ՅԵՏԱՇՐՋՈՒԹԵԱՆ ՈՒՐՈՒԱԿԱՆԸ.- Որքան որ «Իտտիհատ»ի ջանքն էր Հայ երկու Կուսակցութիւնների միջեւ սուր երկճուղում յառաջ բերել, թոյլ չտալ, որ նրանք իրարու մօտենան. միւս կողմից՝ նա իր ամրապնդման համար՝ ուրիշ կռուաններ էլ էր փնտռում.- նա բաւականին ճարպիկ կերպով շահագործեց յետաշրջանակութեան, րէակցիայի գաղափարը: Ո՛չ միայն Ատանայի կոտորածի պատասխանատութիւնը իր ուսերի վրայից առնելով՝ Յետաշրջականների վրան ձգեց, եւ շատ միամիտներին էլ հաւատացրեց, այլ շարունակ ծածանեցրեց Յետաշրջանակութեան սեւ ուրուականը՝ որպէս վերահաս, կենդանի, ուժեղ եւ անընդիմադրելի. ինքն էր, որ միայն կարող պիտի լինէր նրան ընդդիմակաց լինել. ուստի պէտք էր իրեն ուժ տալ, թեւ ու թիկունք լինել: Սա էլ իր արարքներից մէկը եղաւ պարզամիտներին որսալ իր շարքերը ստուարացնել եւ է՛լ աւելի հզոր գրաւել: Հայերը, դժբախտաբար, աւելի շուտ խաբուեցան եւ նրա ծուղակի մէջն ընկան, անսահման հաւաք տածելով դէպի նրա սահմանադրականութիւնը:
ՀԱՅԵՐԻ ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹԻՒՆԸ «ԻՏՏԻՀԱՏ»Ի ՀԵՏ.- Մի կողմից՝ «բաժանեա՛, զի տիրեսցես»ի քաղաքականութեամբ Հայ Կուսակցութիւններին իրարուց հեռու պահել. միւս կողմից՝ Հայ տարրեր որսալով՝ իր դիրքը ուժեղացնել, – սա էր «Իտտիհատ»ի հոգին:
Ինչ էլ որ ասուի, ինչ պատճառաբանութիւն էլ որ բերուի, դրանք անզօր են գործուած է՛ն մեծ սխալը մեղմելու: Պատմական ամենամեծ սխալը, որ Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը գործեց,- դա այն պայմանագրութիւնն էր, որ Ատանայի կոտորածից անմիջապէս յետոյ՝ նա կնքեց «Իտտիհատ»ի հետ, նրա հետ համաձայնելով, նրան համագործակցութիւն տալով: Դրանով ո՛չ միայն «Իտտիհատ»ը Հայերի մէջ մշտական մի նեցուկ ունեցաւ, այլ ծանրացաւ Հայութեան վրայ եւ իր ուղղակի անել չկարողացածը՝ Դաշնակցութեան ձեռքով, նրա միջոցով արեց:
Դաշնակցականները ընդունեցին օսմանականութեան (օսմանլըլըգ, օտտօմնիզմ) գաղափարը եւ նրա ջերմ պրոպագանդիստը դարձան: – Դա ուղղակի «Իտտիհատ»ականութիւն էր, Հայ ազգութեան գաղափարի դէմ ուղղուած:
Հայ Պատրիարքական առանձնաշնորհումները, որ ազգային տարրական իրաւունքներ էին, անխնայ հեգնուեցան, հարուածեցան, չճանչուեցան «Իտտիհատ»ի կողմից՝ Դաշնակցականների ձեռքով:
Հայ Ազգային Ժողովի ստորոգելիները ոտնակոխուեցան Դաշնակցութեան կողմից, բայց դա «Իտտիհատ»ական պետական հասկացողութեան թէզն էր, որ կիրարկութեան էր դրւում:
«Իտտիհատ»ը ջանաց Դաշնակցականներին միայն ճանաչել Հայ Ազգի ներկայացուցիչը. եւ Դաշնակցութիւնն էլ ուզեց այդպէս լինել, այդ ոգու եւ ուղղութեամբ գործել.-բայց դա է՛ն մաքիավելական թրքութիւնն էր, որ յառաջ էր քշւում՝ Հայ Ազգը քայքայելուց, անդամալուծելու համար՝ Կուսակցութիւնը Ազգի, մասը՝ ամբողջի տեղ ընդունելով: Իրաւ է, դրանով Դաշնակցութիւնը փոքրիկ առավելութիւններ էր ձեռք բերում, օրինակի համար՝ 5-6 երեսփոխաններ էր տալիս, իր ընկերների համար, դիւրութեամբ, պետական զանազան շահաւէտ պաշտօններ էր ձեռք ձգում.- բայց չարաչար տուժողը լինում էր Հայ Ազգը. Հայ Ազգային հաստատութիւնները, ինչ որ «Իտտիհատ»ի եռանդագին ցանկութիւնն էր եւ նրա ծրագրային գործունէութեան մի մասը:
Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը համաձայնութիւն էր գոյացնում, ըստ երեւոյթին, որպէսզի «Սահմանադրութիւնը» պահպանուէր. բայց նոյն իսկ այդ համաձայնութեամբ «Իտտիհատ»ը ուժ էր ստանում «Սահմանադրութիւնը» խեղանդամելու, Իտտիհատականացնելու, քանի որ հարուածողը մի ձեռք պակասում էր. եւ կուսակցական շահերի տեսակէտով՝ ստիպուած էր լռել, չխօսել, նրա կողմը բռնել:
Ո՞վ էր Հայ Ազգի գոյութեանը սպառնացողը.-«Իտտիհատ»ը: Եւ սակայն, Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը ո՛չ միայն Հայ Ազգի գլխին շարունակական սպառնալիք եղող, Թուրք ազգայնականութեան կատաղի եւ անհամբերատար ներկայացուցիչ «Իտտիհատ»ի գոյութեանը չէր սպառնում, այլ այդ կողմից նրան համագործակցական ապահովութիւն էր տալիս. ինչ որ սխալ, աղիտալի, մեծ սխալ էր: Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը իր գործած այդ սխալմունքովը մեծապէս նպաստեց, զօրավիգ հանդիսացաւ «Իտտիհատ»ի ուժեղանալուն, ամրապնդուելուն, իր այսօրուան դիրքին հասնելուն, որ կործանարար եղաւ վերջը՝ իր համար էլ: Գայլի ուժեղացման մէջ Դաշնակցութիւնը շատ մեծ պատասխանատութիւն ունի. սա անուրանալի փաստ է եւ ո՛չ մի պատճառաբանութեամբ չի կարելի արդարանալ:
«Հայ Ազգը ինձ հետ է», «մեր քաղաքականութիւնը Հայ Ազգինն էլ է», ասող «Իտտիհատ»ը, նոյնիսկ եւրոպական թերթերի մէջ, աչքի առաջ միայն ունէր միայն Դաշնակցականներին: – Դա պատմական չարիք էր:
Անշուշտ, շատ անհատ Դաշնակցականներ, նոյնիսկ տեղական խմբեր, մանաւանդ Հայաստանի եւ զանազան գաւառների մէջ՝ բոլորովին համակարծիք չէին Կուսակցութեան ընդհանուր, պաշտօնական դիրքի հետ, բայց դրանք կղզիացած երեւոյթներ էին. ամբողջութիւն, համակուսակցականութիւն չէին ներկայացնում եւ եթէ իրենց տեղական պայմանների ստիպողականութեամբ նրանք հակա-իտտիհատական դիրք էին բռնում, դա լինում էր կուսակցական կամքից անկախ, Ս. Դ. Հնչակեան Կուսակցական ազդեցութեան ներքոյ. ինչ որ բոլորովին բնական էր:
Պարզաբանող մի այլ եղելութիւն էլ:
Ատանայի աւերակներից ծուխը դեռ բարձրանում էր, երբ Դուրեան Պատրիարքը հրաժարուեց: Ս. Դ. Հնչակեան Կուսակցութեան Կեդրոնական Վարչութիւնը իր առաջին պարտականութիւնը համարեց՝ ներկայանալ հրաժարուող Պատրիարքին, յայտնել նրան իր գոհունակութիւնը եւ միանգամայն հաղորդել, որ Կուսակցութիւնը որոշած է իր աջակցութիւնը տալ Ազգային Իշխանութիւնը մարմնաւորողին, քանի որ հրաժարականը, իսկապէս, մի բողոք, ամբաստանագիր էր՝ ուղղուած օրուան Կառավարութեան՝ «Իտտիհատ»ի դէմ, Ատանայի կոտորածի առթիւ:
Տեսակցութեան պահուն՝ մեծ եղաւ մեր զամանքը, երբ Պատրիարքը յայտնեց, որ իր հրաժարականը յառաջ բերող պատճառները մի քանի են. եւ գլխաւորն այն է, որ «Օսմանեան հայրենիք»ի մէջ անարդարութիւններ են գործւում, ուստի «ընդհանուր օսմանութեան շահերը» պաշտպանելու մտքով է, որ հրաժարական է ներկայացրել եւ ո՛չ միայն առանձնապէս հայերի, կամ՝ Ատանայի: Մօտը եղող մի քանի այցելուները, որնց մէջ դիրք ունեցող վաճառականներ, հրապարակախօսներ, Ազգային Երեսփոխական Ժողովի «Իտտիհատ»ական անդամներ էլ կային. նրանք էլ ո՛չ միայն նոյնը կրկնեցին եւ իրենց կատարեալ համամտութիւնն ու հաւանութիւնը յայտնեցին, այլեւ գովաբանեցին այդ շատ խելացի, շա՛տ իմաստուն ընթացքը, որ մի առանձնացած երեւոյթի՝ Հայի եւ Ատանայի համար չէր եղած, այլ «ընդհանուր օսմանցիութեան շահի» տեսակէտից. եւ նրանք ուժեղ կերպով մատնանշում էին, ի թիւս այլ ընդհանուր համօսմանեան դէպքերի, մասնաւորապէս՝ Մակեդոնիայի մէջ այդ օրերում սրախողխող եղող Յոյն եպիսկոպոսին եւ իր սարկաւագին, եւայլն:
-Բայց, Սրբազա՛ն, ասում ենք, դուք պաշտօնի չէք կոչուած «ընդհանուր օսմանցիութեան» կողմից եւ ո՛չ էլ պատմական, իրաւական իրաւունք ունիք՝ «համայն օսմանցիութեան» շահերը պաշտպանելու եւ նրա ըմբիշը հանդիսանալու՝ «Օսմանեան հայրենիք»ի մէջ: Դուք միայն Հայ Ազգի ընտրեալ ներկայացուցիչն էք, կոչում ունիք միայն եւ միայն նրա շահերը պաշտպանել. մի՞թէ Ատանայի դէպքը վճռող ազդակը չի եղել ձեր հրաժարականի:
Պատրիարքը ուղղակի շուարած դիրք ունէր. հոգեկան խռովութիւնը որոշ էր. երեւու էր, որ ինքն իր առանձքին վրայ չէր պտտուած. ինքն էլ իսկապէս չէր իմացե՛լ թէ ինչ էր արել. կշռադատուած, խորհուած, դրական, նիւթական ոչի՛նչ կար: Միայն իր նախասիրութիւնը աւելի «ամբողջ օսմանցիութիւն» շահերի պաշտպանութեան թէզի կողմն էր: Եւ դա համարւում էր, չէ թէ միայն լայնախորհութիւն, այլ քաղաքգիտական խելօքութիւն.- Հայի շահը խառնել, միացնել ամբողջութեանը հետ:
«Իտտիհատ»ի արարքների մասին մէջ միշտ ընթացիք տեղեկութիւններ բերող եւ նրա գործառութիւնների վրայ մեր կողմից մասնաւոր պաշտօն ունեցող՝ քիւրտ Բետեր Բէյ Բեդերխանը եկաւ մեզ տեղեկացրեց, որ Պատրիարքի հրաժարականը «Իտտիհատ»ական շրջաններում,-իմա՛ կառավարական,- կատարեալ հեգնանքի, ծաղր ու ծանակի առարկայ է դարձել. ասում են՝ որ «կ’ուզի երթայ, կ’ուզի գայ. ո՛չ մի նշանակութիւն տուող չկայ. քանի որ առանց Պատրիարքի էլ հայոց գործերը՝ ուզածին պէս՝ կարելի է կարգադրել»:
Պատմութեան ընթացքում, շատ քիչ դէպքեր էին պատահել, երբ մի Պատրիարքի հրաժարականը ա՜յդ աստիճան արհամարանքի ենթարկուէր, կատարեալ անուշադրութեան մատնուէր, չեղեալի պէս նկատուէր. մանաւանդ որ մէջտեղը պատմական մի խոշոր անցք, Ազգային Աղէտ՝ Ատանայի 30 հազար կոտորածը կար:
Եւ արդարեւ, անցնում էին երկար շաբաթներ, ամիսներ, Պատրիարքը Գատը-Գիւղի իր տանը նստած՝ սպասում էր. հարցնող, փնտռող չկար, կառավարական շրջաններից ո՛չ մի ձայն, ո՛չ մի շշուկ, ո՛չ մի թեթեւ փորձ՝ կանոնաւոր վիճակ առաջ բերելու: «Իտտիհատ»ական կառավարութիւնը արհաւիրքը ամէն կողմ էր տարածել. նախճիրները մէկը միւսից աւելի աղաղակիչ էին դառնում եւ Պատրիարքական աթոռը թափուր, գործերը երեսի վրայ մնացած, Հայ Ազգային պաշտօնական մարմինները՝ լուռ:
Մի օր էլ յանկարծ, լուր տարածուեց, որ Պատրիարքը իր հրաժարականը ետ է առել: Աճապարեցինք անձամբ ըստուգելու: – Այո՛, դա իրողութիւն էր եւ Պատրիարքը մեզ ասաց, որ ինքը հրաժարականը ետ առաւ, որովհետեւ իրեն համոզեցին ետ առնել եւ ասացին, որ Մեծ Պետութեանց քաղաքականութիւնը հիամ հակած է դէպի «Իտտիհատ»ի կողմը:
-Բայց ովքե՞ր են դրանք՝ որ «համոզեցին», «ասացին», հարցնում ենք:
Եւ հրաժարականը անպատրաստից ետ առնող Պատրարքը տուեց մի քանի Դաշնակցականների, «Իտտիհատ»ական հայերի անուններ:
Հարցը փակուեց:
Մի քանի օր չանցած, Դաշնակցական պատգամաւորները վերադարձան Սալոնիկից՝ գրպաննին դրած Հ. Յ. Դաշնակցութեան եւ «Իտտիհատ»ի միջեւ կայացած ամօթալից պայմանագիրը:
Պատրիարքի հրաժարականը տալուն, եւ ետ առնելուն մէջ՝ Դաշնակցութիւնը դեր էր խաղացել՝ օգտուելով Դուրեանի դէպի իրենց ունեցած մասնաւոր համակրութիւնից,- դա փաստ էր. որոշ էր նաե՛ւ, որ դրանով նա իր վարկն ու հեղինակութիւնը բարձրացրել էր «Իտտիհատ»ականների եւ կառավարութեան աչքին՝ «որպէս հայ ազգի միակ ներկայացուցիչը». բայց դրանով հարուածել էր Հայ Ազգային բարձրագոյն հաստատութիւնը. եւ փոխարինութի՞ւն, – Կուսակցական աննշան, ժամանակաւոր, փոքրիկ առաւելութիւններ:
«Իտտիհատ»ի տարած յաղթութիւնը պատմական էր, որոշ. նրա գրաւած ազդեցութիւնը, վարկը՝ շօշափելի: Դա նախաբանն էր ապագայի իր ոտնձգութիւններին, որ յետոյ ա՜յնքան աղիտալի ձեւ ու գոյն պիտի ստանար:
Թուքր կառավարութիւնը, ժամանակին, Ամիրանների, ազդեցիկ այս ու այնհայ փաշաների եւ նախարարների միջոցովն էր՝ Պատրիարքները բերում, ճանապարհ դնում. նոյն դերը «Իտտիհատ»ական կառավարութիւնը, հիմա կատարում էր Հ. Յ. Դաշնակցութեան միջոցով:
Եւ դրանից յետոյ՝ էլ ի՜նչ զարմանք, որ Թուքր կառավարութիւնը, «Իտտիհատ»ը իր անշեղ ընթացքը դարձրեց՝ Հայ ազգային գործերը կարգադրել, ուզածին պէս, զանազան աշխատանոցների եւ նրբանցքների մէջ՝ առանց Հայ Ազգային հաստատութեանց ներկայացուցիչների երեսն անգամ տեսնելու: Դաշնակցութեան վարկը բարձրացաւ. նա «մեծազօր» դարձաւ, հեղինակութիւն ձեռք բերեց՝ թէ՛ կառավարական եւ թէ՛ հայ ազգային շրջանակի մէջ. շատերը, նախ, նրա միջնորդութեանն էին դիմում երեսփոխանական, պետական զանազան պաշտօններ ձեռք բերելու համար.- բայց այդ բոլորը ի գին ինչի՞, ո՞ր հաստատութեան:
«Մեզի ի՛նչ պիտի ընեն, առջեւի դռնէն կը մտնենք, ետեւէն՝ դուրս կուգանք», – այս հոգեբանութեամբ ներշնչուած Դաշնակցական զինուորները, բռունցքի, մտրակի տեսութեմաբ տոգորուածները, պաշտօնական մարմինների որոշումով կամ առանց գիտակցութեան՝ ծեծեցին, զարկեցին, թափեցին, սպանեցին. առանց էն էլ ընկճուած հայի հոգին է՛լ աւելի ճնշեցին, ահաբեկումի տակ առան, բռունցքի, գաւազանի, ատրճանակի հարուածների տակ, եւ միշտ էլ, արդարեւ, մնացին անպատիժ կառավարական խնամակալ աչքի տակ: Բայց վե՞րջը. ո՞վ տուժեց, ո՞վ վաստակեց,-ո՞չ ապաքէն նոյն ինքն «Իտտիհատ»ը:
Ահա՛ պատմական է՛ն մեծ սխալը, որ մի հայ կուսակցութիւն գործում էր՝ իր կուսակցական շահը Ազգային շահերից գեր ի վեր դասելով: Եւ դա առողջ կուսակցութեան հոգի չէր, այլ քաղաքական հերձուածողականութեան, որ միշտ, ամէն ժամանակ եւ ամէն երկրի մէջ՝ աղիտալի է եղել հետեւանքի տեսակէտից:
Հ. Յ. Դաշնակցութեան եւ «Իտտիհատ»ի համաձայնագրի կնքումից մէկ տարի յետոյ, բուլղարական ծագում ունեցող, ռումանական քաղաքացի, իր անվեհեր պայքարով շատ յայտնի եւ Հայոց համար սրտացաւ աշխատող, հռչակաւոր սոցիալիստ եւ մեր բարեկամ ընկեր Ռախովսկին հետեւեալ վաւերական պատմութիւնը մեզ արաւ.
