Անաւարտ վերջաբան. Կանաչ ու սեւ

ԹԱԹՈՒԼ ՅԱԿՈԲԵԱՆԻ ԿԱՆԱՉ ու ՍԵՒ. ԱՐՑԱԽԵԱՆ ՕՐԱԳԻՐ

Վերջին գլուխ

Բեմադրիչ Տիգրան Խզմալեանը պատերազմէն յետոյ կը նկարահանէ իր առաջին գեղարուեստական ստեղծագործութիւնը` ՙՍեւ-Սպիտակ՚: Ֆիլմը Երկրորդ Աշխարհամարտի մասին է` ներշնչուած արցախեան պատերազմէն:

ՙԵս պատմութիւն մը յօրինեցի. զինուորը կը վերադառնայ լեռնային գիւղ մը, ուր միայն այրիներ մնացած են: Մնացած են միայն կանայք, եւ ռազմաճակատէն տղամարդ մը կը վերադառնայ: Այդ պատմութիւնը Արցախէն ոգեշնչուած էր: Պատերազմի ընթացքին Արցախի մէջ երթալով երկու գոյն կ’աւելնար, ճիշդ է` ո’չ թէ սեւ ու սպիտակ, այլ` սեւ ու դարչնագոյն: Տղամարդիկ խաքի եւ զինուորականի կանաչ զգեստ կը հագնէին, իսկ կանայք` երթալով աւելի ու աւելի շատ` սեւ: Եւ ասիկա ամէն օր կը տեսնէի: Սեւին աւելնալը ամենամեծ ճնշումն էր, ամենասուր տպաւորութիւնը արցախեան պատերազմէն՚:

Պատերազմը Հայաստանի, Ղարաբաղի եւ Ատրպէյճանի մէջ տասնեակ հազարաւոր երազանքներ տակնուվրայ ըրաւ: Հայերը զինուորականներու շրջանին մէջ տուած են շուրջ վեց հազար զոհ, որոնց աւելի քան երեք հազարը` Ղարաբաղի բնակիչներ: Արցախցիները քանի մը հարիւր զոհ ալ տուած են խաղաղ բնակիչներու շրջանին մէջ:

Քսաներորդ դարը հայ ժողովուրդին մեծ տառապանքներ պատճառեց, մարդկային եւ տարածքային կորուստներն աղէտալի էին: Հայ ժողովուրդի` պատմութեան թատերաբեմէն ի սպառ անհետանալէն փրկուիլն ապագայ պատմաբաններուն կրնայ հրաշք թուիլ:

Միայն 19րդ դարի վերջերուն եւ 20րդ դարու առաջին երկու տասնամեակներուն իր պատմական հայրենիքին` Արեւմտեան Հայաստանի մէջ շուրջ երկու միլիոն հայ բնաջնջուեցաւ: Ցեղասպանութենէն մազապուրծ հայոց մէկ մասն ապաստան գտաւ Մասիսի ստորոտին, ուր երկուքուկէս տարուայ կեանք ունեցած անկախ հանրապետութեան յաջորդեց Խորհրդային Հայաստանը: Յարաբերական խաղաղութեան ու կայունութեան 70ամեայ շրջան մը վայելելով, հայկական փոքրիկ հանրապետութիւնը կրցաւ տնտեսական եւ մշակութային յառաջընթաց արձանագրել: Բայց, ի յաւելումն Ցեղասպանութեան պատճառած կորուստներուն, հայերը մարդկային մեծ զոհեր տուին նաեւ Խորհրդային Հայաստանի մէջ: 1920ական թուականներու սկզբին ոչնչացուեցաւ հայ գրեթէ ողջ սպայակազմը, իսկ 1930ական թուականներուն հազարաւոր շարքային քաղաքացիներու հետ պոլշեւիկեան բռնարարքներուն զոհ գնաց նաեւ հայ մտաւորականութեան ծաղիկը: Երկրորդ Աշխարհամարտին հայերը 300 հազար զոհ տուին: 1949ին Հայաստանէն Սթալինի կազմակերպած բռնագաղթը հազարաւոր նոր զոհերու պատճառ դարձաւ:

1994էն ի վեր, անցնող 16 տարիներու ՙոչ պատերազմ, ոչ խաղաղութիւն՚ վիճակը խլած է հարիւրաւոր մարդկային կեանքեր` զինուորականներ եւ քաղաքացիական անձինք: Այս հարիւրները թիւեր չեն, այլ` ճակատագիրներ: 18-20ամեայ հայ եւ ատրպէյճանցի երիտասարդներ կը շարունակեն դիպուկահարներու զոհ դառնալ, սահմաններուն վրայ ցանուած ականները շփման գօտիին մօտ բնակող քաղաքացիներու կեանքեր կը խլեն, Հ. Հ.-Ատրպէյճան եւ Լ. Ղ. Հ.-Ատրպէյճան սահմանները կը շարունակեն ականապատ մնալ: Տասնեակ հազարաւոր երախաներ` որբ, հազարաւոր մայրեր` որդեկորոյս մնացին:3

Հարիւրաւոր գիւղեր, աւաններ ու քաղաքներ աւերուեցան պատերազմի տարիներուն: Ռազմական, ֆինանսական եւ մարդկային ոյժերուն յարաբերակցութիւնը Ատրպէյճանի կողմն էր ակնյայտօրէն: Բացի այդ, Ղարաբաղեան Շարժումն ու պատերազմը համընկան 1988ի աղէտալի երկրաշարժին հետ, որ աւելի քան 25 հազար կեանքեր խլելէ բացի, Հայաստանի հիւսիս-արեւմտեան ու արեւմտեան շրջանները հողին հաւասարցուց կամ աւերեց: Փաստօրէն, մէկ երրորդ մասով աւերուած Հայաստանն անկախութեան հետ նաեւ պատերազմ ու շրջափակումներ ստացաւ: Ան իր ուսերուն կրեց նաեւ Ատրպէյճանէն քանի մը հարիւր հազար հայ փախստականներ ընդունելու եւ տեղաւորելու դժուարութիւնները:

Դէպի ծով ելքէ զուրկ Հայաստանի սահմաններուն աւելի քան 80 տոկոսը կղպուած էր: Արեւմուտքէն եւ արեւելքէն շրջափակուած Հայաստանն արտաքին աշխարհի հետ կրնար կապուիլ Իրանի եւ Վրաստանի տարածքով միայն: Պատերազմի տարիներուն, միակ յուսալի ՙպատուհանը՚ Իրանի Իսլամական Հանրապետութիւնն էր, իսկ Վրաստանը ներքին` քաղաքացիական բախումներու եւ Հարաւային Օսիայի ու Աբխազիոյ պատերազմներուն ներքաշուած էր:

Ոյժանիւթի ճգնաժամը կազմալուծած էր Հայաստանի արդիւնաբերութիւնը: Խանութները պարպուած էին, մարդիկ գիշերները հացի հերթերուն մէջ կ’անցընէին: Հարիւր հազարաւոր հայաստանցիներ, մեծ մասը` ընդմիշտ, հեռացան Հայրենիքէն, փախան երկրին մէջ տիրող անարդարութենէն, անորոշ ապագայէն, սովէն, մութէն, ցուրտէն ու պատերազմէն:

1992-1994 թուականները հայ ժողովուրդի ժամանակակից պատմութեան ամենամութ, բայց նաեւ ամենապայծառ տարիներէն էին: Հայաստանը կ’արիւնաքամուէր պատերազմէն ու արտագաղթէն, բայց ամէն ինչ կու տար նախայարձակման ենթարկուած արցախահայութիւնը Ատրպէյճանէն պաշտպանելու համար:

1988-1993ի ընթացքին աւելի քան մէկ միլիոն հոգի փախստական դարձաւ կամ բռնի տեղահանուեցաւ: Մ. Ա. Կ.ի` Փախստականներու Հարցերով Գերագոյն Յանձնակատարի Գրասենեակին տուեալներով` մօտ 304.000 հայ Ատրպէյճանէն տեղահանուած եւ հաստատուած է Հայաստանի մէջ: Ընդհանուր առմամբ` մօտ 415 հազար հայ տեղահանուած է կամ փախստական դարձած: Հայաստանէն, Ղարաբաղէն եւ անոր յարակից շրջաններէն տեղահանուած եւ փախստական ատրպէյճանցիներուն թիւը շուրջ 750 հազար է, որոնց մօտ 500 հազարը` Ղարաբաղէն եւ յարակից շրջաններէն: 750 հազարին մէջ առնուած են նաեւ Հայաստանէն հեռացած շուրջ 160 հազար ատրպէյճանցիները:

Հրադադարի հաստատումէն 16 տարի յետոյ պատերազմական հռետորութիւնը եւ խնդիրը ռազմական միջոցով ՙկարգաւորելու՚ սպառնալիքները չեն դադրիր: Ղարաբաղեան հարցը կը շահարկուի ներքաղաքական, անազնիւ նպատակներով: Հայ-ատրպէյճանական երկխօսութեան կողմնակիցները դաւաճան կը պիտակուին: Պետական եւ քաղաքական գործիչներն ու կուսակցութիւնները կը շարունակեն ղարաբաղեան հարցը շահարկել հայրենասէր ներկայանալու նպատակներով:

Կողմերուն մօտ հակամարտութիւնը կարգաւորելու իրական ցանկութիւնը եւ ձգտումները վճռական չեն: Անոնցմէ իւրաքանչիւրին կը թուի, թէ ժամանակն ի’ր օգտին կ’աշխատի: Պաքուն յատկապէս վերջին տարիներուն հրապարակաւ կը յայտարարէ, որ չ’աճապարէր կարգաւորել հակամարտութիւնը` ակնկալելով, որ նաւթային եկամուտներուն մէկ մասը կը գործածէ բանակի վերազինման նպատակով, Հայաստանի տնտեսական մեկուսացումը եւ տարածաշրջանային ոյժանիւթային ու հաղորդակցային ծրագիրներէն դուրս մնալը կը խորանան, ինչը զայն կը ստիպէ զիջումներու երթալ, ծունկի գալ:

Հայկական կողմը կ’ակնարկէ, թէ սթաթուս քուոյին պահպանումը ձեռնտու է, եւ թէ միջազգային հանրութիւնը ժամանակի ընթացքին կը համակերպի տը ֆաքթօ ստեղծուած իրավիճակին հետ:

Յայտնապէս նուազած է նաեւ միջազգային հանրութեան ուշադրութիւնը ղարաբաղեան հակամարտութեան նկատմամբ: Արեւմուտքը հետաքրքրուած է Կասպից Ծովի ջրածխածիններով, զորս միջազգային շուկաներ կը տեղափոխէ, իսկ Ղարաբաղի եւ յարակից շրջաններուն մէջ ստեղծուած վիճակը արեւմուտքցիներու տնտեսական ծրագիրներու իրականացման չի խոչընդոտէր:

Կը թուի, որ թէ’ հակամարտութեան ներքաշուած կողմերը, թէ’ դրացի ազդեցիկ երկիրները` Թուրքիան ու Իրանը, թէ’ Կովկաս-կասպեան տարածաշրջանին մէջ հետաքրքրութիւն ունեցող կեդրոնները` Ուաշինկթընը, Պրիւքսէլը եւ Մոսկուան, այսօր բաւարարուած են սթաթուս քուոյի պահպանումով:

Հարիւրաւոր հայ եւ ատրպէյճանցի ընտանիքներու համար, սակայն, ՙոչ պատերազմ, ոչ խաղաղութիւն՚ վիճակը կը շարունակէ տառապանք պատճառել: Հարիւրաւոր հայ եւ ատրպէյճանցի մայրեր, ինչպէս հայոց լեզուի ու գրականութեան ուսուցչուհի Լարիսա Չախոյեանը, գերութենէն որդիներու տունդարձին կը սպասեն:

Յ. Գ. 

Այս գիրքը կը վաճառուի Երեւանի (Նոյյան Տապան, Բիւրոկրատ, Հայ գիրք, Մայր Աթոռի գրատուն, Արթբրիջ), Կիւմրիի, Ստեփանակերտի, Պէյրութի (Անթիլիաս, Համազգային, Շիրակ) գրախանութներին մէջ

Փափուկ կազմ, 555 էջ,
լեզուն՝ արեւմտահայերէն,
2010, Անթիլիաս,
ISBN 978-995301815-7:
Գինը՝ 7.000 դրամ ($14.00):