ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆ ԱՆՈՒԱՆ ՏԱԿ ԾԱԾԿՈՒՈՂՆԵՐ. – Հազիւ «Սահմանադրութիւն»ը յայտարարուած, դրսից խուժեցին մի տեսակ հիւանդ ուղեղով «Յեղափոխականներ», երբեմնի «Տաճկահայեր», որոնք իրենց պապենական թանն ու ոսպը մոռանալով՝ խոնարհում էին «ում» ու հոլովում «ից» որպէս մտաւորականութեան, ինտէլիգէնտութեան առաջին եւ անհրաժեշտ նշան, գործնական ապացոյց:
Մարդիկ արտասահման էին եղած, Կովկաս էին բնակած, յառաջադէմ կեանքի հետ էին շփուած, բայց ի՞նչ կրթութիւն, ի՞նչ դաստիրակութիւն էին ձեռք բերած. կարողացե՞լ էին պէտք եղած պատրաստութիւնը, մտաւոր պաշարը մթերել. ունէի՞ն պրոպագանդիստից պահանջուած ընդունակութիւնը, ձեռնհասութիւնը. տէ՞ր էին որոշեալ, կազմակերպուած բնաւորութեան եւ բարոյական անհրաժեշտ յատկութիւնների.- երբե՛ք:
Բաւական է որ «յեղափոխական» էին, «յեղափոխականներ» էին ճանչցուած՝ որոշ շրջաններից եւ ահա՛ ասպարէզը բաց էր. ու «յեղափոխական»ի տիտղոսով, համեմատաբար աւելի կոյս ժողովուրդի մէջ մտնելով՝ նրանք քարոզում էին մտքեր, գաղափարներ, որ ամէ՛ն ինչ էին, բացի յեղափոխականութիւնից: Նրանք՝ անկարող լինելով յառաջադէմ կեանքի փտածը, ապականուածը, նեխուածը ջոկելուց՝ առողջից, մաքուրից, նրանք քշեցին մտաւորական-ապրանքներ, որ եւրոպական ապականուած փողոցների արտադրութիւնն էր: Նրանք չքաշուեցան խելքի ամէն փչոցներ ժողովրդին հրամցնելուց՝ լուսաւորութեան, գիտութեան, քաղաքակրթութեան անունով, որոնցից՝ սակայն՝ իրենք էին որ ոչի՛նչ էին հասկացել. եւ ուսուցիչ լինելուց առաջ՝ իրենք էին, որ աշակերտ պիտի լինէին:
Ու զարմանալի չէ, որ այդպիսի «յեղափոխականները» իրենց շահատակութիւններով պատճառ դարձան ժողովրդի պաղելուն, շուարումի մէջ ընկնելուն, ու այդպիսի առիթը տուեցին որ ժողովրդական խաւերի մէջ կասկած, երկմտութիւն ծագէր դէպի հարազատ եւ անկեղծ յեղափոխականը եւս: Այդպիսով՝ պատճառներից մէկը դարձան մեր ուժերի ցաք ու ցրիւ մնալուն, չհամախմբուելուն, միազանգուածութիւն չկազմուելուն՝ գէթ ազգային հրատապ խնդիրների շուրջ:
Ճշմարիտ համալսարանաւարտները, տարիներով վաւերաթղթերի կոյտերով լի դիւանատները մաշողները, քաղաքագիտական ճեմարանները անցնողները այն մեծամտութեամբ եւ յաւակնոտութեամբ չէին մօտենալ ամենակենսական խնդիրներին, որոնք այդ ամենգէտ «յեղափոխականներ», որոնք ամէն ինչ տեսած, լսած, սովորած էին միայն Կովկասի գլխաւոր քաղաքների փողոցներից, եւ իրենց ծիծաղաշարժ «ում» եւ «ից»ով երկիր էին մտած, որպէս ուսուցչապետներ:
Ժողովրդի գանգատը, շատ շրջաններից, բոլորովին իրաւացի էր սրանց դէմ, եւ դժգոհութիւնը իր հետեւանքը ունեցաւ ընդհանուր գործերի վրան:
Օտարոտի չի լինի, երբ ասուի, որ այսպիսիները առաջինն էին «Իտտիհատ»ին «փա՜ռք ի բարձունս» երգողները, նոյնիսկ բեմերից, հրապարակախօսի ամբիոններից: Թուրք ազգայնականութիւնը երբեք աւելի լաւ պաշտպաններ եւ ներբողոքագիրներ չէին գտել:
Ընդիմամարտ ուժի անբաւականութի՜ւն. – բայց այս տարրերի աւերածութիւնն էլ աչքի առաջ պիտի ունենալ, եւ ըստ այնմ դատավճիռ արձակել:
ԿԵՂՏ ՍՈՑԻԱԼԻՍՏՆԵՐ.- Բուսել էին մի տեսակ սոցիալիստներ, որոնք ճառում, խօսում էին սոցիալիզմից, առանց սակայն, այդ գիտութիւնից հիմնական, ստոյգ տեղեկութիւն ունենալու: Նրանք Գիտական Սոցիալիզմի հայր եւ ծնող՝ Կարլ Մաքսի գրածներն անգամ չէին կարդացել – թէեւ դա արգելք չէր լինում, որ նրանք չխօսէին սոցիալիստական սկզբունքներից եւ սնամէջ, փուճ բանաձեւեր չառաջարկէին: Սոցիալիզմը, այդ վճիտ, մաքուր, իրական կեանքից բխող, բացառապէս կեանքի համար եղող այդ գիտութիւնը նրանք դարձրին մի կատարեալ այլանդակութիւն, մի նոր տեսակի բնազանցութիւն, անհոգի, անմարմին վարդապետութիւն:
Եղան կեղծ, ողորմելի սոցիալիստներ, գէթ այդպէս ասուողներ, որոնց կարծիքով՝ անխառն, ճշմարիտ սոցիալիստ, սոցիալ-դեմոկրատ դառնալու առաջին եւ էական յատկանիշն էր՝ զէնքի, մարտական կազմակերպութեան հետ գործ չունենալ, այլ կրաւորական դիրք բռնել, համակերպիլ, թոյլ տալ որ լինի, ինչ որ պիտի լինի եւ միայն պրոպագանդայով, վարդապետութիւններ, տեսութիւններ տարածելով պարապիլ:
Ռուզվէլթի ասածը շատ պատշաճ է այդպիսիներին եւ իրենց ա՛յլ տեսակի երանգաւորումներին:
«Ոչինչ ա՜յնքան զզուելի չէ՛, որքան տեսնել մարդիկ, որոնք յուզւում, շարժւում են վերացական բարիքի համար. մինչդեռ չեն համարձակւում ձայն բարձրացնել՝ իրենց շրջապատող թանձրացեալ չարիքի դէմ»:
Սա բուրժուա հասարակապետականի խօսք է, բայց շատ պատշաճ մեր իրականութեան՝ իր որոշ կողմերով:
Տաճկաստան նստել եւ բան ու գործ անել՝ Եւրոպայում, ուրիշ երկրներում գործուող չարիքների դէմ խօսելը, – դա շատ դիւրին է, գրքերի ընթերցանութեան դժուարութիւն է միայն, բայց «բնազանցութիւն» մեր իրականութեան հանդէպ: Թիւրքիայի մէջ ապրել եւ Սոցիալիզմի անունով «Իտտիհատ»ի դէմ չկռուիլ, նրա ատամները փշրելու ջանքը առաջին եւ հրամայական գործը չանել, թոյլ տալ՝ որ նա անի իր ուզածը, որովհետեւ «Սահմանադրական» բառեր ունի իր բերանին. – դա ո՛չ միայն անտանելի է, նուաստութիւն, փոքրոգութիւն, կրաւորականութիւն է, այլ առաջին կարգի հարուած, աքացի, դաւաճանութիւն՝ ընդդէմ նոյն այդ Սոցիալիզմի:
Եւ մարդկային իմաստակութիւնը այնտեղ հասաւ, որ մի օր էլ ասուեցաւ, թէ թուրքը աւելի կենսունակութիւն ունի, քան Հայը. ուստի, սոցիալիստական տեսակէտով, առաջինի ուժ պիտի տալ, քանի որ վերջինս արդէն դատապարտուած է ձուլուելու, կորչելու, մեռնելու: – Հայը այդպիսով գոյութիւն ունենալուց դադարել էր:
Ահա՛ գիտութեան վճիտ աղբիւրը, մաքուր ակը պղտորողները:
Հիմա, երբ իրենց սեպհական կաշին էլ խաղի մէջ մտաւ, հասկացա՞ն որ Մարքսիզմը, Սոցւալ-Դեմոկրատութիւնը՝ իր իսկական, իր գիտական, իր է՛ն պարզ, յստակ աղբիւրների մէջ ներկայացնողը մէն մինակ Ս. Դ. Հնչակեան Կուսակցութիւնն էր, որ գիտականը, րոպէի պահանջին լրում տուողը՝ իրերի բնաւորութիւնից բխող, նրա՝ միշտ պայքարի յառաջապահ դիրքի մէջ եղող՝ այդ Կուսակցութեան գործելակերպը, տաքտիկան էր:
Իրերը եկան եւ պատասխանատութիւնները ճշդեցին՝ ամէն մէկը իր չափի, կշիռի, դերի եւ երանգաւորումի համեմատ: Բոլորն էլ պատմութեան առաջն են, տեսնո՞ւմ են ի՜նչ պատասխանատուութեան բաժին կայ հիմա իրենց վրայ:
Իսկ թէ եղան սոցիալիստներ, յեղափոխականներ, սոցիալիստ հայ կուսակցութիւն, որ շիփ-շիտակ «Իտտիհատ»ի հետ համագործակցութիւն կնքեցին, տարիներ շարունակ. – դա՝ հակառակ ամէն իմաստականութեան՝ կը մնայ Հայ Յեղափոխութեան անջինջ արատը եւ Սոցիալիզմի այլանդակ հասկացողութեան մի նմոյշը: Այստեղ անքաւելի պատասխանատութիւն կայ:
ԳՈՐԾՈՂ ՈՒԺԵՐԻ ՊԱԿԱՍՈՒԹԻՒՆ.- Դժբախտաբար դրսից օգնական ուժեր չեկան՝ պէտք եղած թուով: Տեղի էր ունեցել «Սահմանադրութիւն». առաջին տարիներում կարելի էր, շատ ու քիչ, ազատ կերպով երթեւեկել երկրի զանազան կողմերը. եւ ժողովներ, հաւաքոյթներ սարքել, կազմակերպական գործով պարապիլ ու մշակութական, շինարար աշխատանք կատարել:
Սպասելի էր որ արտասահմանից կարող մտաւոր ուժեր ներս թափուէին՝ պարտականութիւն կատարելու, քանի որ հանգամանքները բաւականաչափ նպաստաւոր հող էին ներկայացնում: Սպասելի էր այդ. որովհետեւ հեռուից հեռու շատերը օրօրուելու էին Հայաստանի անունով. նրա ցաւերովը տանջուել եւ ատամներ կրճտացրել այն ուժերի դէմ, որոնք այդ երկիրը քանդում, կործանում էին եւ Հայ ժողովուրդը դէպի սպանդանոց առաջնորդում:
Եկաւ րոպէն, երբ իրենք, այդպիսի մտածողները, Հայաստանի անունով երդում-պատռտում անողները միջոց ունէին երկիրը մտնել, նրա բազմադիմի պէտքերը ուսումնասիրել եւ ներկայացած այրող պահանջներին բաւականութիւն տալ՝ իրենց կարողութեան սահմանի մէջ:
Եւ ինչո՞ւ չեկան. ինչո՞ւ չաճապարեցին հրամայական այդ պարտականութիւնը կատարել. մի՞թէ իրենց համար գործ չկար:
Ամէնից աւելի սպասւում էր, որ Կովկասի մտաւորականները, մասնաւրապէս, առաջինը վազէին Հայաստան. չէ՞ որ շատ անգամ այդ երկրի անունով ճառել, խօսել, բանաձեւեր էին առաջարկել, նրա բախտը որոշել՝ առանց նեղութիւն քաշելու բուն իսկ տեղին վրայ ուսումնասիրելու ժողովրդի բազմազան կարիքները, նրա կեանքին ուղղութիւն եւ հիմունքներ տուող նիւթական, բարոյական եւ իմացական պայմանները: Ուսումնասիրելիք, ուսանելիք, գործելիք շատ բան կար. եւ դրանք պէտք էին, անհրաժեշտօրէն պէտք, ապագայի, գալիքի տեսակէտից: Ինչո՞ւ, ուրեմն, իր ժամանակին, իրենց