Տավուշ գյուղը գտնվում է Տավուշի մարզի Բերդի, նախկինում՝ Շամշադինի շրջանում, Տավուշ գետի ձախ ափին, Կենաց լեռան լանջին:
Նախկինում ունեցել է Թոուզ, Թոուզքենդ, Թավուզքենդ, Թովուզ, Թոուս, Թավուզ անունները: Գյուղի Թովուզ անվանումը, որ մինչև այսօր օգտագործում են տեղացիները, Տավուշ անվան թուրքական հնչողությունն է:
Տավուշը հին գյուղ է: 13-րդ դարում այն ասպատակել են սուլթան Ջալալեդդինի և մոնղոլների հրոսակները: Գյուղը ավերվել է 14-րդ դարում Լենկ-Թեմուրի արշավանքների ժամանակ: Նոր վերաբնակեցումը սկսվել է 18-րդ դարում: Այստեղ են հաստատվել ընտանիքներ Լոռուց, Գեղարքունիքից և Արցախից: 1801 թվականին Արևելյան Վրաստանի հետ Տավուշի շրջանը՝ Ղազախ-Շամշադինը, մաս կազմեց Ռոմանովների Ռուսաստանի:
Տավուշ գյուղի բնակչությունը (աղբյուրը՝ Զավեն Կորկոտյան, “Խորհրդային Հայաստանի բնակչությունը վերջին հարյուրամյակում (1831-1931)”) ըստ տարիների եղել է հետևյալը.
1831 թվական – 315 հոգի
1873 թվական – 724 հոգի
1886 թվական – 1.040 հոգի
1897 թվական – 1.289 (ցարական մարդահամար), բոլորը՝ հայ
1908 թվական – 738 հոգի
1916 թվական – 1.379 (Кавказский календарь, Կովկասյան օրացույց)
1922 թվական – 1.802 հոգի
1926 թվական – 1.460 հոգի (ԽՍՀՄ առաջին մարդահամար), որից 1.457-ը՝ հայ, 3-ը՝ ռուս
1931 թվական – 1.815 հոգի
Տավուշ գյուղի մոտակայքում է գտնվում միջին դարերում հայտնի Տավուշ բերդը, որն այժմ ավերված է և Կածարեթ ամրոցը։ Պահպանվել են 1637 և 1640 թվականներին այստեղ գրված մի քանի հայերեն ձեռագրեր: Գյուղում է գտնվում նաև Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, որը վերակառուցվել է 19-րդ դարում:
Բերդ/Շամշադինի շրջանի գյուղերում 1831-ի տվյալներով ոչ մի մուսուլման չի բնակվել, թեև գյուղերը սահմանակից են Ադրբեջանի Աղստաֆայի, Թովուզի և Գետաբեկի շրջաններին, խորհրդային և նախախորհրդային շրջանում հայերն ու մուսուլմանները միմյանց հետ բարեկամություն և առևտուր են արել:
Պատմությունը
Մածնաբերդի և Տավուշի Բագրատունի Կյուրիկյանները
Կյուրիկյանները Բագրատունյանց արքայական տոհմի կրտսեր ճյուղն է: Նրա հիմնադիրը Աշոտ Գ Ողորմածի որդի Գուրգենն էր՝ Կյուրիկեն: 10-րդ դարի կեսերից նրա կառավարմանն էին հանձնվել Գուգարքի հարավային մարզերը՝ Տաշիր-Ձորագետը: 1045 թվականին Բյուզանդիան գրավեց Անին, իսկ 1065-ին՝ Կարսի թագավորությունը: Դրանից հետո Հայաստանում Բագրատունյաց միակ կազմավորումը Կյուրիկյան թագավորությունն էր: 1081 թ. Հաղբատի վանքում Կյուրիկե Ա-ի աջակցությամբ Շիրակի եպիսկոպոս Բարսեղը օծվեց որպես Հայոց կաթողիկոս, ինչպես նաև նրա ժամանակ դրամ հատվեց, որ առայժմ միակն է Բագրատունյաց շրջանից:
11-րդ դարի վերջերին սելջուկները, որ մինչ այդ գրավել էին Հայաստանի մեծ մասը, աստիճանաբար զավթեցին նաև Տաշիր-Ձորագետը: Կյուրիկյաններին մնաց միայն կենտրոնական հատվածը՝ Լոռին Սանահին մայրաքաղաքով:
Անվերջ հարձակումների պատճառով Կյուրիկե Ա-ի որդիները՝ Դավիթն ու Աբասը 1113 թվականին ստիպված եղան հեռանալ և անցնել Տավուշ: Այստեղ նրանց հաջողվեց պահպանել իշխանությունը Տավուշ-Գարդման գավառների մի մասում՝ առաջացան երկու փոքր իշխանություններ՝ Մածնաբերդի և Տավուշի: Մածնաբերդի իշխանությունը գոյատևեց մինչև 13-րդ դարի կեսերը:
Մածնաբերդի տեր Կյուրիկե Բ-ի որդի Վասակը Գարդման գավառում հիմնեց Կյուրիկյան նոր, ոչ մեծ իշխանություն՝ Նոր բերդ կենտրոնով, որը կարճատև կյանք ունեցավ:
Պարսկական և ցարական տիրապետության շրջան
16-րդ դարում՝ թուրք-պարսկական պատերազմների սկզբնական շրջանում Իրանի կառավարիչեր Շահ Իսմայիլն ու նրա որդի Թահմասը իրենց թիկունքն ամրապնդելու նպատակով Հյուսիսային Հայաստանում (Լոռի, Աղստև, Տավուշ, Գարդման և այլն) բնակեցրին թյուրքական և մուսուլմանական ցեղերով՝ բորչալու, ղազախ և շամշադիլ։
Շամշադինի շրջանը 16-րդ դարում ներառել է այսօրվա Բերդի և Ճամբարակի, ինչպես նաև Ադրբեջանի մաս կազմող Ղազախի, Թովուզի և Գետաբեկի շրջանները:
Երբ Արևելյան Հայաստանը Իրանից անցավ Ռոմանովների Ռուսաստանին, Շամշադինը մաս կազմեց Ելիզավետպոլի (Գանձակի) նահանգի Ղազախի գավառին՝ դառնալով 3-րդ և 4-րդ պրիստավությունները: 1920-ի նոյեմբեր-դեկտեմբերին՝ Հայաստանի խորհրդայնացվելուց հետո, Հայհեղկոմը կատարեց վարչատարածքային նոր բաժանում: Հայկական ԽՍՀ բաժանվեց 8 գավառների և 33 գավառամասի։ 1921-ի օգոստոսին կազմվեց ևս մեկ գավառ՝ Զանգեզուրը 6 գավառակներով: Այս բաժանումը որոշ փոփոխություններով պահպանվեց մինչև 1929 թվականը, երբ հանրապետությունում կար 9 գավառ և 38 գավառակ: Շամշադինն այդ ժամանակ համարվել է Դիլիջանի գավառի Շամշադինի գավառակը:
1930 թվականի սեպտեմբերին Շամշադինը դարձավ առանձին շրջան Շամշադին, հետագայում՝ Բերդ, շրջկենտրոնով:
Խորհրդային վերջին շրջանում Շամշադինն ուներ 15 գյուղական խորհուրդ. Այգեձոր, Այգեպար, Արծվաբերդ, Վարագավան, Վերին Կարմիրաղբյուր, Մովսեսգեղ, Նավուր (Իծաքարի հետ), Ներքին Կարմիրաղբյուր, Նորաշեն, Պառավաքար, Տավուշ, Ծաղկավան, Չինարի, Չինչին, Չորաթան:
Արխիվային նյութերի և բաց աղբյուրների համադրումով պատրաստեց
Թաթուլ Հակոբյանը
Լրագրող, ԱՆԻ կենտրոն
Կարդալ նաև՝
https://www.aniarc.am/2020/07/13/berdshamshadin-1831-korkotian/
