու բանակին մէջ… յատկապէս Շուշիի դէմ:
1906ի Յունիսն է: Քոչի օրերը: Տասնեակ հազարաւոր թափառականներ, զինւած, իրենց նախիրներով կը բարձրանային դաշտերէն դէպի լեռը, դէպի հայկական Ղարաբաղի հովասուն արօտավայրերը: Այս տարի անոնք ճամբայ ելած էին ռազմական որոշ ծրագրով, զոր մշակեր էին իրենց պարագլուխները:
Մորեխի պէս տարածւեցան ամենուրեք, գրաւեցին բարձրունքները Շուշւայ շուրջը, կտրեցին ճամբաները, գրեթէ իսպառ կղզիացուցին, անջատեցին քաղաքը իր հայաշատ շրջանէն և սկսան սիստեմատիկ յարձակումներ հայոց դէմ: Իրենց հանդիպած բոլոր հայերը հատ-հատ կամ խումբ-խումբ կը կոտորէին: Հայ մարդը առհասարակ զէնքով ճամբորդել չէր սիրեր և զէնք ալ շատ չունէր… Որքան ալ մեծ էր Կազմակերպութեան ճիգը՝ զինելու ժողովուրդը այդ սեւ օրերուն, նա չէր կարող, ի հարկէ, բաւականաչափ դրամ ու զէնք գտնել՝ հայութիւնը զանգւածօրէն զինելու և զինավարժ ընելու համար: Այդ մարզին մէջ, հայը, տարաբախտաբար, չէր կարող մրցիլ իր մահմետական դրացիին հետ, որ զինւած ու զինավարժ էր հինէն ի վեր և լայն հնարավորութիւններ Պարսկաստանէն ու այլ տեղերէն զէնք ու ռազմամթերք փոխադրելու, ևս առաւել, որ ռուսական իշխանութիւնները, ինչպէս տեսանք, բնաւ արգելք չէին հաներ անոնց առջև:
Ուստի այդ շրջանին մէջ, հայկական Ղարաբաղում, ուր կայ համեմատաբար արի ու արթուն տարր մը, հարիւրաւոր հայ գիւղերը մեծ մասամբ անզէն, անպաշտպան էին:
Եւ քոչը կը բարձրանար շարունակ, անպատիժ թալնելով ու սպանելով: Շուշիի շրջակայ հայ գիւղերը՝ Խալիֆալու, Շօշիքենդ, Ղարաղշլաղ և այլն, պաշարւեցան: Մաս մը փախան, ապաստանեցան քաղաքին մէջ (Շուշի): Բայց շուտով քաղաքի կացութիւնն ևս դարձաւ տագնապալի:
Գէշ լուրեր կուգային և Աղդամէն: Գիշատիչներու ահարկու որջ մըն է, զուտ թրքական լայնածաւալ շրջանի մէջ, Շուշի-Եւլախ-Բագու մեծ ճամբուն վրա: Կտրւեր էր ազատ երթևեկելը: Չէթաները կը յարձակէին շարունակ Եւլախէն եկող հանրակառքերուն վրա, դուրս կը նետէին հայ ճամբորդները, այր և կին, կը կոտորէին կամ գերի կը տանէին: Այդ ձևով նահատակւեցան հարիւրաւոր հայեր:
Թուրք-հայկական պատերազմը մեզի համար ամենէն սրտաճմլիկ վայրկեաններէն էր: Եւ ամենէն զարհուրելին Աղդամի ու շրջանի ռազմասէր հօրդաներու պատերազմական պատրաստութիւններն էին, որմէ յետոյ պիտի արշաւէին Շուշիի վրա:
Շուշին մահացաւ վտանգի տակ… Բուռ մը հայութիւն՝ գրեթէ իսպառ մեկուսացած, շրջապատված քոչւորներու սպառազէն հրոսակներով, ապաւինած իր ռազմական լեգէօնին, Հ. Յ. Դաշնակցութեան բուռ մը կտրիճներուն… Ներսն ալ՝ շուրջ 20 հազար թուրք բնակչութիւն, նոյնպէս սպառնազինւած, կազմ ու պատրաստ:
Տագնապալի օրեր էին, և ողջ ռուսահայութեան ուշադրութիւնը ուղղւած էր դէպի այնտեղ, Ղարաբաղի հինաւուրց ու բարձրաբերձ միջնաբերդը, զոր թշնամին որոշեր էր ամէն գնով նւաճել՝ ճարակելով ու դուրս մղելով հայ տարրը և այդ տիրական բարձրունքներէն սպառնալ գաւառի հարիւր հազարաւոր հայութեան:
Չենք խօսիր իշխանութիւններու մասին: Զօրավար Գօլօշչապով նոյն դիրքն էր բռնած, ինչ որ իր նախորդները, թէեւ որոշ ժամանակ սպառնագին բռունցքը կը ցուցանէր թուրքերուն, զոր միշտ կը տեսնէր յարձակողական դիրքերուն մէջ:
Առաջին յաջողութիւնները խանդավառեր էին քոչւոր խուժանը և նա միշտ աւելի գրգռիչ ու յանդուգն կը սաստկացնէր իր յարձակումներու թափը հայ գիւղերուն մէջ, Շուշւայ շրջակայքում: Մեր խումբերը բաւական ատեն չէին պատասխաներ: Կաշխատէին խոյս տալ զանգւածային բախումներէն, որնք խիստ սուղի կը նստէին հայ ժողովուրդին, անգամ յաղթութեան պարագային… Այդպէս էր Կազմակերպութեան կարգախօսը, զոր խղճմտօրէն կը կատարէր ինքը՝ Ղարաբաղի մեր ուժերու ընդհանուր հրամանատարը՝ Վարդան: Նա հրահանգեր էր խումբերուն՝ շարժիլ ծայրայեղ զգուշութեամբ, չպատասխանել հակառակորդի գրգռումներուն, համբերել, տոկալ ըստ կարելւոյն երկար: Եւ երբ խմբապետներէն մէկը՝ Տէր-Աբրահամեան («Թռուցիկ»)- Խոջալլուի մօտերը գերեվարեց ու ջարդել տւաւ տասնյակ մը թուրք անվնաս սայլապաններ, Հրամանատարը անմիջապէս պաշտօնանկ ըրաւ անկարգապահ խմբապետը և քշեց Թիֆլիզ: Խեղճ ու կրակ սայլապանները, որ հանդարտ իրենց ճամբան կըքալէին, պէտք չէր կոտորել, ատի հակառակ էր թէ խղճի և թէ բանականութեան, վասն զի աւելի ևս կը գրգռէր հակառակորդը, և Հ. Յ Դաշնակցութիւնն ալ պիտի հռչակւէր, որպէս բարբարոս ուժի մարմնացում: Այդպէս կը խորհէր Վարդան: Կը թւի թէ արիւնոտ դէպքերում հնոցին մէջ, հետագային փոքր ինչ խախտեցաւ հին ռազմիկի այդ մարդասէր փիլիսոփայութիւնը: Դարձեալ, ի հարկէ, կը քարոզէր միշտ՝ պատժել բուն ոճրագործները և ըստ կարելւոյն խնայել թուրք անմեղ ժողովուրդը, բայց շատ դէպքերու մէջ ինքն ալ կը կիրառէր «ակն ընդ ակն»ի սկզբունքը Նիկօլ Դումանի իմաստով:
Նա ցաւով կը տեսնէր, որ իր զգուշաւոր ու խաղաղասէր գործելակերպը սխալ կերպով կը մեկնաբանւէր թշնամու բանակում և բնաւ չէր նպաստեր մտքերը խաղաղացնելու: Ընդհակառակը, թշնամին ատկէ միայն աւելի կը քաջալերւէր ու կամբարտաւանանար, վերագրելով հայոց վեհանձնութիւնն ու խաղաղասիրութիւնը՝ երկիւղի…
Ահա թէ ինչ կը գրէր [1906թ. Յունիս 9ին թւակիր նամակով՝ ուղղւած Հ. Յ. Դ. Բիւրօին] ինքը Վարդանը՝ 1890-91 թւականներու մեր անդրանիկ փաղանգի համբաւաւոր զինւորը, միակը իր ժամանակէն ու սերունդէն, որ այսօր տակաւին ողջերու շարքին մէջ է, կամ ըսենք աւելի ճիշտ՝ խորհրդային հայրենիքի կենդանի մեռելներու ցանկին մէջ.
«Այս սրիկաների համար (խօսքը քոչւորների մասին է. Մ. Վ.) մեծահոգութիւնը նշանակութիւն չունի… Լրբանում են և քաջալերւում… ենթադրելով, որ հայերը չափազանց վախենում են»…
Ուստի մերոնք ալ կը սկսին շարժիլ և հարւածին հարւածով պատասխանել: Աւա՜ղ, անհատական սպանութիւնները, վերջ ի վերջոյ անխուսափելիօրէն կը յանգէին զանգւածային բախումներու:
Երբ քոչւոր խաժամուժը գրաւեց լեռնային դիրքերը, այն ժամանակ բուն շուշեցի թուրքերն ալ երես առին, գլուխ բարձրացուցին և ազատօրէն, զինւած, կը շրջագայէին քաղաքի մէջ. բան մը, որ հայերուն արգիլւած էր: Շուշիի թուրքերը պատրաստ էին յարձակման: Եւ որովհետև հայերը առիթ չէին տար, իրենք ստեղծեցին այդ առիթը: Օր մը զարկին մեր քաջ զինւորներէն մէկը՝ Սահակ անունով: Երբ ոստիկանութիւնը հասաւ սպանութեան վայրը և մեծ թւով հայեր ալ համախմբւեցան դիակին շուրջ, մէկէն ի մէկ թուրքերու կողմէն սկսան գնդակներու տարափ տեղալ դէպի հայոց թաղերը: Մերինները անմիջապէս մտան իրենց դիրքերը և կռիւը բռնկվեցաւ: Կազմակերպութիւնը ճամբեց իսկոյն սուրհանդակ մը դէպի Ասկերան և ռակետներու (հրթիռ) ազդանշանով իմացուցին գաւառին, որ կռիւը սկսած է Շուշիի մէջ: Արիւնոտ կրկէսին մէջ կը շարժէին հազարի չափ թուրք հրացանաւորներ և շուրջ եօթ հարիւր կամաւորներ Դաշնակցութեան ղեկավարութեամբ: Նախնական որոշման համաձայն, մեր վաշտերը սկիզբէն իսկ դիմեցին բուռն, շանթող յարձակողականի, գլխաւորապէս Ղումլուղի թաղէն և երկու ժամւան մէջ գրաւեցին թուրքական շարք մը դիրքեր:
Իշխանութիւնները, մեր յառաջխաղացման լուրն առնելով, իսկոյն զօրք զրկեցին վրացի սպայի մը, Մաչավարեանիի առաջնորդութեամբ, որ կրակ բանալով դուրս մղեցին մերինները իրենց գարաւած դիրքերէն: Մեր նահանջը երկար չտևեց: Տղաները կատաղած էին վրացի սպային դէմ, որու պատճառով երկու ռուս զինւոր ալ սպանվեցան հայ գնդակներով: Վրացին խոհեմութիւն սեպեց չքանալ կռւի դաշտէն… Ատկէ օգտւելով մեր խումբերը վերստին յառաջ խաղացին և կռիւը ավելի ևս տաքացաւ: Զօրավար Գօլօշչապօվ, անշուշտ, ձևի համար, բռունցք թափահարեց նաև թուրքերու ուղղութեամբ: Իրիկւան դէմ մերոնք շրջապատեցին պարսկահպատակ Իրզայի և Ֆատալի-Միրզի քով քովի շինւած հոյակապ տները, որ բարձր դիրք ունենալով, կիշխէին հայկական շատ մը դիրքերուն վրա, կաշկանդելով մեր ազատ շարժումները: Թուրքերու ամենակարևոր դիրքերէն մէկն էր այդ, որ անոնք ամիսներու ընթացքին վերածեր էին ճշմարիտ ամրոցի: Այդ բարձրունքէն թշնամին ծրագրեր էր արշաւել դէպի հայկական թաղերը և իսպառ հրդեհել զանոնք: Հրդեհը, այս անգամ արդէն մեր խումբերու ձեռքով նիւթւած, նոյն օրն իսկ լափեց այդ հսկայ շէնքը: Ապա Դաշնակցութեան հրձիգները կրակի տւին բազմաթիւ ուրիշ թուրք դիրքեր:
Յուլիս 12ի ամբողջ գիշերը յարձակողական դիրքի մէջ մնացին մեր խումբերը, մինչև լոյս: Հրդեհներու ճարճատիւնը կը խառնւէր կռւի անընդհատ ժխորին հետ: Շատ տուներ վառւեցան թրքական թաղերուն մէջ: Տղաներու ձգտումն էր՝ հասնել թուրքերու Շէյթան Բազարին:
Հրձիգներու այդ խումբերը կազմակերպւած էին շատ տեղերում: Անոնք բաղկացած էին 12 տարեկանէն սկսած փոքրիկ, խիզախ տղաներէ, որոնք գնդակներու տարափին տակ դեւերու պէս թռչկոտելով, դէպի թշնամու դիրքերը կը սլանային՝ հրդեհելու համար: Վառելանիւթերն էին՝ հին, ճարպոտ, նաւթոտ փալասներ, նաւթի մէջ թաթախւած տաշեղներ ու փայտի կտորտանք: Տղաներն ունեին նաեւ երկար փայտէ ձողերու վրայ ամրացած սրածայր երկաթէ պատառաքաղներ, որոնց միջոցով վառելանիւթը կը զետեղէին տանիքներու, պատշգամներու եւ պատուհաններու վրայ:
Հրաձիգներէն զատ՝ Դաշնակցութան փոքրիկ բանակը ունէր նաեւ իր հրդեհաշէջներու խումբերը, որոնց ձեռքում կար երկու հրշէջ մեքենայ, տակառներով ջուր. դոյլեր ու քանդելու գործիքներ, բահեր, թոխրեր, ջրմուղ խողովակներ եւ այլն: Ամէն թաղի մէջ՝ նաեւ սանիտարական խումբեր իրենց պատգարակներով. վիրակապարաններ, ուր մշտապէս կը հսկէին մեր վիրակապ աղջիկներն ու այրերը: Կռիւը սկսւելուն պէս, ամէն շրջանում, ժողովուրդէն նախօրօք ընտրւած տնտեսական թաղապետները կազմակերպեցին զինւորներու համար թաղային ճաշարաններ, որոնք կռւողներուն կը հասցնէին թէյ, ջուր ու տաք կերակուր: Զինւորները կարգով դադար կառնէին, կը հանգստանային:
Սուրհանդակները կեդրոնէն հրահանգներ կը տանէին դէպի շրջանները եւ տեղեկութիւններ կուտային կռւի ընթացքի մասին: Փամփուշտ բաժանելու համար յատուկ մարդիկ էին նշանակւած: Կարգապահութիւնը կատարեալ էր, մանաւանդ առաջին օրը՝ Յուլիս 12, երբ դեռ չէին եկած գաւառացի օգնական ուժերը:
Լուսադէմին հրացանաձգութիւնը դադրեցաւ: Յաջորդ օրը գաւառէն մեզի օգնութեան հասան նոր թարմ ուժեր, 120 հրացանաւոր: Նոր յարձակում մեր կողմէն, թուրքերը տեղ-տեղ կը կռւէին օրհասական կատաղութեամբ: Մերինները իրենց պատրաստած թնդանօթներով կը ռմբակոծէին թրքական թաղերը: Մեծ սարսափ կը տարածէին մանաւանդ մեր հաւկիթանման ռումբերը:
Յուլիս 13ի գիշերւան բուռն յարձակումը յուսահատութեան ու բարոյալքումի մատնեց թշնամին: Շէյթան Բազարը պարպւեցաւ, բազմաթիւ թուրք ընտանիքներ ապաստան գտան բանտի պարիսպներուն ներսը: Տեղի ունեցաւ ընդհանուր թալան թուրք թաղերուն մէջ՝ թուրքերու ձեռքով: Դարձեալ մինչև լոյս շարունակվեցան մեր խումբերու յարձակումները, հրացանաձգութիւնն ու հրդեհումը: Այդ երկու օրւան կռւի ընթացքին մեր պահեստէն կրակած փամփուշտներու քանակը կը հասնէր մօտ 80,000ի:
Կռիւնը վերջացած էր: Յուլիս 14ին առաւօտեան թուրք ազդեցիկ երեւելիներէն բժիշկ Մէհմանդարօվ աղերսագրով մը կը դիմէ զօրավար Գօլօշչապօվին և հաշտութիւն կը խնդրէ հայերէն: Հայոց բանակէն 8 կէտերէ բաղկացած պայմանագիր մը տրւեցաւ թուրքերուն: Գլխաւոր պահանջներէն էին՝ ոչնչացնել Դիքտան-Ղոռուն և Գեօվհար աղայի տան դիրքերը և ապահովել սպանւած Սահակի ընտանիքը:
Թուրքերը շարունակ կը ձգձգէին իրենց պատասխանը: Ակներև էր, որ անոնք կուզէին միայն օգտուիլ ժամանակաւոր զինադադարէն՝ դուրսէն օգնութիւն ստանալու համար: Որքան աւելի մեր ընկերները ընդառաջ կերթային թշնամու հաշտութեան պայմաններուն, այնքան աւելի նա կը դառնար խրոխտ, ամբարտաւան… Միւս կողմէն ալ ռուս զինւորական հրամանատարը կը սպառնար մերոնց. «Եթէ վերստին յառաջանաք, թնդանօթի պիտի բռնեմ»… Անել կացութիւն մըն էր: Հակառակորդը չէր ուզեր հաշտւիլ և կռիւը պիտի շարունակւէր…
Կազմակերպութիւնը մէկ կողմէն, Հայոց ազդեցիկ քաղաքացիներու միջոցով կը մղէր անյոյս բանակցութիւնները, միւս կողմէն կը պատրաստւէր նոր կռիւներուն համար: Նա վճռեր էր ամէն գնով ոչնչացնել թուրքական ամենէն վտանգաւոր դիրքերը և մանաւանդ «Դիքտան-Ղուռուն»ը: Դիմեց յուսահատական միջոցներու: Մեծ դժւարութիւններով անցք մը փորւեցաւ շէնքի պատի տակէն և անոր մէջ զետեղւեցաւ մէկ արկղ, մօտ 30 քիլօ պայթուցիկ նիւթ:
Այդ յանդուգն քայլը, սակայն աննկատելի չէր կարող անցնիլ: Սկսաւ Դիքտան-Ղուռունի շուրջը յամառ, ինքնատիպ և պաթեթիկ կռիւ մը: Ներսը դիրք բռնած թշնամին, որ նկատեր էր հայերու գործողութիւնը, յուսահատական ճիգեր կընէր հեռացնելու խորհրդաւոր արկղը պատի անցքէն. հրացաններով կը հրէին ու դուրս կը նետէին այն: Բայց և ամէն անգամ մերինները վերստին կանցնին պատի տակ ու պատի վրայէն ռումբեր կը նետեն դէպի ներս, «կը մաքրեն» ներսը, կը հեռացնեն թշնամին ու նորէն կը զետեղեն արկղը յարմարագոյն տեղը: Ի վերջոյ, պատի տակ դնելով, կը վառեն պատրոյկը ու կը հեռանան: Եւ առաւօտեան ժամը եօթ և կէսին խլացուցիչ դղրդիւնով կը պայթի ուժանակը, լայն անցք մը բանալով դէպի ներս, դէպի ահագին շէնքը: Դիքտան-Ղուռունը խորտակւած էր: Անմիջապէս Դաշնակցութեան հրձիգները, որ պատրաստ կը սպսէին, ներս կարշաւեն բացւածքով և տունը կը հրդեհեն:
Թշնամին, սահմռկած, զէնքը վար դրաւ ու դիմեց ռուս զինւորական հրամանատարին, հաշտութիւն խնդրելով: Այդ գիշեր, սակայն, նա կարողացեր էր օգնութիւն ստանալ դուրսէն, շուրջ 200 զինւած ուժեր, որոնք անցեր էին մեր գիւղացի դիրքապահներու չնախատեսած գաղտնի ճամբով՝ Փահլուրի և Կրկժանի արանքով:
Առհասարակ, թուրքերը մեծ դժւարութեամբ կը յաջողէին դուրսէն ներս թափանցել, որովհետեւ Կազմակերպութիւնը ունէր նաեւ թռուցիկ խումբեր քաղաքի շուրջը գտնւող անդնդախոր ձորերուն մէջ, ուսկից անոնք կը հսկէին թշնամու երթեւեկին վրայ եւ ի հարկին կապահովէին հայ օգնական ուժերու մուտքը գաւառէն քաղաք: Այդ վերջինները մեծ թւով չէին գար. Շուշիի ուժերը, բարեբախտաբար, ինքնաբաւ էին, մինչդեռ գաւառը կը գտնւէր Աղդամի սպառնալիքներուն տակ եւ սաստիկ պէտք ունէր զինւած ուժերու:
Վերսկսան հաշտութեան բանակցութիւնները, որ հակառակորդը դարձեալ շարունակ ձգձգէր, դրսի օգնութեան յոյսով: Յուլիս 21ին՝ նոր դաւ: Թուրքերու բարեկամ, ռուս Չերնեավսկի կուգայ զօրքով Աղաիրզի աւերակները՝ պարպելու զայն հայերէն: Հոն են և բազմաթիւ թուրքեր, որոնք քսան քայլի վրա կը խօսին, կը վիճին հայերու հետ: Ցանկացած Շերնեավսկի կը մօտենայ թուրքերուն և կարծես անոր ազդանշանի վրա, պատնէշի ետևէն թուրքեր կը սկսին կրակել դէպի հայերը: Երեկոյ էր: Մերայինք փութով ուժեր կեդրոնացուցին աւերակներու ներսը և շուրջը ու «ռումբ-հաւկիթ»ներով ջարդ տւին խուժանին, որ փախուստի մատնեցաւ: Աւերակները վերագրաւելէ յետոյ, նորէն յարձակւելով, մերոնք քշեցին թշնամին մինչև իր նախկին դիրքերը: Հրացանաձգութիւնը տեւեցաւ մինչև գիշերւան ժամը 2: Յուլիս 22ի առաւօտը լուսացաւ արդէն խաղաղութեամբ: Հրացանաձգութիւնը երկուստեք դադրած էր:
Այդպէս վերջացաւ Շուշիի երկրորդ կռիւը, որ փոքրիկ ընդմիջումներով տևեցաւ ամբողջ 9 օր և որ կատարեալ ռազմադաշտի վերածեր էր քաղաքը: Կռւի ընթացքին մերիններու ձեռքն անցաւ թուրքական մէկ դրօշ, որու վրա նկարւած էր Ալիի թաթը…
Անցնինք գաւառը: Ամբողջ գիրք մը գրելու է այն արիւնահեղ կռիւներու մասին, որ տեղի ունեցան լեռնային ու Խաչէնի մէջ, Կառկառի հովտում, պատմական Ասկերանի շուրջը: Կռիւներ՝ որոնց մէջ մեր լեռնեցիները տւին բազմաթիւ ապացոյցներ արիութեան ու անձնազոհութեան: Կռիւներ՝ որոնց մէջ առաջին անգամը հռչակւեցաւ մեր վատաբախտ Համազասպը, վանեցի համբաւաւոր խմբապետը, որ ռազմիկի փայլուն կառիէր մը ստեղծեց այդ օրերէն մինչև Կամաւորական շարժման և Բագուի հերոսամարտի արիւնալի թւականները և ապա կնքեց եղերականօրէն իր մահկանացուն 1921ին, Երեւանի խորհրդային զնդանին մէջ:
Անհնարին է նոյնիսկ հակիրճ նկարագրութիւնը տալ այդ բոլոր կռիւներուն, որոնցմէ մէկ քանիսը իրօք խիստ հետաքրքրական են:
Ինչպէ՞ս կը պատրաստուէր ինքնապաշտպանութիւնը գաւառներու մէջ: Զինավարժ մարդիկ պակաս չէին Ղարաբաղում, բայց պահանջը չափազանց մեծ էր և հարկ էր նորերը պատրաստել: Հարկ էր մանաւանդ զինել երիտասարդութիւնը, զէնք գտնել և տարածել ժողովուրդի մէջ:Ամենէն հրատապ պահանջն էր այդ: Վարդան հակիրճ տեղեկագիր մը ունի այդ մասին, ներկայացւած Չորրորդ Ընդհանուր Ժողովին: Խորագիրն է՝ «Ապագայի ինքնապաշտպանութեան գործը Կովկասում»: Ահա էական յայտարարութիւնները.-
Շատ շատերը չէին ըմբռներ, որ կացութիւնը իրօք կրիտիքական էր: Ժողովուրդը չէր կարող հասկանալ թրքական յարձակումներու իմաստը, չունէր վտանգի գիտակցութիւն և չէր ուզեր զէնք գնել: Այդ պատճառով Կազմակերպութիւնը ստիպւած էր բռնութեան դիմել, որու համար շատ քարկոծւեցաւ նենգ ու շահախնդիր հակառակորդներու կողմէ: Մեր ընկերները կը ստիպէին գիւղացիներուն ծախել իրենց եզը, կովը կամ ուրիշ ոևէ գոյք ՝զէնք գնելու համար: Անոնք կը յորդորէին, որ իւրաքնչիւր գիւղացի իր սեփհական զէնքն ունենայ: Կը ստիպէին ունեւորներուն մէկէ աւելի զէնք ձեռք բերել՝ մեր զինւորներու տրամադրութեան տակ դնելու համար: Բոլորովին չքաւորները կամ ազատ կը ձգէին կամ թէ կը պարտաւորեցնէին գէթ ատրճանակ մը ունենալ: Կը հարկադրէին գիւղացիները ընդհանուր ժողովրդաւարութիւն ընել և հաւաքւած դրամով զէնք ու ռազմամթերք գնել, որոնք կը դառնային գիւղի համայնական սեփականութիւն և կը տրւէին գիւղի մէջ գտնւող աղքատ զինւորներուն: Կը հարկադրէին, վերջապէս, որ գիւղացիները դիւրութիւններ ստեղծէին զէնք ձեռք բերելու Կուսակցութեան մաքսանենգներու միջոցով: Վերջինները ենթակայ էին Դաշնակցութեան հսկողութեանը և չարաշահողները կը պատժւէին:
Եւլախ-Շուշի մեծ ճանապարհը կտրւած լինելով, Կազմակերպութիւնը լեռներու, ձորերու վրայով, հայաբնակ վայրերու մէջէն, ահագին դժուարութիւններով նոր ճամբայ մը բացաւ, որով ուղղակի հաղորդակցութեան մէջ կը մտնէր Գանաձակի ու Թիֆլիզի հետ և այնտեղէն զէնք ու ռազմամթերք կը ստանար մեր մարմիններու միջոցով:
Այդ միջոցներով Կազմակերպութիւնը կարողացաւ կարճ ժամանակի մէջ բաւականաչափ զէնք ձեռք բերել և տալ չունևոր գիւղացիներուն: Այն գիւղը, որ առաջները միայն չորս-հինգ հրացան ուներ, այժմ, մեր ընկերներու քարոզներէն ու ճնշումներէն յետոյ, կը տրամադրէր 20-30 հրացան, և դարձեալ նորերը ձեռք կը բերէր դէպքերու ընթացքին: Զէնքերու գները առասպելական չափեր էին առած, վասն զի հայ և թուրք, Ռուսաստանի այլ և այլ քաղաքներ ընկած, զէնք գնելու մէջ կատաղի մրցում էին սկսեր իրարու դէմ… Կռիւներու ատեն մօսին հրացանը արժէր մօտ 300 րուբլի, բերդանը՝ 150 րուբլի, փամփուշտը 20 էն մինչև 50 կոպէկ:
Շարժումները կը ղեկավարէր Շուշիէն նոյն Վարդանը, որ ինչպէս տեսանք շատ սիրահար չէր կռւի թուրքական մէթօդներուն և կը հրահանգէր առհասարակ նախայարձակ չլինել ու շատ հեռուն չտանիլ մովսիսական հինաւուրց պատգամը (ակն ընդ ական): Սակայն, Ընդհանուր Հրամանատարը հեռու էր,- և տեղական ուժերը իրենց խառնւածքի կնիքը կը դնէին զինւորական գործողութիւններու վրա ու ստէպ կը շարժէին Նիկօլեան ձևով:
Նախքան կռիւները նկարագրելը, փոքրիկ շեղում մը կատարենք խօսելու համար հին ու յաւերժօրէն մխացող ազգային մէկ վէրքի, արատի մասին, որ այդ սեւ օրերուն կը մտահոգէր մեր գործիչները:
Ինչպէս անդին Վահան Մանուէլեանը երկար ժամանակ կապրէր գրեթէ մեկուսացած Սասնոյ անառիկ լեռներուն մէջ, նմանապէս Վարդան, իր հրամանատարութեան օրերուն կը մնար մեծ մասամբ անտեսանելի, փակւած իր խորհրդաւոր կղզիացումի մէջ, Շուշիի բարձրունքներում: Գիտէին սակայն Վարդան անունը, հայոց պատմութեան ամենահնչեղ անուններէն մէկը, ամբողջ լայնարձակ գաւառին մէջ, գիտէին, որ «Կոմիտէտ»ի գլխուն է նա, Վարդան սպարապետը, զոր, ի հարկէ, ժողովրդական երեւակայութիւնը կ’օժտէր արտակարգ յատկութիւններով: Ահագին էր Կազմակերպութեան հմայքը, ամենուրեք, ժողովուրդը կը կոչէր զայն «Սուրբ Դաշնակցութիւն»…
Երբեմն Հրամանատարը կելլէր Շուշիի իր մեկուսացումէն և պտոյտի կերթար շրջանները, երբ առանձնապէս ծանրակշիռ գործ մը կը ներկայանար-կազմակերպչական կամ ռազմական- երբ հեղինակաւոր միջամտութեամբ պէտք էր ազդել գիւղական աղաներու, ամէն տեսակ «ազդեցիկներու», այլև յայտնի ցեցերու վրա, որոնք խոչ ու խութ կը դնէին ինքնապաշտպանութեան գործին դէմ: Պակաս չէին դաւաճաններն ևս: Պակաս չէին նոյն իսկ խոշոր տիպի ուրացողներ, որ կը յիշեցնէին հայոց պատմութեան հին, մռայլ օրերը: Կային թրքաբարոյ և աւազակաբարոյ հայ մարդիկ, որոնք ոչ միայն շնականօրէն կըմբոստանային Կազմակերպութեան կամքին դէմ, այլ և հայկակն գիւղերէն, իրենց բնակավայրէն, ձեռք կը մեկնէին դրացի կամ հեռու թուրք գիւղերու ղօչիբաշիներու և անոնց հետ կը դաւէին իրենց հարազատ ժողովուրդին դէմ: Կային Շուշիում, կային գաւառներում:
Դաշնակցութեան առաջին գործերէն մէկը եղաւ՝ ոչնչացնել այդ ներքին ոսոխները, շատ աւելի վտանգաւոր, քան արտաքին ոսոխը: Խոշորներէն մէկը, Ջումշուդ, տերրօրի ենթարկուեցաւ բուն իսկ Շուշիի մէջ: Ուրիշ մէկը կար, խոշորագոյնը, որու հռչակը տարածւած էր ամբողջ Ղարաբաղում- Հաթամ բէկը: Նախիջևանիկ գիւղի մեծատուններէն էր, Փիրումեան նշանաւոր տոհմէն, որ տւեր է շարք մը արիւնառուշը աւազակներ ու մարդասպաններ, որոնց գործած ոճիրները միշտ ալ կը ծածկւէին, շնորհիւ իրենց ունեցած լայն կապերուն կառավարական շրջաններուն մէջ: Ատոնցմէ էր տխրահռչակ Ջալալ բէկը, ճիւաղատիպ ոճրագործ մը, որ միշտ միայն հայերուն կը վնասէր և աւելի թուրք էր, քան հայ: Ատոնցմէ էր Շամիրը և իր եղբայր Հաթմ բէկը: Վերջինը թերեւս տոհմի ամենէն հռչակւած ծնունդն էր: Իգիթ մը՝ խոշորատիպ աւազակապետներէն, արտակարգ քաջութեան ու հնարքներու տէր: Աքիլէսը մը՝ արագավազ և ճարպիկ, սքանչելիօրէն ձիավարժ և զինավարժ: Մարդ մը՝ որու աւազակայնի արշաւներու և սխրագործութիւններու մասին առասպելական պատմութիւններ հիւսւած էին Ղարաբաղի ժողովուրդներուն մէջ: Կտրիճ մը՝ որ տարբեր դաստիրակութեամբ, լաւ շրջանի ու պայմաններու մէջ, պիտի դառնար գաղափարական և զինւորական հազւագիւտ պարագլուխ մը, մեր մեծ հայդուկապետներու, Սերոբի, Անդրանիկի, Դումանի տիպարով…
Բայց թշվառականը ճշմարիտ դաւաճան մըն էր, մէկը ամենէն անգութ, անխիղճ ազգուրացներէն, զոր առատութեամբ կը ծնի հայկեան ցեղը: Հաստատւած Քեաթուկ գիւղի մէջ, Վարանդայի կեդրոնում՝ նա շատոնց սարսափն ու պատուհանս էր աշխատաւոր գիւղացիութեան. ունէր իր հայ և թուրք սպայակոյտը գիւղերում. օր մը այս կամ այն շինականի նախիրը կը քշէր գիշերանց ու կը ճամբէր դէպի հեռու թրքական շրջանները, ուրիշ օր մը իր չսիրած հայ մարդը սպանել կուտար դաւադրօրէն: Եւ միշտ անպատիժ. ոչ ոք կը համարձակէր ձեռք տալ Հաթամին, անոր անունն իսկ սարսափ կազդէր ամենուն:
Եւ այժմ ալ, թուրք-հայկական պատերազմի բախտորոշ օրերուն, իր եղբօր, Շամիրին հետ միացեր էր թուրքերուն: Շամիր բացարձակապէս նետւեր էր թշնամի հրոսակներուն մէջ և անոնց հետ կը մղէր հայոց դէմ թալանի ու կոտորածի արշաւներ: Մինչ Հաթամը, աւելի ճարպիկ, խորհրդապահ, կը դաւէր իր ցեղակիցներուն դէմ գաղտնօրէն, մնալով իր բնակավայրին մէջ… Աւազակը լսեր էր, անշուշտ, «Կոմիտէտ»ի, Վարդանի և «Սուրբ Դաշնակցութեան» մասին, լսեր էր իրեն համար խորթ այդ անունները, որոնք ոչինչ չէին ըսեր իր սրտին և ուղեղին: Քանիցս գիւղի մեր երիտասարդ ընկերները, յանուն Կազմակերպութեան, սպառնագիրներ ղրկեցին իրեն… Արհամարհեց: Թրքացած ղօչիբաշին, որ լեցուն էր իր անձնական քաջութեան հմայքով և չէր ըմբռներ գաղափար, ազգ, անձնազոհութիւն ու նման բաներ, չէր կարող երևակայել, որ հայ մարդը մը, անգամ ամենէն արիասիրտը, յանդգնէր, իր կեանքը զոհելու ռիսկով, ձեռք բարձրացնել Հաթամի վրա…
Իրական պատուհաս մըն էր այդ տագնապալի օրերուն: Քանի դեռ ողջ էր նա, ինքնապաշտպանութեան գործը ընդարձակ և հայաշատ Վարանդայի մէջ ծանօրէն վտանգւած էր: Պետք էր մէջտեղէն վերցնել ամեհի գազանը…
Եւ ահա Վարդանը՝ գիշեր մը անոր նորընտիր բնակավայրին մէջ,- Քեաթուկ գիւղում: Կիջնէ գիւղի աւագ ու յարգաւ մէկուն տունը-Աբրահամ Արամեանցի- և կը պատւիրէ գիշերանց իր մօտ բերել Հաթամ բէկը: Դաշնակցութեան ներկայացուցիչը գուցէ տակաւին պատրանք մը ունէր… Գուցէ կը յուսար իր հեղինակութեամբ ու յորդորներով դարձի բերել աւազակը և օգտագործել անոր հմայքը ինքնապաշտպանութեան գործին համար… Հաթամ կերթայ Վարդանի հարւէրին, կերթայ գուցէ աւելի մղւած հետաքրրքութենէ, քան ակնածանքէ ու երկիւղէ: Եւ տեղի կունենայ ուշագրաւ զրոյց մը երկու նշանաւոր հաերու միջև,- գաղափարական առաջնորդի և արիւնարբու աւազակապետի: Վարդան երկար կը խրատէ, կը յորդորէ և ի վերջոյ կը սպառնայ ու թուրքերէն այս բառերը կը նետէ հակառակորդին.
-Հաթա՛մ նէկ, դուն ասլան ես (առիւծ), ես այդ լաւ գիտեմ, ամենքը գիտեն: Բայց դուն ալ գիտնալու ես, որ առիւծէն աւելի զօրաւորը կայ- փիղը: Դաշնակցութիւնը, որու անունով ես կը խօսիմ, այդ փիղն է և անոր կնճիթի հարւածներէն օր մըն ալ քեզի կարող է հասնիլ»…
Այս սպառնալիքն եւս անզօր եղաւ շեղելու թաթարատիպ աւազակը իր ազգադաւ ուղղութենէն: Առերեւոյթս համակերպեցաւ Վարդանի յորդորներուն, բայց տակէն շարունակեց իր դաւադիր ընթացքը: Եւ քիչ յետոյ գոռոզ, ամենակարող Հաթամ բէկի դիակը թաւալգլոր ընկաւ Քեաթուկ կլրի վերելքի ճամբուն…
Տերրօրի ենթարկւեցաւ և Շամիրը, իր դաւաճան եղբայրը: Հրապարակը մաքրւեցաւ, ազգուրացութեան բոյն քարուքանդ եղաւ: Մեծ էր կռւող ու տառապող ժողովրդեան ցնծութիւնը…
***
1905ի օգոստոսի մէջ ենք: Շուշիի առաջին կռիւը անմիջապէս արձագանգ տւաւ Ասկերանի մէջ: Շուշիի կազմակերպութիւնը զէնքի դիմելով, կը հրահանգէ Վարանդայի ընկերներուն՝ փակել Ասկերանը: Փակել պետք էր մեծ ճամբան թրքական հրոսակներու առջև, որոնք շատոնց պատրաստւեր էին արաւելու Աղդամէն դէպի Շուշի: Բայց ի՞նչ էր Ասկերանը: Ռուս-պարսկական պատերազմի օրերէն հռչակւած վայր մը: Ընդարձակ կիրճ մը Վարանդայի ու Խաչէնի միջև, որու արանքով կը հոսի լայնաւազան ու վարարուն Կարկառ գետը: Հինաւուրց բերդի կիսափլատակ մարտկոցները կը մնան այսօր իբրև վկայ այն պատմական կռիւներուն, զոր մղեց Ռուսաստանը հայոց աջակցութեամբ Շահընշահի պետութեան դէմ, 19րդ դարու սկիզբներուն՝ Ղարաբաղը նւաճելու համար:
Կարկառի աջ և ձախ ափերէն ալիքաձև կիջնեն բլրակներու խմբումներ, որոնց վերջին ծայրերը կը մխւին գետի մէկ ու միւս եղերքին: Մարտկոցները երկու մասի բաժնւած են. մէկ կը գտնւի Խաչէնի, միւսը Վարանդայի մէջ: Երկուքի մէջտեղէն կանցնի մեծ ճամբան:
Շուշուայ հրահանգը ստանալուն պէս, մեր ընտիր կռւողներէն քանի մը տասնեակ փութացին գրաւել մարտկոցներու մէկ մասը, Վարանդայի կողմը: Ատոնց մէջ՝ Գրիքոր Միրզաբէկեան (Մածուն Խեչօ), Արամայիս*) և ուրիշներ: Շուտով ծայր տւաւ թուրք ձիաւոր հրոսակներու շրջանը, որ կուգար Աղդամէն ու կը սլանար դէպի Շուշի: Մերինները լուռ ու մունջ, մարտկոցներու մէջ թագնւած, կը սպասէին: Երբ թշնամին գնդակ հասնելու չափ մօտեցաւ, հայոց հրացանները որոտացին: «Եա՜ Ալի» գոռալով ձիաւորներու բազմութիւնը յետ նահանջեց և գրոհ տւաւ դէպի Խաչէն, դէպի Խրամորթ և Խանաբադ հայ գիւղերը: Բայց այնտեղ ալ Համազասպի վաշտն էր, որ ծառացաւ անոնց դէմ, ջարդ տւաւ և խուճապահար փախուստի մատնեց: Թշնամին սակայն չէր հրաժարեր իր երազէն՝ ճեղքել Ասկերանի հայակուռ շղթան և օգնութեան հասնիլ Շուշիի կռւող ցեղակիցներուն: Զինւորներու թիւը ժամ առ ժամ կաճէր և շուտով 500 հոգինոց բացմութիւն մւն էր, որ կատաղի ոռնոցով և պարապ, աննպատակ հրացանաձգութեամբ սլացաւ դէպի ահաւոր կիրճը: Եւ նորէն տեղաց մեր ռազմիկներու գնդակներու տարափը- այս անգամ նաև Խաչէնի կողմի մարտկոցներէն, ուր Համազասպն էր թագնւած իր զինւորներով: Ու վերստին արշաւախումբը սարսափահար փախուստ տւաւ:
Այս բոլորը կատարւեցաւ օգոստոսի 15ին: Գիշերն անցաւ խաղաղ և լուսացաւ թրքական նոր արշաւի ժխորին մէջ: Տեսարա՜ն էր… Բուռ մը հայ կտրիճներ՝ ապաւինած քարուքանդ բերդի մարտկոցներուն- ընդդէմ հազարաւոր զինւած խաժամուժի…
Մէկ կողմէն Խաչէնի կամաւորները Համազասպի առաջնորդութեամբ, միւս կողմէն Վարանդայի ուժերը, փոքրաթիւ, բայց արի ու վճռական, փակեր էին լայնատարած լիրճը և չէին թողուր, որ մէկ հատիկ թուրք անցնի Աղդամէն դէպի Շուշի կամ հակառակ ուղղութեամբ: Անցնողները անխնայ կը զարնւէին: Կռւազան, անգութ, միշտ նախայարձակ և ջարդարար խուժաններու վայրագութիւնները վրէժխնդրութեամբ վառէր էին հայ խաղաղ, աշխատաւոր գեղջուկի սիրտը և Կարկառի ալիքները շատ դիակներ թաւալեցին այդ օրերուն…
Օգոստոս 22ն է: Նոր ահազանգ: Սպիտակ-կարմիր խաչով դրօշակները վերստին կը պարզւին Վարանդայի ու Խաչէնի եզրներէն,- պայմանկական նշան մը խումբերու կողմէն, թէ «պատրաստ ենք»: Առաջին կռիւը վերջացրեր է Շուշիի մէջ և այնտեղէն հարիւրուոր թուրք ձիաւորներ կը վերադառնան դէպի Աղդամի իրենց որջերը: Բայց կը վախնան անցնիլ Ասկերանէն, լսեր էին, որ հայ զինւորները փակեր են անցքը: Ձիաւորները համախմբւեցին Խօջալլուի մօտ և երկար ատեն սիրտ չէին ընկեր մօտենալ սարսափելի մարտկոցներուն: Ի վերջոյ, անոնցմէ 30 հոգի, թուրք ոստիկանապետի ու կօզակներու ուղեկցութեամբ, յառաջ շարժեցան: Մերինները չուզեցին այդ 30ի պատճառով վիժեցնել աւելի խոշոր ծրագիր մը: Թողին, որ անցնին, սպասելով ձիաւորներու աւելի ստւար բազմութեան: Խօջալլուի մէջ հաւաքւած խուժանը, տեսնելով 30ի ապահով անցնիլը, քաջալերւեցաւ. խորհեցաւ, անշուշտ, թէ ճամբան բաց է, թէ հայերը լքեր են իրենց դիրքերը և մաս առ մաս սկսաւ նոյնպէս առաջանալ դէպի կիսաւեր պարիսպները: Նախ գացին 11 հոգի թուրք հրոսակներ, համարձակ, ինքնավստահ մտան պարիսպներուն մէջ: Տղաները, չորս կողմէն շրջապատելով, այնպէս յանկարծակի բերին զանոնք, որ պաշարւածները աղաղակելու ժամանակ անգամ չունեցան ու կոտորւեցին: Այդ ևս անցաւ անձայն, անշշուկ, և խօջալլուէն, այժմ աւելի քաջալերւած, ձիաւորներու ահագին բազմութիւն էր, որ դիմեց դէպի Ասկերան. շուրջ երկու հարիւր հոգի: Եւ երբ ամբողջ ձիաւոր հրոսախումբը մտաւ պարիսպներէն ներս, նա մէկէն ի մէկ յայտնեցաւ մեր հրացանաւրներու երկաթէ օղակին մէջ… Տղաք չորս կողմէն միահամուռ կրակեցին: Հրոսակները խելակորույս, սկսան ելք փնտրել: Փորձեցին յետ փաղչիլ, դէպի Խօջալլու, Շուշի: Բայց ճամբուն բերանը խցանի պէս փակ էր և անոնց ճակատին որոտացին մեր յետնապահներու հրացանները: Ձիերը իրենց խուճապահար երիվարներով պտոյտ կուգային կախարդական շրջագծի մէջ… Ահաւոր «մեռելապար» մըն էր: Շատերն, ի հարկէ, գետին փռւեցան: Մաս մը կարողացան քշել դէպի Հասան աղայի քարավանասարն, բայց այնտեղ ալ մեր զինւորներու ուրիշ խումբ մը նախօրոք դիրք բռներ էր- թրքական գերեզմանոցում- և իր դարանէն սկսաւ գնդակակոծել փաղչող թշնամին: Այդ դժոխքային փորձութիւնը կատարւեցաւ այնպիսի գահավէժ արագութեամբ, որ հրոսակներէն ոչ մէկը ժամանակ իսկ չունեցաւ հրացանը ուսէն վար առնելու, փամփուշտ մը արձակելու: Ջնջւեցաւ գրեթէ ամբողջ արշաւախումբը: 200 ձիաւորներէն կրցան ճողոպրիլ ընդամենը վեց հոգի, որ փախան դէպի Ղուրդերը:
Դէպքը տեւեց մօտ երկու ժամ: Մարդկանց և ձիերու դիակները խառն ի խուռն թափթփված էին պատկառելի տարածութեան վրա: Տղաներու ձեռքն անցան մեծ քանկութեամբ ձիեր ու զէնքեր:Թշնամու կորուստը մեծ էր և որակով: Այդտեղ, Ասկերանի մէջ, գերեզման գտան շատ մը նշանաւոր բէկեր, ուրիշ խօսքով՝ աւազակապետներ, դրամի ու հեղինակութեան տէր, որոնք ամենայն դիւրութեամբ արշաւախումբեր կը կազմակերպէին՝ հայ ժողովուրդը թալանելու և կոտորելու նպատակով: Հայոց կորուստը իրենց արձակած փամփուշտներն էին միայն:
Աննկարագրելի էր ժողովուրդի բերկրանքը Վարանդայի ու Խաչէնի մէջ: Այդ դէպքէն յետոյ էր, որ Համազասպի հռչակը տարածւեցաւ Ղարաբաղի մէջ: Թուրք խուժաններու համար վանեցին կտրիճը ճշմարիտ հոգէառ սաթայէլ մըն էր: Անոնք կը յիշատակէին «Համազօնփ» անունը անէծքով ու զարհուրանքով: Իսկ հայ աշխատաւոր ժողովուրդը կերգէր խանդավառ իր «Համազանցը պանծալի…»*)
***
Անհաշիւ են «դէպքերը» Ղարաբաղի գաւառներում, յիշատակենք դրւագ մը եւս- Գիլափլուի կործանումը մերոնց ձեռքով: Դարձեալ գազանային վրէժխնդրութեան ու զարհուրանքի տեսարաններ: Բայց անոնք պատասխան էին հակառակորդի անգթութիւններուն: Աւա՜ղ, բարքերը իջեր էին, այլասերեր և թուրքական համատարած գրոհներէն ու սարսափներէն յետոյ, հայ խաղաղ շինականներու մէջէն եւս հանդէս կուգային ճշմարիտ մարդ-գազաններ: Ցանցաւոր չէին այդ պարկեշտ, քաղցրաբարոյ շինականները, որոնց մէջ դեպքերէն առաջ չկար ոեւէ ատելութիւն դէպի մահմետական դրացին, հակառակ ծանր յուշերուն պարսկական տիրապետութեան օրերէն: Հազա՜ր անէծք բէկերու, աղալարներու ոճրապարտ դասակարգին, որ ցարական բռնապետութեան ներշնչումով եկաւ մէկէն մի մէկ արեան բաղանիքներ սարքելու և բարի դրացիական յարաբերութիւնները պղտորելու այդ գեղեցիկ լեռնաշխարհի խաղաղ ու ջինջ երկնքի տակ: Գոհունակութեամբ ու պարծանքով չէ, այլ խորունկ վշտով է, որ կը յիշատակենք հայկական վրէժխնդրութեան այս տեսարանները: Պատգամի տարրական պարտքն մըն է, որ կը կատարենք, առարկայական ճշմարտութիւնը ցուցահանելով, դէպքերը ըստ կարելւոյն հարազատութեամբ արձանագրելով:
Ահռելի էր տեսարանը այն գազանային նախճիրներուն, որ նիւթից թուրք խուժանը-իր աղաներու և իր բարձր մտաւորականներու ղեկավարութեամբ-Անդրկովկսի բոլոր հայաբնակ վայրերում, Բագու, Գանձակ, Նախիջևան, Շուշի, Զանգեզուր և այլուր: Մինքենդ հայ գիւղում կատարւած սոսկումները կանանց ու ծծկեր երեխաներու վրա կը յիշեցնէին Լէնկթեմուրի, Աբդիւլ Համիդի ժամանակները և զարհուրանքի ու ցասումի ճիչ մը յարուցին ողջ կովկասեան աշխարհում:
Մենք չենք ալ զբաղիր այդ թաթարական սոսկումներու նկարագրութիւններով: Կուզենք միայն ցոյց տալ, թէ ինչպէս հակազդեց հայ ժողովուրդը իր յանկարծուստ կատաղած, խենթացած թուրք հարևանի ոճիրներուն:
Գիլափլու և Աւդալ- երկու ծանօթ աւազակային որջեր էին, զուտ թրքաբնակ, նոյն Վարանդայի գաւառին մէջ: Այդ խառնակ ժամանակներում, երբ ամենուրեք կը հնչէր «էրմէնի դը, վո՜ւրն» մարտակոչը, այդ որջերու բնակիչները, բնականաբար, հանդարտ չպիտի կենայիեն: Խաղաղ օրերուն իսկ արդէն սովորական էին անոնց յարձակումներն ու խժդժութիւնները: Եւ ահա արշաւախումբ մը այդ գիւղերէն կերթայ թալանելու Միրիշալլու հայ գիւղը: Սեպտեմբերի 2ին (1905թ.) հիմնայատակ կը թալանեն շարք մը տուներ, կը սպանեն ջահել հարս մը, երկու երեխաներ և քանի մը այրեր: Վրա կը հասնի մօտիկ վայրերէն մեր ինքնապաշտպան խումբերը, և ջարդ տալով կը փաղչեն արշաւախումբը: Բայց մերինները գիտէին, որ Գիլափլուեցիք չպիտի գոհանան այդ առաջին փորձով և որոշեցին մի անգամ ընդ միշտ ցրիւ տալ թրքական այդ Արշակաւանը, որ վաղուց պատուհաս մըն էր հայ խաղաղ բնակչութեան համար:
Սեպտեմբեր 6ին տեղի կունենայ մեր յարձակումը: Ռիսքը մեծ էր: Աւդալ և Գիլափլու անառիկ դիրք և 700 տուն բնակիչ ունեցող գիւղեր էին: Լաւ զինւած, ի հարկէ: Եւ շրջակայ թուքր գիւղերէն ալ մեծաքանակ ձիաւորներ հաւաքւած էին այնտեղ: Մեր ոյժն էր 250 հրացանաւոր: Մերինները գրոհ տւին առաւօտեան ժամը 6ին սկսաւ կռիւը, որ կանոնաւոր պատերազմ մըն էր: Հազարաւոր գնդակներ օդը կը պատռէին, շրջապատը կը թնդար հրացաններու խլացուցիչ որոտէն: Թշնամին գրաւեր էր մերձակայ բլուրները և կը ձգտէր շրջապատել մեր վաշտը: Բայց վերջինը լայնցուց իր շղթան և կանխեց հակառակորդը: Խէչօն իր խումբով ուժգին գրոհ տւաւ, քշեց թուրքերը դիամցի բլրէն և գրաւեց անոնց դիրքը: Նոյն վայրկեանին վարէն յարձակում գործեցին մեր միւս խումբերը և հալածելով թշնամին, կամաց-կամաց իջան դէպի Աւդալ: Դարձեալ յարձակում մը- և թուրքերը դուրս մղւեցին իրենց բոլոր դիրքերէն: Բազամթիւ դիակներ կը թաւալէին քարերու վրա, թուփերու տակ: Մեր կողմէն ոչ մի կորուստ:
Ժամը 11ին մերոնք խուժեցին Աւդալը: Հասան ուրիշ օգնական խումբեր, որոնք արշաւեցին Գիլափլուի վրա և քանի մը կէտերէ վառեցին տները: Կրակը նետւեցաւ և Աւդալի մէջ: Եւ քիչ յետոյ զոյգ աւազակային որջերը դժոխքային տեսարան մը կը ցուցաբերէին: Ծուխին ու բոցերուն մէջ թուրքերը գլխապատառ կը փաղչէին: Ով չէր կարող ազատիլ, բոցերու ճարակ կը դառնար: Աւելորդ է ըսել, որ զոհւեցան, տարաբախտաբար, նաեւ բազմաթիւ կին ու երեխաներ: Մէկ տան մէջէն դուրս թռաւ թուրք կին մը, երեխան գրկած և աղերսագին մրմնջաց հայ տղաներուն.
-Միթէ՞ իմ կեանքը չէր խնայի այս երեխայի համար:
Վիշտն ու զարհուրանքը այնպէս ուժեղ դրոշմւած էին կնոջ դէմքին վրա, որ դժւար էր տեղի չտալ այդ աղերսանքի առջև: Մեր խմբապետներէն մէկը սպառնագին գոռաց տղաներուն.
-Ով որ ձեռք տայ այս կնոջ ու երեխային, հրացանի կը բռնեմ:
Բայց այդ վայրկեանին խմբապետին մօտեցաւ Միրաշալլուեցի գիւղացիներէն մէկը, որու կինն ու երեխան նախորոք օրն իսկ մորթեր էին թուրքերը, և ըսաւ.
-Դուն տեսե՞ր ես իմ կնոջ ու երեխայի դիակը… Ասոնք իմն են…
Ըսաւ և հրացանի բռնեց թուրք կինը իր երեխայով միասին…
Հայ կամաւորներու ձեռքն անցաւ հսկայական աւար: Անչափ հարուստ էր Գիլափլուն: Հարստութիւն՝ որ այդ աւազակները չէին դիզեր, ի հարկէ, իրենց քրտնաջան աշխատանքով, այլ մեծ մասամբ յափշտակեր էին հայերէն:
Աւդալ-Գիլափլուէն յետոյ, հրդեհի, ջարդի ու աւերածի մատնւեցան դարձեալ շարք մը թուրք գիւղեր՝ Դիւանլար, Հազրաֆլու, Ղարադաղլու և այլն:
***
Դեռ չխօսեցանք Զանգեզուրի դէպքերու մասին: Երկար է այդտեղ ևս արիւնալի բախումներու շարանը, երկար և խորապէս տպաւորիչ ու դրամատիկ: Հայկական ինքնապաշտպանութեան ղեկավարներն էին՝ Մուրատ, Քեռի, Առաքել, Ստեփան Ստեփանեան, Կորիւն, Դրօ, Ռաշիդ և ուրիշներ: Չունինք, տարաբախտաբար, անհարժեշտ տւեալները գնահատելու այդ բազմերախտ գործիչներուն իւրաքնաչիւրի բաժին գործը: Եւ արդէն անհատական երախտիքները չեն, որ վեր կը հանենք այս հակիրճ պատմութեան մէջ… Անհատ-գործիչները, որքան ալ տաղանդաւոր և արժանաւոր, համեստ սպասաւորներն են այն հզօր, ծաւալուն Հաւաքանակութեան, որ այդ բախտորոշ պատմական շրջանին կընդգրկէր միլիոնաւոր հայ ժողովուրդի բոլոր ռազմունակ, գաղափարական ուժերը և որ կը կոչւէր Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն:
Կցկտուր են, այո՛, մեր վարիչ մարմիններուն հասած և նոյնիսկ Ընդհանուր Ժողովներուն ներկայացւած և «Դրօշակ»ի մէջ տպւած տեղեկագիրները ռազմական գործողութիւնների շուրջը: Շատ բան արդէն մեր գործիչները ստիպւած էին վարագուրել, գրի չառնել, վասն զի բռնութեան թաթը դեռ ծանրացած էր հայ աշխարհի վրա:
Բագուի և մանաւանդ Նախիջևանի արիւնոտ դէպքերէն յետոյ, պատմական Սիւնիքն ևս մղձաւանջի օրեր կապրէր: Իսկ երբ տասնեակ հազարաւոր քոչւորները տեղական թուրք ոստիկաններուն հետ, առանց ոեւէ առիթի ու գրգռումի հայերու կողմէն՝ թափեցան փոքրիկ, անպաշտպան, իսպառ մեկուսացած Մինքենդ գիւղի վրա և կացիններով, բիրերով,քարով ու փայտով կոտորեցին ողջ բնակչութիւնը, ցաք ու ցրիւ փռելով լերան ստորոտին կանանց ու ծծկեր երեխաներու դիակները, ամբողջ երկիրը սասանացաւ… Մահու ուրուականը կը սաւառնէր բովանդակ Զանգեզուրի վրա, անսահման էր հայ շինական ժողովուրդի յուսալքումն ու ահաբեկումը*)…
Եւ ահա այդ ժամանակն էր, որ մէկէն ի մէկ, մեծ մասամբ հեռու վայրերէ, պահապան հրեշտակներու պէս լոյս ընկան՝ սպառազէն և անվեհեր՝ մեր հայդուկները… Մուրատի, Քեռի, Դրօ, Կայծակ Առաքել, Ստեփան Ստեփանեան, Մխիթար, Կորիւն, Ռաշիդ… որոնք գացին կազմակերպելու ժողովուրդը, հաւաքելու զինավարժ երիտասարդութիւնը Կազմակերպութեան դրօշին տակ, սիրտ ու կորով ներշնչելու ահաբեկւած զանգւածներուն. և շուտով ամբողջ բանակ մըն էր, որ ծառացաւ յանդուգն ու մոլեգնած խուժանի դէմ:
Շատ տագնապներ ապրեցին այդ Դաշնակցութեան մարտիկները անհաւասար մաքառումներու մէջ, շատ դաւեր վիժեցուցին, շատ դժւարին ճակատամարտներ մղեցին և արժանացան ազատագրւած ժողովուրդի բուռն երախտագիտութեան:
Ամբողջ հատորի նիւթ մը- Զանգեզուրի հերոսամարտն եւս… Մէկ երկու դրւագ միայն: Ահա զուլումի այդ սրտաճաք օրերուն՝ թատերական, յուզիչ տեսիլ մը. Սեբաստացի Մուրատը 50 ձիաւորներու գլուխ անցած մէկէն ի մէկ երևան կուգայ Տաթեւայ Վանքին առջև. յաջորդ օրը ձիաւորներու թիւը կը հասնի 200ի և ահագին արշաւախումբը, վանահայր Ներսէս Մելիք Թանգեանի հետ տեսնուելէ յետոյ, կը մեկնի Ղափան, այդ շրջանի 50 հայ գիւղերու ինքնապաշտպանութիւնը ղեկավարելու համար:
Երևան եկան նոյն ռազմական վաշտերը և Զանգեզուրի ուրիշ շրջաններում, Կորիւն, Կայծակի ու այլոց ղեկավարութեամբ, որոնք ամենուրեք լծւեցին նոյն փրկարար աշխատանքին, յետ մղեցին ջարդարար խուժանները հայկական շրջաններէն, վարելով յաղթական ճակատամարտներ Մազրայի, Գեօմրիի և շարք մը այլ պաշարւած հայական կեդրոններու մէջ, կոտորեցին նշանաւոր, ահարկու աւազակապետներ, և- նոյն տխուր, անխուսափելի «ակն ընդ ական»ի կարգախօսով-քար ու քանդ ըրին բազմաթիւ թուրք գիւղեր, որմէ յետոյ թշւառ երկիրը, որ քիչ առաջ կը գալարէր անօրինակ տագնապի մէջ, խաղաղեցաւ և կոյր, մելոռանդ հակառակորդը մօտեցաւ իր դրացիին ձիթենիի ճիւղը ձեռին…
Զարհուրելի չափեր առաւ աւերածի գործը մանաւանդ Ղափանի մէջ, ուր Մուրատը դաժան հարւածներ տւաւ ասպատակող բէկերուն ու խուժաններուն: Բայց միւս խմբապետներն ալ քնքոյշ չեղան:
«Եւ այնուհետեւ թուրք խմբերն էին, որ գալիս էին Տաթեւի վանքը՝ իմ միջնորդութեան դիմելու, հաշտութիւն խնդրելու, անիծում էին իրենց խաներին, որոնց կոտորածի պատճառ էին եղած, անիծուիմ էին, որ զուր տեղը կռւեցրին երկու հարևաններին»…
Այսպէս կը վկայէ մեզի ուղղած մէկ գրութեան մէջ, երբեմնի Տաթեւի վանահայրը, այժմ Ներսէս Արքեպիսկոպոս, Առաջնորդ Հայոց Ատրպատականի, որ այն սեւ օրերուն մեր լաւագոյն եկեղեցականներու՝ Խրիմեանի, Խարախանեանի, Վարդան վարդապետի աւանդութիւնը կանձնաւորէր, անդուլ կը շրջէր հայ գիւղերը, սիրտ կուտայ ժողովուրդին, ինքնապաշտպանութեան քարոզ կը մղէր և միեւնոյն ժամանակ կորովի դիմումներով կը հասցնէր հայութեան վիշտն ու բողոքը փոխարքային ու իշխանութիւններուն: Ահա թէ ինչպէս կը խօսի Դաշնակցութեան մասին այդ չեզոք վեղարաւորը, որ կռւի ընթացքին մօտէն տեսեր է մեր խմբապետները և իր անվերապահ աջակցութիւնն է բերեր անոնց.