հանգիստը չխանգարեցին, իրենց դիւրակեաց կեանքի պայմանները չթողեցին եւ չեկան լուծելու այն ընդհանուր կառքին, որ հազիւ մի քանիսները քշում տանում էին իրենց արդէն ծիւրուած բազուկներով: Մի՞թէ անելիք աշխատանք չկար: Մտաւոր, յաճախ էլ նիւթական, մեծ պաշար ունէին. բաժին հանեցի՞ն ժողովրդի համար. մտա՞ն նրա խաւերի մէջ, երկրի մէկ ծայրից միւսը իրենց մանրակրկիտ հետախուզական առարկան դարձրին. չէի՞ն կարող անել, եթէ պարտականութիւն ճանաչած լինէին, եւ պատասխանատութեան զգացումը իրենց մէջ զօրեղ կերպով խօսած լինէր:
Դրսից նոր, թարմ ուժեր չեկան, թէեւ նրանք կային, եւ ընդհանուր գործը մնաց սահմանափակ, ղեկավարիչ շատ փոքրաթիւ ուժերի ձեռքին, որոնք գիշերները ցերեկ դարձնելով՝ անկարելին կարելիութեան սահմանի մէջ դրեցին եւ արեցին, կատարեցին, յառաջացրին այն՝ ինչ որ մարդկայնօրէն կարելի էր, ահագին դժուարութիւնների միջից անցնելով:
Եւ հիմա, դարձեալ, հետու նստած՝ քննադատութիւններ տեղալ, շանթեր արձակել.- դա գործ չէ եւ շինարար ոչի՛նչ ունի իր մէջ. ու միանգամայն անհամապատասխան՝ ժամանակի կարիքներին ու նրա պահանջներին: Հարկաւոր էր ժամանակին, շատ առաջները, գործ տեսնել, գործ պատրաստել, հոսանքները որոշեալ ուղղութեան մէջ դնել, արտացոլացնել, որպէսզի յարմար ժամանակին էլ կանխապատրաստական այդ աշխատանքի պտուղը քաղուէր, հետեւանքը, արդիւնքը ստացուէր, թափուած աշխատանքի չափով:
Ժամանակին այդ չանելուց յետոյ՝ հիմա լաց ու կոծով մեղադրանքները՝ ինչքան էլ անկեղծ սրտէ բղխին, նշանակութիւն չունին:
Հոս, այստեղ էլ որոշեալ պատասխանատուութիւն կայ:
ՏԽԵՂԾ ՍԵՐՈՒՆԴԸ.- Սուլթան Համիտի բացարձակապետութիւնը տեւեց 30-35 տարի. դա մի ահագին ժամանակամիջոց է սերունդների մտաւոր, բարոյական, հոգեկան կրթութեան, դաստիրակութեան, բնաւորութեան կազմակերպութեան տեսակէտից: Այդ ժամանակաշրջանի մէջ՝ քիչ հաշուելով՝ երկու սերունդ է առաջ եկել՝ բնաւորութիւնից, առնական յատկութիւններից զուրկ, անկամք, ամէն հողմերից տատանուող մի եղէգ, որ իր անելիքի, գործադրելիքի իրական պատասխանատութիւնը չունի: Կրաւորական, անգոյն, հոգւով նիհար, անջինջ մի սերունդ, որ ո՛չ ինքնաբերաբար յղանալու, ըմբռնելու, մտածելու կարողութիւնն ունէր, ո՛չ էլ գործադրելու հզօր կամքը: Յարափոփոխ, րոպէի տպաւորութեան ենթարկուող, դրսի զօրաւոր կամքերից միայն շարժուող՝ այդ սերունդը ո՛չ միայն դրական ոեւէ օգուտ պիտի չբերէր Հայ Պայքարի տեսակէտից, այլ նա յաճախ, աւելի շատ, վնասակար դեր պիտի խաղար՝ իր անկերպաւորութեան, անկազմաւորութեան պատճառով:
Այսօր յեղափոխական, վաղը՝ հակայեղափոխական. մի օր ծայրայեղ սոցիալիստ, միւս օրը՝ թթու ազգայնական. մի շաբաթ հայասէր, միւսը՝ հայատեաց, տեղն եկաւ թրքամոլ, տեղին էլ՝ անզուսպ թրքատեաց.- բայց ո՞րն է, իրօք եւ ո՛չ մէկը, գործնականին մէջ բոլոր տեսակիցն էլ. նայելով զսպանակը լարողին, թելադրող ուժերին ու ներկայացած պայմաններին, եւ այդ բոլոր ձեւափոխութիւնները մի անգոյն, աննպատակ, գաղափարազուրկ կեանք վարելու համար. կեանք՝ ուտելու, խմելու, զուարճանալու, պարելու, մարմնապաշտական հաճոյքներ վայելելու, հեռու հասարակական ազնիւ իտէալից, ժողովրդական բոլորանուէր ձգտումներից.- ո՛չ մի թռիչք, ո՛չ մի հոգի դէպի բա՜րձրը, վսե՜մը, գաղափարակա՜նը. մի խօսքով՝ մուրացածոյ կեանք վարելու վարժ եւ ընդունակ մի սերունդ, թառամած, խորշակահար եղած մի ծաղիկ՝ դեռ չբացուած: Դա մի տարր էր, արեւմտեան քաղաքակրթութեան թոյները իր մէջ լիառատօրէն բովանդակող, որ մի ազգի աւելի հիւանդ մասերի յայտարար նշանն է, քան առողջ, տոկուն:
Հիմա սրանք էլ, րէակցիոներական ընդհանուր ներդաշնակութեան մէջ մտած՝ արտասահմանի մէջ իրարանցում, վայնասուն են բարձրացրել, չնայելով որ իրենց ընկերակիցները եւ հոգեկիցները հէնց այժմս, երկրի մէջ, «Իտտիհատի» հաւատարիմ գործակալներն են, որպիսին լինելու ատաղձը եւ տրամադրութիւնը ունէին իրենք՝ ժամանակին:
Այսպիսի սերունդների հետ գործ ունենալը մի դժոխային, սիզիֆեան աշխատանք էր, դրանցից, գրեթէ, միշտ դուրս եկաւ, վերջին տարիներում, Հայ սիրտը կրծող որդը:
Սրանք մի՞թէ պակաս պատասխանատութեան բաժին ունին:
Բարեբախտաբար՝ տխուր պատկերը, նրա շրջանակը, տարրերը, անշուշտ, բուն երկրի, Մայր Հայրենիքի մէջ ծնող, մեծացող, ապրող սերունդների համար չէ.- ո՛չ: Համիտի շունչը մինչեւ այնտեղ անկարող եղաւ հասնիլ, հակառակ իր սուլոցներին. բոսփորեան այդ հիւծիչ տապը անկարող էր մեր վարդերը խամրեցնել, հաստաբուն կաղնիները ճաղակոտոր անել. մինչեւ Հայաստան, հայկական բարձունքները հասնելը, նա շա՜տ ցուրտ վայրերից, սառնամանիքներից պիտի անցնէր… Սերունդները այն տեղերը մնացին, գէթ իրենց գլխաւոր գծերի մէջ, անաղարտ, իրենց պապենական, հայրենական գովելի առաքինութիւնների շրջանակի մէջ: Դրանք արդէն մեր ազգի առողջութեան, տոկունութեան անջինջ նշաններն, անկապտելի ստորոգելիները, յատկանիշներն են:
Խնդիրը, պատկերը աւելի ծովեզերեայ, Հայաստանից դուրս գտնուող, հայրենի հողից երկար ժամանակներից ի վեր արմատազուրկ եղող սերունդների զաւակների մասին է.- ինչ որ ստուգութիւն է՝ դժբախտաբար՝ տարածութեան մի մեծ շրջանակի համար:
Ու երբ դրանք, այդպիսիները քարեր են գլորում, այժմս, դէպի Հայ Յեղափոխականութիւնը եւ նրան պատասխանատութեան են ուզում ենթարկել իրենց չունեցած, գործած յանցանքների, սխալնների համար.- նախ՝ իրենք պիտի գիտնան, ճանաչեն այն ձեռքերը, որոնք այդ քարերը շպրտում են:
Մեր պակասութիւնների, թերութիւնների, անյաջողութիւնների պատասխանատութեան մի մեծ բաժինը այդպիսիների վրայ է ընկնում:
