ԹԱԹՈՒԼ ՅԱԿՈԲԵԱՆԻ ՀԱՅԵԱՑՔ ԱՐԱՐԱՏԷՆ. ՀԱՅԵՐԸ ԵՒ ԹՈՒՐՔԵՐԸ գիրքէն
Տասնմէկերորդ գլուխ
Սեւ օրեր. Հայոց մնացորդները Արեւմտեան Հայաստանի եւ Թուրքիոյ մէջ
20-րդ դարու առաջին երկու տասնամեակները հայ ժողովուրդին անհուն տառապանքներ պատճառեցին: Մարդկային եւ տարածքային կորուստներն աղիտալի էին: Իր հայրենիքին մէջ բնաջնջուեցաւ շուրջ մէկուկէս միլիոն հայ, հայկական հազարաւոր գիւղեր ու աւաններ, եկեղեցիներ ու վանքեր աւերուեցան եւ կողոպտուեցան: Քանի մը տարիներու ընթացքին` 1915-1922 թուականներուն, գրեթէ ամբողջութեամբ արմատախիլ եղաւ հայութեան բազմահազարամեայ ներկայութիւնն Արեւմտեան Հայաստանի, ինչպէս նաեւ Արեւելեան Հայաստանի` քեմալականներուն անցած մէկ մասին մէջ` Կարս, Արտահան, Սուրմալու:
Առաջին Աշխարհամարտի նախօրեակին հայոց թիւը Օսմանեան Կայսրութեան մէջ կը հաշուէր մէկուկէսէն երկու միլիոն հոգի, իսկ 1927 թուականին Թուրքիոյ մէջ կատարուած առաջին մարդահամարին տուեալներով` մայրենին հայերէնն եղած մարդոց թիւը կազմած է շուրջ 68 հազար: Եթէ հաշուի առնենք, որ Թուրքիոյ մէջ մնացած հայոց մեծագոյն մասը կը բնակէր Սթամպուլի մէջ, Արեւմտեան Հայաստանը հայոց արմատախիլ ընելու ծրագիրին ահռելի չափերն ակնյայտ կը դառնան:
Արեւմտեան Հայաստանի եւ Թուրքիոյ մէջ հայոց մնացորդներու մասին տեղեկութիւնները սակաւ են ու սարսափելի: Փոխարէնը, Պոլսոյ եւ Խորհրդային Հայաստանի մամուլը ողողուած է որբերու ու գաղթականներու մասին պատմութիւններով, որոնք հատորներ կը լեցնեն: Բայց որքան ալ բառերն ազդու ըլլային, անոնք չէին կրնար ամբողջութեամբ նկարագրել հայ ժողովուրդին կրած տառապանքներու ծաւալն ու խորութիւնը:
27 Յունուար 1923-ին, Պոլսոյ Հայոց Պատրիարքական Տեղապահ Գէորգ Եպիսկոպոս Արսլանեանը կոչ ուղղեց հայութեան, որ նիւթապէս եւ ուրիշ միջոցներով օժանդակութիւն հասցնէ հայ գաղթականներուն եւ որբերուն, որոնք ՙկեանքի ու մահուան վայրկեաններ կ’ապրին՚:
Հայոց պատրիարքարանի մօտաւոր հաշւումներով` Արեւելեան Հայաստանի` քեմալականներուն անցած շրջաններուն եւ Արեւմտեան Հայաստանի մէջ հայոց թիւը պէտք է հասներ մօտ 150 հազար հոգիի, այդքան մըն ալ` Պոլսոյ մէջ:
Լրագրային հրապարակումները չէին կրնար ամբողջապէս արժանահաւատ ըլլալ, սակայն հայոց մնացորդներուն մասին պատմող կարեւոր սկզբնաղբիւրներ էին: Վանէն խորհրդարանի երեսփոխան Հաքքը պէյը յայտարարեց. ՙՉեմ գիտեր, թէ ճի՞շդ է այլեւս գործածել ՙփոքրամասնութիւն՚ բացատրութիւնը: Արեւմտեան Անատոլուի մէջ յոյները եւ հայերը յունական բանակին հետ միասին Յունաստան փախան, նոյն բանը` նաեւ Թրակիոյ մէջ: Արեւելեան նահանգներուն մէջ փոքրամասնութիւն չկայ՚:
Արեւմտեան Հայաստանի մէջ մնացած հայոց բեկորներու մասին 1920 թուականի եւ յետագայ տարիներու տեղեկութիւնները սուղ են ու հակասական: Իսկ Արեւելեան Հայաստանի` քեմալականներուն անցած տարածքներուն մէջ մնացած հայերը կա՛մ դուրս կը քշուէին, կա՛մ ինքնակամօրէն կը հեռանային:
Խորհրդային Հայաստանէն դէպի Կարս երթեւեկողները հազուադէպ էին, իսկ Կարսի թուրքերը յաճախ Ախուրեան գետը կ’անցնէին` Խորհրդային Հայաստանի մէջ առեւտուր ընելու նպատակով: Կարսէն եկողները կը պատմէին, թէ այդ շրջանը գրեթէ պարապ է. հայերը, յոյները եւ մոլոկանները հեռացած են:
Քեմալականներն անտանելի պայմաններ կը ստեղծէին, որոնցմով հայոց կը հարկադրէին հեռանալ Կարսի շրջանէն: Ոստիկանութիւնը կը հարցաքննէր Կարսի մէջ բնակող հայերը, անոնց անցեալը, եւ Խորհրդային Հայաստանի ներկայացուցչութեան նկատմամբ վերաբերմունքը պարզելու նպատակով հարցուփորձ կ’ընէր, թէ ինչո՞ւ Հայաստանի լիազօր ներկայացուցչութիւն կը յաճախեն: Թուրքիոյ Ազգային Մեծ Ժողովի կառավարութեան մօտ Խորհրդային Հայաստանի լիազօր ներկայացուցիչ Գագիկ Սարգսեանի` 16 Օգոստոս 1922-ին Քեազիմ Գարապէքիրին ուղղուած նոթային մէջ մտահոգութեամբ կը նշուէր, որ Կարսի մէջ բնակող հայերը Ալեքսանդրապոլ կը վտարեն:
Արեւմտեան Հայաստանի եւ Արեւելեան Հայաստանի` քեմալականներուն անցած շրջաններուն մասին տեղեկութեանց կարեւոր աղբիւր էին Կարսի մէջ Խորհրդային Հայաստանի ներկայացուցիչ Սարգսեանի զեկուցագիրները, հարցազրոյցներն ու մամուլին փոխանցուող տեղեկութիւնները: Հայ դիւանագէտը 1922-ի Յունիսին շրջագայած էր շարք մը քաղաքներով: Կարսէն գնացքով ան անցած էր Էրզրում` ճամբուն վրայ կանգ առնելով Սարիղամիշի մէջ, ուր անոր ՙսիրալիր ընդունելութիւն՚ ցոյց տուած է Քեազիմ Գարապէքիրը:
Սարիղամիշ-Էրզրում տանող երկաթուղագիծին վրայ աշխատողները հայ եւ յոյն զինուորներ էին, որոնց կռուի դաշտ չէին տաներ: 50-60 հազար բնակչութիւն ունեցող Էրզրումի մէջ մարդիկ հիմնականին մէջ առեւտուրով զբաղած էին: ՙՀոս հայ ամենեւին չկայ: Քաղաքին մէկ մասը, մանաւանդ հայկականը, աւերուած է դեռ կայսերապաշտական պատերազմի շրջանին: Սանասարեան վարժարանն այրած է ասկէ քանի մը ամիս առաջ՚: Թրքական տուեալներով, Էրզրումի մէջ հայախօսներուն թիւը 1927-ին հաշուըուած է ընդամէնը 14 հոգի, իսկ ըստ հայկական աղբիւրներու` 1930-ին հոն կ’ապրէին 250 հայեր, հիմնականին մէջ` թրքախօս:
Խորհրդային Հայաստանի ներկայացուցիչ Սարգսեանը Էրզրումէն անցած էր Պայպուրթ, Տրապիզոն, ապա Արդվին ու Արտահան: ՙՏրապիզոնի մէջ կան մօտ 150 հայեր եւ երկու որբանոց` մօտ 150 երախաներով: Որբանոցները կը պահուին ամերիկեան միջոցներով, իսկ ղեկավարութիւնը յանձնուած է Առաջնորդին: Տրապիզոնի հայերն աշխարհէն կտրուած են: Ոչ մէկ տեղեկութիւն ունին Հայաստանի, անոր խորհրդային կառավարութեան մասին: Կը կարդան միայն հոն հրատարակուող ՙԻսթիկլալ՚ թրքերէն թերթը: Բոլոր հայերը հեռացած են Արդվինէն եւ Արտահանէն՚:
Կարսի մէջ Խորհրդային Հայաստանի ներկայացուցչութեան խնդիրներէն էր Արեւելեան Հայաստանի` քեմալականներուն անցած տարածքին մէջ հայ բնակչութեան, այդ թիւին` գերիներու, կանանց ու երախաներու հայրենադարձութեան օժանդակելը: Կարսի մէջ Խորհրդային Հայաստանի ներկայացուցիչ Սարգսեանը 1922-ի Ապրիլին Մռաւեանին յղած հեռագիրին մէջ է. ՙԱռաջին գնացքով Ալեքսանդրապոլ կը ղրկեմ Կարսի մէջ հաւաքուած 10 հայ որբ երախաներ, երկու հայ կանայք որոնք մէկ տարիէ աւելի բռնութեամբ պահուած են զանազան թուրքերու ձեռքին: Անոնց ամուսինները Հայաստանի մէջ են: Երախաները կը ղրկեմ Ալեքսանդրապոլի Գաւառային Գործադիր Կոմիտէի տրամադրութեան տակ: 4 Ապրիլին մեկնեցայ Սարիղամիշ` Գարապէքիր փաշային քով` կէս տարիէ աւելի մեր փնտռած 100 գերիներուն հարցով: Որոշեցինք… միասին փնտռել մնացեալ հայ գերիները, որոնք մեզի պիտի յանձնուին` հայրենիք ղրկելու համար՚:
30 Հոկտեմբեր 1920-ին Կարսի գրաւումէն եւ ժողովուրդի խուճապահար փախուստէն ետք իսկ քաղաքին մէջ որոշ թիւով հայեր մնացած էին: Խորհրդային Հայաստանի ներկայացուցիչին տուեալներով` 1922-ի գարնան Կարսը շուրջ 700 հայ բնակչութիւն ունեցած է, որոնք արհեստներով եւ վաճառականութեամբ կը զբաղէին: Քաղաքագլուխը Իպրահիմ պէյն էր, որը հասարակական յայտնի գործիչ մըն էր, Ալեքսանդրապոլի նախկին քաղաքացի: Սարգսեանի խօսքերով` ՙԿարսն այժմ բազմազգեան քաղաք մըն է՚:
Լրագրային սուղ հաղորդագրութիւններէն կը պարզուի, որ Երեւանն ու Անգարան պայմանաւորուածութիւն ունեցած են կազմակերպելու հայոց արտագաղթը դէպի Խորհրդային Հայաստան եւ իսլամներունը` դէպի քեմալական Թուրքիա: 1922-ի Յունիսի վերջերուն Կարսի մէջ գումարուած է հայ-քեմալական խորհրդաժողով մը, որուն հայկական կողմէ մասնակցած է ներքին գործոց կոմիսարը, քեմալականներէն` Քեազիմ Գարապէքիր փաշան, Տրապիզոնի կուսակալ Հալիմ պէյը եւ Սաիտ փաշան, իսկ Ռուսիոյ կողմէ` Թիֆլիսի խորհրդային ներկայացուցիչը:
Պոլսոյ մէջ Մեծն Բրիտանիոյ դեսպանը 23 Փետրուար 1921-ին Լոնտոն` լորտ Քըրզընին յղած տեղեկագիրին մէջ – զոր զարտուղի միջոցներով ստացեր էր Հայոց Պատրիարքարանէն – հայութեան թիւը Պոլսոյ մէջ կը ներկայացնէ 150 հազար հոգի, իսկ վիլայէթներուն մէջ պատկերը հետեւեալն է. Անգարա` 5.500, Գոնիա` 10 հազար, Քասթամոնու` 8 հազար, Սվազ` 16.800, Տրապիզոն` 10 հազար, Խարբերդ` 35 հազար, Վան` 500, Էրզրում` 1.500, Կիլիկիա (Մարաշ եւ Այնթապ)` 62 հազար, Ալեքսանտրէթ` 6.000, Նիկոմեդիա` 20 հազար, Պուրսա` 11 հազար, Պիլեճիք` 4.500, Գալէ` 900, Գարեսի` 5.800, Աֆիոն Գարահիսար եւ Քէօթահիա` 7 հազար, Այտըն եւ Պոլու` 10 հազար, Կեսարիա` 4 հազար, Ջանիկ` 5 հազար, Տիարպէքիր` 3 հազար, Ատանա` 150 հազար, Ուրֆա` 9 հազար:
Զաւէն Մսըրլեանը կը գրէ, որ Վանայ լիճի կղզիներուն մէջ գտնուող 4500 հայոց վիճակի մասին 1921-ի Փետրուարին Պոլսոյ Հայոց Պատրիարքութիւնը տեղեկութիւն չ’ուներ: Դեսպանի` Քերզոնին յղած տեղեկագիրին մէջ նահանգ առ նահանգ ներկայացուած է իսլամներու տուներուն մէջ պահուող հայ որբերուն եւ երիտասարդ աղջիկներուն թիւը` 58 800 հոգի, որոնցմէ ամենաշատը Տիարպէքիրի շրջանին մէջ էին` մօտ 25 հազար: Տեղեկագիրը կ’ըսէ, որ այս թիւերն ամբողջական չեն, քանի որ բազմաթիւ հայեր իսլամութիւնն ընդունած են` ջարդերէն ազատելու համար, իսկ որոշ հայեր ուրիշ շրջաններ փոխադրուելով` իրենց ինքնութիւնը ծածկած կ’ապրին:
Լոզանի խորհրդաժողովի հայկական միացեալ պատուիրակութեան 1922-ի Նոյեմբերին կազմած ցանկը հիմնականին մէջ կը համապատասխանէ Պոլսոյ Հայոց Պատրիարքութեան թիւերուն, թէեւ կան նաեւ զգալի շեղումներ: Ըստ այդ ցուցակին, հայութեան թիւը Պոլսոյ մէջ 148.988 հոգի է, Անգարայի վիլայէթին մէջ` 13. 254, Գոնիայի մէջ` 9994, Քասթամոնուի մէջ` 5542, Սվազի մէջ` 14.458, Տրապիզոնի մէջ` 19.927, Խարբերդի մէջ` 35 հազար, Վանի մէջ` 500, Պիթլիսի մէջ` 13 հազար, Կիլիկիոյ մէջ (Մարաշ եւ Այնթապ)` 15 հազար հոգի:
Պոլսոյ հայկական մամուլը յաճախ անդրադարձած է Արեւմտեան Հայաստանի մէջ մնացած հայութեան վիճակին. ՙՏիվրիկի Ս. Գր. Լուսաւորիչ վանքը հիմնայատակ եղած է: Քաղաքին մէջ կան հարիւրի մօտ կանայք եւ 11 տղամարդ: Խուրնավուլ գիւղին մէջ 150-ի չափ կանայք պատերազմի ատեն ապաստան գտած են Քոչկիրի քրտական աշիրէթին մօտ, սակայն զինադադարէն ետք կը վերադառնան իրենց գիւղը: Մալաթիոյ հայոց վիճակը նոյնպէս խղճալի է: Անոնք գերի են, եւ իրենց գոյութիւնը կախուած է դրացիներու քմահաճոյքէն: Արաբկիրի մէջ 3000 հայ կայ շատ թշուառ վիճակի մէջ: Անոնք գրեթէ գերի են, քանի որ կ’աշխատին թուրքերու տուներուն մէջ: Եթէ թուրք մը վէճ ունենայ հայու մը հետ, զայն տեղ մը կը տանի ու կը սպաննէ՚:
Հայոց վիճակի մասին տեղեկութիւնը պոլսահայ մամուլը երբեմն հոգեւորականներէն ու ճամբորդներէն կը քաղէր. ՙՄուշի շրջանին մէջ կան 1000-1500 հայ կանայք, աղջիկներ ու մանչեր, որոնք իբրեւ իսլամ կ’ապրին տեղացի թուրքերու ու քիւրտերու քով: Հայ կիներէն ու աղջիկներէն շատերը բռնի ամուսնացած են թուրքերու հետ, մնացեալները դաշտային եւ տնային գործերու մէջ կ’աշխատին: Մուշ քաղաքը կիսով չափ քանդուած է, մանաւանդ հայկական թաղը: Տեղացի թուրքերն ու քիւրտերը հայոց տուներուն եւ ունեցուածքին տէր դարձեր են:
Խարբերդի ամբողջ կուսակալութեան մէջ` Խարբերդ, Մեզրէ, Մալաթիա քաղաքներով եւ գիւղերով, հայ բնակչութեան թիւը մօտ 10 հազար էր: Վարժարանը 250 աշակերտ ունէր, սակայն բոլոր դասերը թրքերէնով դասաւանդելու վերաբերեալ կառավարական հրահանգը շուարեցուցած էր տնօրէնն ու վեց ուսուցիչները:
Զինադադարէն ետք 12 հազար հայեր վերադարձած էին Կեսարիա, սակայն այժմ հազիւ չորս-հինգ հազար մնացեր են: Անոնք գաղթած են: Եոզղաթի եւ շրջակայքին մէջ քանի մը հազար կանայք, աղջիկներ ու որբեր կան, որոնք այս ու այն կողմ կը թափառին:
Որոշ ժամանակ ետք Կեսարիոյ Փոխանորդը Պատրիարքարանին կը տեղեկացնէ, որ քաղաքին մէջ հայոց թիւը 2800 հոգի է, իսկ ամբողջ շրջանին մէջ` շուրջ 3700 հոգի: Կեսարիոյ Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցւոյ մէջ արարողութիւններ կ’ըլլան, իսկ գիւղերուն մէջ եկեղեցիները աւերակներու մէջ են:
Արաբկիրէն Պատրիարքարանին կը տեղեկացնեն, որ տեղի Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին բաց է ժողովուրդին առջեւ, երկու վարժարան կայ, մէկը տղաներու համար` 130 աշակերտներով, միւսը աղջիկներու համար` 145 աշակերտուհիներով:
Մալաթիայէն Պատրիարքարանին կը գրեն, որ քաղաքին մէջ մօտ հարիւրի չափ հայ տուներ կան, ինչպէս նաեւ` մօտ երկու հարիւր այրի կանայք, որոնք կարիքաւոր վիճակի մէջ են: Մալաթիոյ մէջ քահանայ չկայ:
Արեւմտեան Հայաստանը գրեթէ ամայացած էր հայ բնակիչներէն: Պարսկահայքի Սուրբ Թադէի վանքի վանահայր Պետրոս Վարդապետ Ղազարեանը ՙՆոր Կեանք՚ թերթին ըսած է, որ Վասպուրականի քանի մը գիւղերուն մէջ հայեր մնացեր են` 15-20 տուներով, որոնք կը զբաղին հողագործութեամբ եւ այգեգործութեամբ. ՙՎան քաղաքին մէջ կայ 100 տուն հայ` շուրջ 600 անձ: Այս հայոց մէջ կան դերձակներ, դարբիններ, որմնադիրներ, ոսկերիչներ, հիւսներ: Քաղաքամէջն ու Շամիրամի թաղը ամբողջովին աւերակ են ու անմարդաբնակ: Թուրքերը կ’ապրին Այգեստան թաղին մէջ, ուր Խաչփողանէն մինչեւ Քենտիրճի թաղը հաստատուած են պետական հիմնարկութիւնները: Վարագայ վանքն աւերակ է: Աղթամար, Լիմ եւ Կտուց անապատ-վանքերն ամայի են՚:
Օսմանեան Կայսրութեան փլատակներու մէկ մասին վրայ հիմնադրուած Թուրքիոյ Հանրապետութիւնը, չնայած նախորդ տարիներուն իրականացուած էթնիկ զտումներուն, յոյներու ու ասորիներու ջարդերուն եւ Հայոց Ցեղասպանութեան, դեռ կը շարունակէր բազմազգ մնալ: Քիւրտերն ու արաբները, յոյներն ու վրացիները դեռ զգալի թիւ կը կազմէին: Էթնիկ այս խումբերը ՙզսպելու՚ նպատակով քեմալականները մշակեցին եւ գործի դրին ծրագիր մը, որով չէր խրախուսուեր արաբներու բնակութիւնը Սուրիոյ եւ Միջագետքի սահմանագլուխներուն վրայ, յոյներուն թոյլ չէր տրուեր ապրիլ ծովափնեայ Թուրքիոյ մէջ, իսկ վրացիներուն կ’արգիլուէր բնակիլ Կարսի, Արտահանի եւ Ռիզէի շրջաններուն մէջ: Բացառութեամբ քիւրտերուն, Թուրքիոյ միւս բոլոր ոչ-թուրք փոքրամասնութեանց կ’արգիլուէր ինքնուրոյն աւաններ ունենալ: Բացի Սթամպուլէն, Թուրքիոյ ոչ մէկ քաղաքին մէջ փոքրամասնութեանց թիւը պէտք է գերազանցեր թուրքերու 10 տոկոսը:
Թրքական մամուլը ողջունեց ՙԲնակութեան սահմանագիծին օրէնք՚ը, պնդելով որ Թուրքիան թուրքերուն համար է միայն, իսկ մնացեալ ազգութիւնները պէտք է թուրք դառնան, ընդունին թրքերէնն ու թրքական մշակոյթը: Ըստ նոր մշակուած սահմանադրական օրէնքին` Թուրքիոյ մէջ ապրող բոլոր քաղաքացիները` իսլամ, քրիստոնեայ, հրեայ, թուրք պիտի կոչուէին: Թրքական ազգայնամոլական թերթերը փոքրամասնութեանց դէմ կը գրէին, յայտնելով, որ հայերը, յոյներն ու հրեաները երբեք հաւատարիմ տարր չեն եղած եւ իսլամութեան ու թրքութեան դէմ աշխատած են:
Չնայած Սեւրի պայմանագիրը կը շարունակէր մտահոգել քեմալականները, սակայն անոնք համոզուած էին, որ Մոսկուայի եւ Կարսի, ապա Լոզանի պայմանագիրները Հայկական Հարցին վերջնական լուծում տուած են: Անոնց համար արդէն առաջնահերթ դարձեր էր թուրք միատարր ազգի ձեւաւորումը Թուրքիոյ ողջ տարածքին:
Քեմալականներու խտրական ազգային քաղաքականութիւնը յատկապէս ցցուն էր հայոց հանդէպ: ՙՔրիստոնեաներու բնակութեան շրջաններուն մասին՚ 1925-ին ընդունուած օրէնքը հայոց թոյլ կու տար ապրիլ միայն Պոլսոյ մէջ: Թուրքիա կրնային վերադառնալ այն հայերը, որոնք քեմալական կառավարութեան կողմէ տրուած անցագիրներով մեկնած էին Թուրքիայէն, 1 Սեպտեմբեր 1922-էն մինչեւ քեմալական կառավարութեան Պոլսոյ մէջ հաստատուիլը մեկնած էին օսմանեան կանոնաւոր անցագիրներով, ինչպէս նաեւ այն հայ կանայք ու 18 տարեկանէն փոքր անչափահասները, որոնց ամուսիններն ու ծնողները Թուրքիոյ մէջ կը գտնուէին: Վերադարձի համար կը տրուէր մէկ տարի ժամանակ. 1925-ի Յուլիսէն ետք ըլլալիք դիմումները պիտի չընդունուէին:
Թուրքիոյ վարչապետ, յետագային նախագահ Իսմէթ փաշան (Ինէօնիւ) 1925-ին Անգարայի մէջ ՙԹրքական Օճախներ՚ու համագումարի իր ելոյթին մէջ յայտարարած է. ՙՄենք ազգայնականներ ենք: Ազգայնականութիւնը մեր միասնականութեան միակ գործօնն է: Մենք պէտք է ամէն գնով թրքացնենք մեր հայրենիքին մէջ բոլոր ապրողները եւ վերացնենք թուրքերուն կամ թրքականութեան բոլոր ընդդիմացողները՚:31 Իսկ Թուրքիոյ արդարադատութեան նախարար Մահմութ Էսատը 1930-ին ըսած է. ՙՄենք կ’ապրինք ամէնէն ազատ երկրին` Թուրքիոյ մէջ, ուր թուրքը այս երկրի միակ տէրն ու տիրակալն է: Ծագումով մաքուր թուրք չեղող մարդիկ այս երկրին մէջ ստրուկ, ճորտ ըլլալու իրաւունքն ունին միայն՚:
1920-ական թուականներու վերջերուն պետական մակարդակով պայքար սկսաւ փոքրամասնութեանց լեզուներուն դէմ, զոր անուանուեցաւ ՙՀայրենակի՛ց, թրքերէ՛ն խօսէ՚: Գլխաւոր թիրախը փոքրամասնութիւններն էին: Երիտասարդներէ կազմուած խումբերը յատկապէս կը շրջէին փոքրամասնութիւններու բնակած թաղամասերուն մէջ եւ կը պահանջէին թրքերէն խօսիլ: Սա դարերու պատմութիւն ունեցող լեզուական ձուլման քաղաքականութեան շարունակութիւնն էր:
1934-ի Յունիսին Թուրքիոյ մէջ ընդունուեցաւ ՙՄականուններու օրէնք՚ը, որ Թուրքիոյ բոլոր քաղաքացիներէն կը պահանջէր մականուն ունենալ: Մինչեւ օրէնքին ընդունումը, Օսմանեան Կայսրութեան, ապա նաեւ Թուրքիոյ Հանրապետութեան իսլամները կը կրէին ՙփաշա՚, ՙհոճա՚, ՙպէյ՚, ՙհանըմ՚, ՙէֆենտի՚ եւ նմանօրինակ տիտղոսներ, որոնք ուղղակիօրէն կը դրուէին մարդու անունէն ետք: Քրիստոնեաներն ու հրեաները թէեւ մականուն կ’օգտագործէին, սակայն ՙՄականունի օրէնք՚ն արգիլեց ոչ-թրքական ՙեան՚, ՙպուլոս՚, ՙիս՚ եւ այլ վերջածանցներու գործածումը:
1923-ի Լոզանի պայմանագիրը թէեւ կը պաշտպանէր կրօնական փոքրամասնութեանց` հայոց, յոյներուն եւ հրեաներուն իրաւունքները, սակայն քեմալականները ճնշումներու եւ խտրականութեան բազմաթիւ միջոցներ կիրառեցին հնարաւորինս կարճ ժամանակահատուածի մէջ Թուրքիան միատարր պետութիւն դարձնելու համար: ՙԲնակութեան օրէնք՚ին նախորդած էր հայոց բռնի կամ ՙկամաւոր՚ իսլամացման, ինչպէս նաեւ անոնց` գաւառներէն դէպի Սթամպուլ տեղափոխումը քաջալերելու գործընթացը: Գաւառներու հայութիւնը ստիպուած եղած է աժան գիներով ծախել իր ունեցուածքը եւ երթալ Սթամպուլ, ուր Հայոց Պատրիարքարանն ու բարեգործական տարբեր ընկերութիւններ փորձած են օգնել գաղթականներուն:
1932-ին Պոսթոնի մէջ լոյս տեսաւ ՙԴէպի Կախաղան՚ ստուարածաւալ գիրքը, ուր կը նկարագրուի հայութեան օրհասական վիճակը Թուրքիոյ ներքին գաւառներուն մէջ 1925-1928 թուականներուն: Այս ընդարձակ օրագրութեան վերջաւորութեան հեղինակը տուած է Թուրքիոյ մէջ բնակող հայութեան վիճակագրական մօտաւոր թիւերուն ընդհանուր գումարը նահանգային կամ միջնահանգային բաժանումներով: Գաւառահայութիւնը կազմած է գրեթէ 45 հազար հոգի: Հեղինակը կը նշէ, որ այս ցուցակին մէջ չեն հաշուըուած թրքական որբանոցներու մէջ գտնուող եւ իրենց ինքնութիւնը մոռցած հազարաւոր հայերը:
Արեւմտեան Հայաստանէն եւ Թուրքիոյ խորքերէն հայոց ստիպողական տեղափոխման ու արտագաղթի մասին տեղեկութիւններ պահպանուած են նաեւ օտարերկրեայ դիւանագիտական փաստաթուղթերուն մէջ: Այսպէս, 1934-ին Թուրքիոյ մէջ Միացեալ Նահանգներու դեսպանատան աշխատակից Ռոպէրթ Սքիննըրը պետական քարտուղարութիւն ղրկած ՙյոյժ գաղտնի՚ գրութեան մէջ իր վերադասին ուշադրութիւնը կը հրաւիրէ ՙհայոց` Անատոլուի ներքին շրջաններէն դէպի Սթամպուլ իրականացուող տեղահանութեան՚ վրայ:
ՙՀայոց պարտադրած են ոտքով քալել իրենց գիւղերէն մինչեւ երկաթուղային կայարանները, այնուհետեւ զանոնք նստեցուցած են դէպի Սթամպուլ ուղեւորուող գնացքները: Տեղահանուածներն սկսած են Սթամպուլ ժամանել մօտաւորապէս վեց շաբաթ առաջ: Հայ Եկեղեցին ու անոր բարեգործական կազմակերպութիւնները զանոնք կը տեղաւորեն Օրթաքէօյ եւ Ենիքէօյ գիւղերու եկեղեցիներուն, դպրոցներու եւ լքուած տուներու մէջ: Ներկայիս ստանձնուած է մօտ 600 հայոց խնամքը: Անոնք բոլորն ալ եկած են Անատոլուի տարբեր քաղաքներէն եւ գիւղերէն՚,- կ’ըսուի փաստաթուղթին մէջ:
Ամերիկացի դիւանագէտը կը գրէ, որ ՙտեղահանման իրական պատճառներն անյայտ են՚, սակայն հաւանական է, որ ՙանոնց տեղահանումն ուղղակիօրէն եւս մէկ քայլ է Անատոլուն լիովին թրքացնելու իշխանութեանց որդեգրած քաղաքականութեան ուղղութեամբ՚: ՙՏեղահանուածներու մեծ մասին կարծիքով, իրենց վտարումն Անատոլուի մէջ գտնուող իրենց տուներէն Անատոլուն մաքուր թրքական տարածք դարձնելու իշխանութեանց քաղաքականութեան մէկ մասն է: Անոնք կը վկայեն, որ հայերով բնակեցուած քաղաքներուն եւ գիւղերուն մէջ տեղի թուրք ոստիկանութիւնը կը փորձէր տեղի իսլամ բնակչութիւնը հրահրել` վռնտելու հայերը: Այս փորձերն ամբողջովին ձախողեցան: Այնուհետեւ իշխանութիւնները հոն բերին Ռումելիէն եկած թուրքեր եւ ակնարկեցին, որ անոնք կրնան վերցնել հայոց ունեցուածքը: Սակայն այս նոր տարրը, փոխանակ թշնամաբար տրամադրուելու հայոց նկատմամբ, լիովին համարկուեցաւ անոնց հետ: Այս երկու փորձերուն տապալումէն ետք իշխանութիւնները հայոց յայտնեցին, որ անոնք պէտք է վերջնականապէս լքեն իրենց բնակութեան վայրերը եւ տեղափոխուին Սթամպուլ: Իրենց ունեցուածքը հայերը ծախեցին սնանկացուցիչ գիներով: Ինծի պատմած են, որ մէկ գլուխը քանի մը հարիւր լիրա արժող խոշոր եղջերաւոր անասունները ծախուած են գլուխը հինգ լիրայով: Իրազեկիչս կը նշէր, որ հայոց թոյլ տրուած էր ծախել իրենց ունեցուածքը, որպէսզի անոնցմէ ոեւէ մէկը յետագային չ’ըսէ, որ զիրենք ստիպած են հրաժարիլ անկէ: Սակայն այսպիսի պայմաններով վաճառքը հաւասարազօր էր ունեցուածքէ հրաժարելուն՚,- կը գրէ Սքիննըրը:
1938-ին Թորոս Ազատեանի եւ Մարտիրոս Գոչունեանի խմբագրած գիրքի ՙՀայ Կեանքը Ներքին Գաւառներուն Մէջ՚ անստորագիր հրապարակման մէջ կ’ըսուէր, որ Սթամպուլէն դուրս, Թուրքիոյ միւս շրջաններուն մէջ հայութեան թիւը գրեթէ 20 հազար էր:
Սով Խորհրդային Հայաստանի մէջ
ՙՑնցոտիներ հագած երախաներն ու կանայք ձիւներու մէջ կը փնտռեն իրենց սնունդը: Հայաստանի մէջ սարսափելի սով է՚,- 1922-ի Փետրուարին գրեց ֆրանսական պարբերականներէն մէկը:
Ամերիկեան Նպատամատոյց Կոմիտէի հեռագիրներուն մէջ կը նկարագրուէր Հայաստանի ՙդժնդակ կացութիւնը՚. ՙօրական հարիւր հոգի կը մեռնի՚, վիճակը ծանր է յատկապէս Երեւանի մէջ, իսկ Ալեքսանդրապոլի շրջանին, ՙուր բաւական թիւով գաղթականութիւն կայ, կը սպառնայ սովը՚: ՙԱհաւոր են գաղթականներուն եւ որբերուն պայմանները, սնունդի բոլոր պաշարներն սպառած են, հացը կը պատրաստուի այնպիսի նիւթերէ, որոնք ստամոքսի եւ աղիքներու հիւանդութիւն յառաջ կը բերեն: Ամենափոքր գիւղերուն մէջ որբերէն շաբաթական տասը զոհ կ’ըլլայ՚:
Խորհրդային Հայաստանն ալ լեցուեցաւ որբերով ու գաղթականներով: 1920-ական թուականներու կէսերուն հանրապետութեան մէջ մէկ միլիոնէ պակաս հայ կ’ապրէր, որոնց մէկ հատուածը արեւմտահայ գաղթականութիւնն էր: Արտաքին գործոց ժողովրդական կոմիսար Ալեքսանդր Բէկզատեանի տուեալներով` ՙ250 հազար թրքահայ գաղթականութիւն ապաստանած է Հայաստանի մէջ՚:
1922-ի գարնան, Պոլսոյ Հայոց Պատրիարքարանին նախաձեռնութեամբ եւ Զաւէն Արք. Տէր Եղիայեան Պատրիարքին ներկայութեամբ Սթամպուլի հայկական Ազգային Մատենադարանի սրահին մէջ Հայաստանի քաղաքական եւ տնտեսական վիճակի մասին զեկուցեց Ամերիկեան Նպաստամատոյց Կոմիտէի Կովկասի ընդհանուր ներկայացուցիչ Եարօն: ՙԵրեւանի մէջ ունինք 4000 որբեր, Էջմիածինի մէջ` 600-1000, Ալեքսանդրապոլի շրջանին մէջ` 14 000, իսկ քաղաքին մէջ` 2000 որբեր, Ճալալօղլիի մէջ` 4000, Ղարաքիլիսայի մէջ` 2000: Ուրիշ 10 000 հայ կանայք եւ երախաներ կը կերակրենք Թիֆլիսի մէջ՚:
Հայ որբերն ամենուր էին` Խորհրդային Հայաստանի, Արեւելեան Հայաստանի` քեմալականներուն անցած մասին, Արեւմտեան Հայաստանի եւ Սթամպուլի մէջ:
Խորհրդային Հայաստանի այդ օրերու մամուլի ընթերցումը եւ խորհրդային պատմաբաններու ու ժամանակագիրներու հատորները չեն կրնար նոյնիսկ մօտաւոր տեղեկութիւններ տալ երկրին մէջ տիրող ներքին իրավիճակին մասին: Պոլսահայ մամուլն ու միջազգային լրատուամիջոցները կ’անդրադառնային երկրին մէջ տիրող սոսկալի չքաւորութեան:
Հայ պոլշեւիկները, տարուած համաշխարհային յեղափոխութեան յաղթանակի սին պատրանքներով, քեմալականները կը նկատէին գործընկեր` կայսերապաշտութեան դէմ պայքարին մէջ:
30 Յունուար 1922-ին, Հայաստանի բանուորներու, գիւղացիներու եւ կարմիր զինուորներու պատգամաւորական խորհուրդներու առաջին համագումարին անունով ՙեղբայրական դիմում՚ կը յղուի ՙԹուրքիոյ աշխատաւորներուն՚, ուր մասնաւորապէս կ’ըսուէր, թէ ՙերկու դրացի ժողովուրդներուն միջեւ դարաւոր գժտութիւններն ու անհամաձայնութիւնները այլեւս գոյութիւն չունին՚, ինչպէս նաեւ` ՙհիացմունքով կը հետեւի թուրք ժողովուրդի վարած հերոսական պայքարին եւրոպական կայսերապաշտութեան վարձկաններուն դէմ՚:
Համագումարին Ալեքսանդր Միասնիկեանի զեկոյցին մէջ կ’ըսուէր, որ Խորհրդային Հայաստանը կրցած է ՙմէկ տարուայ ընթացքին խաղաղութիւն հաստատել իր երկրին մէջ` դաշինք կապելով դրացիներուն հետ եւ պահպանելով Հայաստանի ժողովուրդին ֆիզիկական գոյութիւնը՚: ՙԱյս տեսակէտն ունենալով մենք գացինք Կարս, դաշն կապեցինք թուրքերուն հետ, որոնք Հայաստանի դարաւոր թշնամիները կը սեպուէին: Արտասահմանեան թերթերը շարունակ կը գրէին, որ Հայաստանի համար սա խայտառակ դաշնագիր մըն է, բայց հայ աշխատաւորութիւնը լաւապէս կը հասկնար, որ այդ դաշինքը երաշխաւորեց իր խաղաղ կեանքը: Մինչդեռ Դաշնակցութիւնը ծովէ ծով տարածուող անկախ Հայաստանի մը մասին կը մտածէր, մենք հրաժարեցանք այդ յիմարութենէն, գիտնալով, որ այդ երազները յառաջ կը բերեն միայն ազգակործան կռիւներ, ինչպէս եղած է անցեալին: Կարսի դաշնագիրով մենք ապացուցեցինք, որ մեր դրացիներուն հետ կրնանք ապրիլ՚:
9 Ապրիլ 1922-ին Երեւանի մէջ բացուեցաւ Անդրկովկասի արեւմտահայ աշխատաւորներու համագումարը, որ նոյնպէս համերաշխութեան կոչ ուղղեց թուրք աշխատաւորներուն:
Քեմալականներն ալ, բառերով ու յայտարարութիւններով միայն, համակրանքով կը վերաբերէին հայ պոլշեւիկներուն, իսկ Կարսի պայմանագիրին վիթխարի նշանակութիւն կու տային: Անգարայի ներկայացուցիչ Լիւթֆի պէյը Հայկական Հեռագրական Գործակալութեան հետ զրոյցին մէջ կ’ըսէր. ՙՄեր կառավարութիւնը համոզուած է, որ Կարսի պայմանագիրով կարելի է Արեւելքի ժողովուրդները միաւորել: Եթէ կառավարութիւնս չ’ուզէր իր դրացիներուն հետ հաշտ ապրիլ` այդ պայմանագիրը չէր կնքեր՚:
Երեւանի մէջ 12 Սեպտեմբեր 1922-ին կայացաւ Կարսի պայմանագիրի վաւերացուած օրինակներուն փոխանակումը: Հայաստանի կողմէ կը մասնակցէր արդարադատութեան եւ բանուորա-գիւղացիական տեսչութեան ժողովրդական կոմիսար Ալ. Շահվերդեանը, որ, որպէս տանտէր առաջինը խօսք առաւ փաստաթուղթերու փոխանակման արարողութենէն ետք. ՙԱրեւելքի ժողովուրդներուն համար կեանքի նոր դարաշրջան մը կը բացուի՚: Թիֆլիսի մէջ քեմալական լիազօր Մուխթար պէյը աւելցուց. ՙԿը փափաքիմ, որ մեր այս կապը յաւիտենական եւ անքակտելի ըլլայ, որպէսզի մեր մեծ եղբայր Ռուսիոյ առաջնորդութեամբ Արեւելքի ժողովուրդներուն ազատութիւն բերենք բոլոր երկիրներու կայսերապաշտներուն դէմ՚:
30 Դեկտեմբեր 1922-ին, Հայաստանը Վրաստանի ու Ատրպէյճանի հետ տը եուրէ մաս կազմեց Խ. Ս. Հ. Մ.ին: Այդուհանդերձ, Հայաստանն ու Թուրքիան դեռ քանի մը տարի իրարու մօտ պահեցին դիւանագիտական ներկայացուցչութիւնները. Հայաստանը քեմալականներուն մօտ` Կարսի, ինչպէս նաեւ Սթամպուլի մէջ, իսկ Անգարայի Ազգային Մեծ Ժողովի կառավարութիւնը Երեւանի եւ Կիւմրիի մէջ ունէին դիւանագիտական ու հիւպատոսական առաքելութիւններ:
Ըստ պաշտօնական յայտարարութեանց եւ մամուլի հրապարակումներուն` հայ-թրքական յարաբերութիւնները բարեկամական էին: 29 Հոկտեմբեր 1923-ին երբ պաշտօնապէս հռչակուեցաւ Թուրքիոյ Հանրապետութիւնը, Հայաստանը ՙանկեղծ եղբայրական ուրախութեամբ ընդունեց եւ ողջունեց՚ զայն:
Հայաստանի մամուլը գրեց, որ հանրապետութեան մէջ պէտք է թրքերէնով թերթ հրատարակել, որպէսզի Խորհրդային Հայաստանի թուրք ազգաբնակչութիւնը տեղեկանայ, թէ ինչ կը կատարուի դուրսը եւ մասնաւորապէս ՙվերածնուող Թուրքիոյ մէջ՚:
Հայ պաշտօնեաները իւրաքանչիւր առիթի պարագային կը շնորհաւորէին թուրքերը. նոյնը կ’ընէին թուրքերը: Առնուազն մինչեւ 1924 թուականը Խորհրդային Հայաստանը կը շնորհաւորէր Թուրքիոյ հիմնադրումը, իսկ թուրքերը` Խորհրդային Հայաստանի հռչակումը: Պետական գլխաւոր տօներուն շնորհաւորական ուղերձներ յղելու սովորութիւնը վերականգնուեցաւ 2010 թուականին, երբ նախագահ Ապտուլլահ Կիւլը շնորհաւորեց 21 Սեպտեմբերը` Հայաստանի անկախութեան, իսկ նախագահ Սերժ Սարգսեանը` 29 Հոկտեմբերը` Թուրքիոյ Հանրապետութեան հռչակման օրը:
Հայերը Երեւանի մէջ թրքական դրօշակը կ’իջեցնեն
ՙԵրեւանեան միջադէպ՚. այսպէս է կոչուած 1923-ի Հոկտեմբերին տեղի ունեցածը, երբ հայերը յարձակեցան Երեւանի մէջ Թուրքիոյ դիւանագիտական առաքելութեան շէնքին վրայ եւ անոր վրայէն հանեցին թրքական դրօշը:
Թերթերու հրապարակումներէն դժուար է հասկնալ, թէ ի՞նչն էր յարձակման պատճառը, ի՞նչ նպատակներ կը հետապնդէր եւ որո՞նք հրահրած էին զայն: Թրքական թերթերը մէկ կողմէ կը քննադատէին ու կը դատապարտէին հայոց յանդուգն քայլը, միւս կողմէ կ’ակնարկէին, որ արարքին պատասխանատուութիւնը կ’իյնայ Մոսկուայի պոլշեւիկեան իշխանութեանց վրայ, քանի որ Հայաստանը Խորհրդային Միութեան մաս կը կազմէ:
ՙԹեւհիտ՚ թերթը գրեց, որ ՙներկայացուցչութեան դէմ յարձակումներէն, դրօշակն իջեցնելէն եւ պահակներու զէնքերը խլելու փորձէն ետք, մեր ներկայացուցիչը Երեւանէն մեկնած է եւ անցած մեր սահմանը՚ ու խստօրէն բողոքած է հայոց ՙայս դատապարտելի ժպիրհութեան դէմ՚: Թերթը կը յիշեցնէր, որ Հայաստանն անկախ հանրապետութիւն չէ այլեւս, սակայն կ’ընդգծէր, որ ՙհայոց լիրբ յանդգնութիւնը՚ մեծ ազդեցութիւն ձգած է թրքական կառավարական շրջանակներուն մէջ եւ հանրային կարծիքին վրայ: ՙԵթէ մեզի գոհացում չտրուի եւ այս յարձակման հեղինակները խստօրէն չպատժուին՚` թրքական կառավարութիւնը պէտք է փոխադարձ քայլի դիմէ: ՙՌուսական Համադաշնութիւնն ալ պատասխանատու է Երեւանի այս տգեղ եւ դատապարտելի յարձակման՚ համար, սակայն ՙմեր ներկայացուցիչին եւ դրօշակին դէմ անարգանքի համար չենք կրնար հանդուրժել զանոնք, զորս երէկ ճզմեցինք, իսկ այսօր մեզի դէմ ամբարտաւան կեցուածք դրսեւորած են՚:
ՙԵէնի Կիւն՚ թերթն ընդգծեց, որ ՙհայոց գործած այս թշնամութիւնն ու կոպտութիւնը՚ այնքան ակնյայտ են, որ ՙմեր կողմէ առանց պատասխանի եւ անհետեւանք պիտի չմնայ՚: Բայց քանի որ Հայաստանն իր արտաքին քաղաքականութիւնը Ռուսիոյ յանձնած է, ՙԵրեւանի միջադէպին պատասխանատուութիւնը Ռուսիոյ վրայ կը ծանրանայ՚:
ՙՎակիթ՚ը ՙերեւանեան միջադէպի՚ն առիթով գրեց, թէ ՙդաշնակցական հրոսախումբեր՚ը կը յարձակին սահմանային հայկական գիւղերու վրայ, զանոնք կը հրդեհեն եւ պատասխանատուութիւնը թուրքերու վրայ կը դնեն: ՙՀայերը Մոսկուայի մէջ մեր դէմ խիստ քարոզչութիւն կը տանին, որուն նպատակն է խզել Ռուսիոյ եւ մեր բարեկամական յարաբերութիւնները ու Արեւելքի մէջ նոր խնդիր ստեղծել՚: Թերթը գրեց, որ Անգարայի մէջ Ռուսիոյ դեսպան Սուրիցն այցելած է արտաքին գործոց նախարարութիւն եւ բացատրութիւն տուած միջադէպին առիթով:
Թրքական մամուլը կը պնդէր, որ հայերը լուրջ դեր ունեցած են միջադէպի հարցին մէջ: ՙԱքշամ՚ը տեսակէտ յայտնեց, որ ՙայս միջադէպի ետին կա՛մ Չեկան էր, կա՛մ ալ` Ռուսիան՚, քանի որ Մոսկուայի մէջ այլեւս չեն ուզեր որ թուրքերը շարունակեն ներկայացուցիչ ունենալ Երեւանի մէջ:
Պոլսոյ հայկական մամուլը գրեց, որ Հայաստանի մայրաքաղաքին մէջ տեղի ունեցածը ՙխմորուող քաղաքական փոփոխութեան աննշան մէկ դրուագն է՚: ՙՄոսկուան վերացուցած է հայկական անկախութիւնը, ՙհամադաշնութիւն՚ եւ նման բառերը անբովանդակ արտայայտութիւններ են` միամիտները շլացնելու: Եթէ թրքական դրօշն իջեցուած է, ապա ատիկա եղած է ո՛չ թէ Երեւանի հայ համայնավարներու – որոնք պարզ խամաճիկներ են – այլ` Մոսկուայի հրամանով: Այս հարցին մէջ ալ ռուսական կառավարութիւնն անպարկեշտ կեցուածք կը դրսեւորէ, երբ փոխանակ իր անունով հրապարակ գալու, արիւնաքամ ժողովուրդը քաւութեան նոխազ կը դարձնէ՚,- գրած է Պոլսոյ ՙՃակատամարտ՚ օրաթերթն իր խմբագրականին մէջ:
Խորհրդային մամուլն ալ անդրադարձաւ ՙերեւանեան չնչին ու անիմաստ դէպքեր՚ուն` չմանրամասնելով զանոնք: Ալեքսանդր Միասնիկեանը ՙերեւանեան միջադէպի՚ն առիթով գրեց. ՙԱմենայն պատասխանատուութեամբ եւ վստահութեամբ կը պնդենք, որ ՙթրքական վտանգ՚ չկայ, նոյնիսկ չնայած երեւանեան այն ՙմիջադէպ՚ին, որուն պատճառով Պոլսոյ թրքական եւ հայկական դեղին ու սպիտակ մամուլն այնքան թմբուկ զարկաւ: Թրքահայաստանի խնդի՞ր: Այդ ալ լուծուած է: Մեզի համար` սահմաններու հարց գոյութիւն չունի՚:
Հայաստանի խորհրդայնացման առաջին տարիներուն եկեղեցիներուն մէջ կը յիշատակուէր 24 Ապրիլը, իսկ յետագային` մինչեւ 1965-ի զարթօնքը, 1915 թուականը պաշտօնապէս կամ հասարակական լայն շրջանակներուն մէջ չէր նշուեր: Ցեղասպանութեան զոհերու յիշատակի օրը որպէս հարազատներու ու մերձաւորներու յիշատակի օր կը յիշուէր ընտանիքներուն ներսը միայն:
Առաջինը երգիծաբան Երուանդ Օտեանն է Պոլսոյ ՙԺամանակ՚ օրաթերթին մէջ առաջարկած, որ 1915-ի անմեղ զոհերուն համար յիշատակի յատուկ օր մը ընդունուի եւ այդ օրը ոգեկոչուի: Իսկ գրող, Վաղարշապատի դպրոցներու տեսուչ Վրթանէս Փափազեանը 25 Մարտ 1920-ին նամակով մը դիմած է Գէորգ Ե. Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսին` առաջարկելով 24 Ապրիլը յայտարարել ՙՆահատակներու Օր՚` ի յիշատակ այն հայ մտաւորականներուն, որոնք 23-լոյս 24 Ապրիլ 1915-ի գիշերը ձերբակալուեցան Պոլսոյ մէջ եւ Հայտար Փաշա կայարանէն տարուեցան դէպի Այաշ, Չանղըրը եւ միւս սպանդանոցները: Քանի մը օր ետք կաթողիկոսին դիւանը շրջաբերականով (ըստ ուրիշ տեղեկութեանց` նաեւ կաթողիկոսական կոնդակով) հրահանգած է 24 Ապրիլն ընդունիլ որպէս Մեծ Եղեռնի զոհերու յիշատակի օր եւ բոլոր եկեղեցիներուն մէջ այդ օրը հոգեհանգստեան պատարագ մատուցել:
Մինչեւ քեմալականներուն վերջնական յաղթանակը` 24 Ապրիլը նշուած է նաեւ Պոլսոյ մէջ: Եթէ Երեւանի մէջ լոյս տեսնող ՙԽորհրդային Հայաստան՚ թերթի 1922 թուականի ապրիլեան թիւերուն մէջ անդրադարձ չկայ Մեծ Եղեռնին, ապա Պոլսոյ հայկական թերթերը բաւական տեղ յատկացուցած են: ՙՃակատամարտ՚ը ընթերցողները տեղեկացուց, որ ՙհամաձայն Հայրապետական կարգադրութեան, յառաջիկայ Երկուշաբթի օրը` 24 Ապրիլը, Ազգային տօն է հռչակուած ի յիշատակ մեր բիւրաւոր նահատակներուն. նոյն օրը Հայաստանի բոլոր եկեղեցիներուն մէջ պիտի մատուցուի Պատարագ եւ կատարուի հոգեհանգիստ՚: ՙԸստ այս Հայրապետական հրամանի, կը յանձնարարենք նոյն օրը փակել թաղին բոլոր ազգային վարժարանները եւ եկեղեցիներուն մէջ մատուցել Սուրբ Պատարագ եւ կատարել հոգեհանգստեան պաշտօն ի յիշատակ նահատակներուն՚:
ՙՃակատամարտ՚ը 25 Ապրիլի թիւին մէջ գրեց. ՙԵրէկ կէսօրին անհամար բազմութիւն էր հաւաքուած Շիշլիի ազգային գերեզմանատունը` յարգելու յիշատակը 24 Ապրիլի զոհերուն: Դաշնակցութեան կողմէ խօսեցաւ Ամատունին, հնչակեաններու կողմէ` Սեդրակ Քառեանը: Հայ Արուեստի Տան անունէն խօսեցաւ Վահան Թեքէեանը: Ան ըսաւ, որ եկած ենք խոնարհելու մեր մեծ մեռելներուն յիշատակին: Հայ երիտասարդութեան անունով խօսք ըսաւ Միսաք Մանուշեանը. ՙԱմբողջ ժողովուրդին կէսը դարձած է յուղարկաւորը միւս կէսին: Մեռելներ, մեռելներ, մեռելներ` 7 տարի առաջ, 13 տարի առաջ, 27 տարի առաջ՚ ՚:
Հայոց Ցեղասպանութենէն փրկուած եւ Խորհրդային Հայաստան ապաստանածները չէին կրնար բարձրաձայնել իրենց պատուհասած ողբերգութիւնը, քանի որ Թուրքիոյ եւ Խորհրդային Միութեան միջեւ բարեկամական յարաբերութիւններ հաստատուած էին: Հայութեան ընդհանուր ցաւը եւ հաւաքական յիշողութիւնները պարփակուած ու ՙկղպուած էին՚ առանձին ընտանիքներու ներսը:
Լուսանկարը՝ Հայաստան-Թուրքիա սահմանը Մարգարայի կամրջի մօտ
Յ. Գ. Այս գիրքը կը վաճառուի Երեւանի (Նոյյան Տապան, Հայ գիրք, Մայր Աթոռի գրատուն, Արթբրիջ) եւ Պէյրութի (Անթիլիաս, Համազգային, Շիրակ) գրախանութներին մէջ
Հայեացք Արարատէն. հայերը եւ թուրքերը` պատերազմ, պաղ պատերազմ, դիւանագիտութիւն գիրքը բաղկացած է երեք մասերէ` հայ-թրքական յարաբերութիւնները 1918-1921, Խորհրդային Միութեան տարիներուն կայացած յարաբերութիւնները եւ Հայաստան-Թուրքիա յարաբերութիւնները 1988-էն այսօր: Գիրքի պատրաստութեան համար Թաթուլ Յակոբեան բազմաթիւ զրոյցներ ունեցած է պետական պաշտօնեաներու հետ, օգտագործած է բազմատեսակ աղբիւրներ, կատարած է այցելութիւններ եւ ուսումնասիրած է բազմաթիւ հրատարակութիւններ: Հեղինակը հայ-թրքական յարաբերութիւններու հարիւրամեայ պատմութիւնը ներկայացնելով պատմաբանասիրականը կը միացնէ լրագրականին եւ առարկայականը` վերլուծականին:
Փափուկ կազմ, 515 էջ,
լեզուն՝ արեւմտահայերէն,
2012, Անթիլիաս,
ISBN 978-995302343-4,
Գինը՝ 7.000 դրամ (15 $):