«… Անցաւ մի ամիս: Սիւնիքի և Արցախի պատկերը փոխւեց: Հայկական բոլոր գիւղերը կազմակերպւեցին: Գիւղերի միջև սկսւեց Հաղորդակցութիւն, ճանապարհները բացւեցին… Դէպի Շուշի, Եւլախ, Բագու, Թիֆլիս և այլ վայրեր՝ սկսաւ ազատ երթևեկ: Հայ ժողովուրդը զինւեց և նւիրւեց ինքնապաշտպանութեան գործին: Բոլորը ենթարկւեցին մի կամքի, մի հրամանի և հայ գիւղացու դէմքին փայլեց ժպիտը…
«Այդ կազմակերպչական ու ինքնապաշտպանութեան ամբողջ գործի ընդհանուր ղեկավարը կը հանդիսանար Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը՝ իր անձնւէր գործիչներով, հերոսական խմբապետներով և մարտիկ-հայդուկներով: Ժողովրդի այդ կազմակերպչական և ինքնապաշտպանութեան հրաշալի գործերը ի յայտ եկան միմիայն յեղափոխական ազդու միջոցներով: Հնչակեաններն էլ, թէև քիչ էին, բայց այնուանենայնիւ իրենց բարոյական և զինական մասնակցութիւնը ցոյց տւին և միացան Հ. Յ. Դաշնակցութեան, պաշտպանելու համար Ղարաբաղ-Զանգեզուրի հայութեան կեանքը, պատիւն ու գոյքը: Այս միացեալ, եղբայրական կուռ ջանքերի շնորհիւ էր, որ վերահաս բնաջնջումից ազատւեցան Սիւնիք, Շուշի, Նախիջեւան, Մեղրի և այն բոլոր Վայրերը, որնց մէջ ծնունդ էին առած հայ-թրքական արիւնալի ընդհարումները*):
«Մի օր թուրքերի մեծերից նշանաւոր Իլդիրմ բէկ Սուլթանովը եկաւ մօտս և սկսեցինք խօսել մեր շրջանի կացութեան ու կատարւած իրադարձութեանց մասին: Իլդրիմի բէկը սահուն հայերէնով խոստովանեց հետևյալը, որ յիշատակում եմ բառացի:
-Տունը քանդւի Դաշնակցութեան, էդ, ի՜նչ սարսափելի կազմակերպութիւն է, որին ենթարկվեցին բոլոր հայերը: Ա՛խր հայը մարդի լսող չի. միմիայնց հակառակ են, բայց արի տես թէ ինչպէ՜ս իսկոյն հնազանդւեցին և ինչպէս Դաշնակցութիւնը կարողացաւ զէնքեր բերել: Ես տեսայ, որ մեր թուրքերի և քիւրդերի բանը բուրդ ա, ես էլ սկսեցի նրանց կազմակերպել դաշնակցական կոմիտէի նման: Թուքր-քրդական մի կոմիտէ կազմեցի 7 հոգուց բաղկացած: Մինչև անգամ 1000 րուբլի էլ փող հաւաքեցինք զէնք գնելու համար, բայց դժբախտաբար, մեր կոմիտէի անդամները փողերը կերան, զէնք չբերին, այժմ եկել ու ինձնից են ուզում փողերը»…
Եւ Իլդրիմի այդ կարծիքը Հ. Յ. Դաշնակցութեան մասին, անտարակոյս, կը բաժնէին մեր բոլոր կովկասեան դրացիները՝ թուրք, ռուս, վրացի և այլն: Առաջին անգամը, ապահովաբար, իր սեւաւոր պատմութեան ընթացքին հայ ժողովուրդը իր չարչրկւած արգանդէն-հողմերու և արիւնոտ գալարումներու մէջ- կը ծննդաբերէր հզօր, մարտական, այլ և գաղափարային, ժողովրդական կազմակերպութիւն մը: Անոր հմայքը այնքան էր բարձրացրեր կովկասեան հորիզոններում, անոր անհանգիստ ուրւականը այնքան էր խռովեր իշխանութիւններու հոգեկան անդորրութիւնը, որ օրին մէկը զօրավար Լեվիցկի Ղազախէն հեռագրով կը խնդրէր փոխարքային՝ պահանջել, որ հայոց Կաթողիկոսը հանդիսաւոր կոնդակով անիծէ «Դաշնակցութիւնը»… (Ղազախի մէջ Սաքօն էր կռւող ուժերու հրամանատարը):
Իսկ թուրքերը իրենց աղերսագին գանգատները «Հայկական Կոմիտէտ»ի դէմ՝ կը հասցնէին մինչև թագաւորն ու թգուհին:
Երբ Դաշնակցութեան խումբերը կը պատժէին թուրք խուժանը՝ Շուշիի մէջ, Վլադիկաւկազէն շուշեցի թուրք քաղաքացիները հեռագրով իրենց ցասումը կը յայտնէին փոխարքայ Վօրօնցօվ-Դաշկօվին, որ ազատութիւն կուտար Դաշնակցականներուն, ի տեղ ջնջելու զանոնք: Բառացի կըսէր այդ ուշագրաւ հեռագիրը.
-»Փոխարքա՜յ, ասկէ քիչ առաջ, երբ Յեղափոխութեան հեղեղը իր մէջն առեր էր Ռուսաստանը, եթէ մեր մուսուլմաններու հաւատարմութիւնն ու շոյիչ անկեղծութիւնը չլինէր, Կովկասը հրդեհւած պիտի լինէր ընդհարումների և յեղափոխութեան կրակով»…
Աւելի զգայացունց ու սինիք էր ուրիշ ծանօթ թուրք մտաւորկանի, երդւեալ հաւատարմատար Ալապկեար բէկ Խաս-Մամէտօվի մէկ ճառը ուղղւած նոյն ատեանները ռուս բանակի սպաներուն, Գանձակի կայարանին մէջ: Ահա հատւած մը.
-»Պարոնայք սպաներ, բացատրեցէք ձեր զինւորներուն, որ մենք թուրքերս, բազմաթիւ զոհեր տալով, կը կռւինք ցարի թշնամիներու՝ հայոց դէմ, կը կոտորենք զամնոնք, կը հալածենք իբրեւ յեղափոխականներու և հնարաւորութիւն չենք տար անոնց դուրս ցարի իշխանութեան դէմ»…
Կառավարութիւնը գիտէր իր ընելիքը: Նա հայը կը պատժէր ոչ միայն թաթարի ձեռքով: Երբ տեսաւ, որ դաշնակցական ուժերը, յենւած հայութեան լայն զանգւածներու վրա, յաջողութեամբ կը մղեն իրենց ինքնապաշտպանութիւնն ու ազգային գոյութեան կռիւը, որոշեց քշել իր կօզակները այդ զանգւածներուն դէմ: Շարք մը վայրերում, մասնաւորապէս Վարանդայի հայաշատ գաւառին մէջ, որու 70 գիւղեր մեր խումբերու ղեկավարութեամբ յաղթականօրէն յետ էին մղեր խուժաններու յարձակումները, չարաչար պատժւեցան նոյն ցարական կառավարութեան ձեռքով, որ ճամբեց այնտեղ պատմական մեծ արշաւախումբ մը (ինչպէս ըրեր էր Վրաստանի ապստամբ գաւառի՝ Գուրիայի մէջ): Շուրջ 400 կօզակներ իրենց սպաներով ու թնդանօթներով խուժեցին Վարանդա և կը պահանջէին գիւղացիներէն զէնքերն ու ցուցակագրւած յեղափոխականներու անունները: Կը ստանային, թէ չէին ստանար գոհացումը-այդ վայրենիները կը նիւթէին ամեն տեսակ խժդժութիւններ. կը ձերբակալէին անսաստողները, կը թալանէին, կը ռմբակոծէին տուները, նաւթ կը լեցնէին ցորենի հորերը ու կը հրդեհէին: Ծեծ, անարգանք ու նոյն իսկ կիներու բռնաբարում…
Տասն ու հինգ քիչ-շատ բարեկեցիկ հայ գիւղեր, Չանախչի, Տող, Գիւնէյ, Սօս, Թաղլար, ճարտար, Ազոխ և այլն քանի մը օր շարունակ թատեր եղան այդ լրբացած բաշիբոզուկներու անպատիժ ոճիրներուն:
Ժանդարմական բարձր իշխանութիւնն էր, որ կը նիւթէր այդ սարսափները: Նպատակն էր՝ ջաղջախել, իսպառ քայքայել տնտեսապէս արդէն իսկ քայքայւած հայ շինական ժողովուրդը: Թերևս ռուս ազգային մամուլի ցասման աղաղակներն էին, որ վերջ դրին այդ գազանային խրախճաններուն: Ի՞նչ ընէր դժբախտ Կազմակերպութիւնը, որ ունէր արդէն իր թիկունքին հսկայական բեռ մը, որ իր բոլոր ուժերը լը լարէր՝ թաթար ոսոխը յաղթահարելու… Ամէն մի դիմադրութիւն հայոց կողմէ պիտի վառէր այդ գինովցած կօզակներու վոհմակը և ամբողջ զինաթափ գիւղեր կարող էին սրի ճարակ դառնալ…