-«Սալոնիկի մէջ հանդիպեցայ «Իտտիհատ»ականների յայտնի պարագլուխ բժշկի Նազըմին եւ հարցրի թէ՝ ի՞նչպէս, դուք, որ ծայրահեղ կեդրոնացման կողմակիցներ էք, ամէն գնով՝ միութենականներ, ձեր եւ Հ. Յ. Դաշնակցութեան միջեւ կնքուած պայմանագրի մէջ ընդունել էք վարչական ապակենդրոնացման գաղափարը: Այն ժամանակ բժիշկը ժպտալով պատասխանեց, որ մենք, այո՛, միշտ էլ ծայրահեղ կեդրոնականներ եւ միութենականներ ենք. բայց վարչական ապակեդրոնացման այդ գաղափարը դիտմամբ ընդունել եւ պայմանագրի մէջ մտցրել ենք, որպէսզի Դաշնակցականները զէնք ունենան՝ Ս. Դ. Հնչակյանների դէմ կռուելու»: Ընկեր Ռախովսկին այդ իրողութիւնը, այնուհետեւ, մեզ մի քանի անգամ կրկնել է եւ ասել, որ ինքը հրատարակութեան պիտի տար, պարզելու համար մի կարգ խնդիրներ:
Եթէ ամենաբարձր զիջումն անգամ «Իտտիհատ»ը արած լինէր իր համաձայնագրի մէջ,- դարձեալ Ս. Դ. Հնչակեանութիւնը չէր յուզուիլ, նրան որ եւ է գնով չէր մօտենալ, որովհետեւ ճանաչել էինք իր հոգին, կաշին եւ խօսքերի, բառերի արժէքը:
Բայց Դաշնակցութիւնը, իրաւ որ իր պայմանագրի այդ կէտը մեր դէմ քշեց յաճախ՝ մի առանձին ոգեւորութեամբ, առանց գուշակելու, որ կացութեան բանալին մեր ձեռքին ունէինք. ուստի առանց մի խօսք ասելու՝ թողնում էինք, որ «Իտտիհատ»ական ազատականութեան եւ ապակեդրոնացման դափնիների վրայ ուզածին չափ հանգչէր: Մենք հանդարտ էինք եւ աւելորդ բանակռուի, հակաճառութեան, բաղխումի որ եւ է դուռ չէինք բանալ, – լռիկ, մնջիկ մեր գործին էինք:
Ո՛չ սոցիալիստական գաղափարը, ո՛չ էլ Հայ կեանքի իրականութիւնը ամենափոքր չափով իրաւունք էր տալիս Դաշնակցութեան՝ այդպիսի հակաբնական, գոյութիւն ունեցող իրերի բնաւորութեան բոլորովին հակառակ մի համաձայնութիւն կնքելու «Իտտիհատ»ի հետ: Կուսակցական հաշիւները միայն նրան դէպի այդ կողմը մղեցին, եւ չարաչար սխալուեցաւ. իր սխալմունքով՝ Հայ Յեղափոխական Գաղափարը, Հայ Ազգն էլ խիստ կերպով տուժեց:
Կը լինէ՞ր, այսօր, «Իտտիհատ»ը ա՛յն, ինչ որ է, եթէ այդ կուսակցութիւնը, Ս. Դ. Հնչակեանութեան նման, անողոք պայքար մղէր նրա դէմ, եւ ո՛չ թէ զօրավիգը լինէր: «Իտտիհատ»ական իժի բեղմանւորման զարգացման մէջ Դաշնակցութիւնը ահագին պատասխանատուութիւն ունի:
