Միշտ մտածել եմ, որ Սերժ Սարգսյանը (ի տարբերություն Ռոբերտ Քոչարյանի, ով համարում էր Արցախի հարցը լուծված) մտահոգված էր Արցախի ճակատագրով և փորձում էր ընդունել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի առաջարկները, սակայն վերջին պահին չէր կարողանում մտնել պատասխանատվության պատմական բեռի տակ և Արցախի շուրջ տարածքները վերադարձնել Ադրբեջանին:
Երբ 2015-ի նախօրեին երրորդ նախագահը մտադրություն հայտնեց փոխել Սահմանադրությունը, այդ քայլի տակ ավելի շատ տեսնում էի նրա ձգտումը ցավալի փոխզիջումներով հասնել կարգավորման և պատասխանատվությունը բաժանել, դնել խորհրդարանի վրա:
Երբեմն անգամ մտածում եմ, թեև ծանրակշիռ հիմքեր չունեմ, որ 2016 թվականի ապրիլյան քառօրյա պատերազմը և «Սասնա ծռերի» ապստամբությունը նույն տարվա հուլիսին որոշ կապ ունեն Սերժ Սարգսյանի՝ տարածքները վերադարձնելու մտադրության հետ, սակայն, կրկին, վերջին պահին, երրորդ նախագահը համարձակություն չի ունեցել մտնելու պատասխանատվության բեռի տակ:
Ուշագրավ է նաև Նիկոլ Փաշինյանի ներգրավվածությունը հուլիսյան ապստամբության օրերին: Նա էր, որ մտավ ՊՊԾ տարածք և զրուցեց «Սասնա ծռերի» հետ և տարածեց կադրեր, նա էր, որ այդ օրերին Լևոն Տեր-Պետրոսյանին և Սերժ Սարգսյանին հրապարակավ մեղադրեց Արցախի շուրջ տարածքները զիջելու դավադիր համագործակցության մեջ:
Տարիներ ու տասնամյակներ անց միայն, երբ կբացվեն հայկական պետական, այսօր գաղտնի փաստաթղթերը, մենք կկարողանանք իմանալ Սերժ Սարգսյանի, «Սասնա ծռերի» և Նիկոլ Փաշինյանի հնարավոր կապերի ու անգամ համագործակցության մասին:
Այս հրապարակման մեջ անդրադարձ կատարենք 2016 թվականի ապրիլյան քառօրյայից հետո Սերժ Սարգսյանի Արցախ այցելություններին, որի ընթացքում նա խոսել է «Ստեփանակերտ, Ստեփանակերտ» երգելու մասին, ինչպես հայերը երգում են «Ղարս, Ղարսը»:
Այս թեման առաջինը բացել է Արցախի Ազգային ժողովի նախկին նախագահ (2020-2023) Արթուր Թովմասյանը 44-օրյա պատերազմում պարտությունից հետո:
«2016-ի ապրիլյան պատերազմից հետո ՀՀ երրորդ նախագահ Սերժ Սարգսյանը ԱՀ նախկին նախագահ Բակո Սահակյանի հետ հանդիպեցին 22 պատգամավորների հետ։ Սերժ Սարգսյանը հորդորեց մեզ համաձայնել յոթ շրջանների հանձնմանը: Մենք ասացինք, որ Մադրիդյան սկզբունքները չեն արտահայտում հայ ժողովրդի արմատական շահերը: Նա էլ ասաց` դուք բազմաթիվ անգամ լսել եք «Ղարս, Ղարս» երգը, եթե հրաժարվում եք Մադրիդյան սկզբունքներից, ապա մի օր կլսեք «Ստեփանակերտ, Ստեփանակերտ» երգը։ Շատ կոշտ ասաց։ Սերժ Սարգսյանի այդ խոսքերը ես հիշեցի նոյեմբերի 9-ին, երբ Ստեփանակերտը դատարկ էր ու ամայի, իսկ թշնամին քաղաքից մի քանի կիլոմետր հեռավորության վրա էր»,- ասել է Թովմասյանը:
Սերժ Սարգսյանը առաջին անգամ այս թեմային՝ Ստեփանակերտում պատգամավորների հետ հանդիպմանը անդրադարձել է 2024 թվականի ապրիլի 4-ին, երբ լրագրողներից մեկը ունուղղակի հիշեցրել է դա: «Այո, ես 2016 թվականին գնացել եմ Ստեփանակերտ, խնդրել եմ, եկել են ղեկավարությունը և հիմնականում ԱԺ պատգամավորները։ Ես նրանց կշտամբել եմ իրենց թուլակամության համար, ոչ հստակ դիրքորոշման համար։ Սա մեկ: Այնուհետև իրենք ինձ հարցրել են, թե ես ինչպես եմ տեսնում, ինչպես պետք է ավարտվեն բանակցությունները՝ կապված Լեռնային Ղարաբաղի ճակատագրի հետ։ Ասել եմ, որ լրացուցիչ որևէ ասելիք ձեզ չունեմ, իմ ասելիքն այն է, որ հրապարակավ ասել եմ՝ խնդիրը պետք է լուծվի փոխզիջումների հիման վրա, Ադրբեջանը պետք է ընդունի Լեռնային Ղարաբաղի ինքնորոշման իրավունքը, իսկ հայկական կողմերը պետք է վերադարձնեն ադրբեջանական 5 շրջանները։ Իսկ պատգամավորների թուլակամությունը կայանում էր նրանում, որ ինչպես մամուլն էր գրել՝ քառօրյա պատերազմի ընթացքում Լաչինի միջանցքում մեծ, մեծ խցանումներ կային։
Իրենք նաև ինձ հարցրել են՝ բա ո՞րն է ձեր նպատակը, ինչո՞ւ պետք է մենք հող տանք, ես ասել եմ՝ եթե դուք ունենաք այդպիսի դիրքորոշում, ապա չի բացառվում, որ մի օր բոլորդ հավաքվեք Երևանում ու երգեք «Ստեփանակերտ, Ստեփանակերտ»։
Վերջերս լույս տեսած «44․ Պարտություն – 2020-ի Արցախյան պատերազմը – Իրողություններ և հետևություններ» գրքում, որ հեղինակել էլ չորս հոգի Վիգեն Չըթըրյանի գլխավորությամբ, Սերժ Սարգսյանը պատմել է, որ ինքը Ստեփանակերտ գնացել է Արցախի պատգամավորներին փոխզիջման անհրաժեշտության մասին ոչ թե համոզելու, այլ տեղեկացնելու:
«Հարցին, թե ես ոնց եմ տեսնում խնդրի լուծումը, ասել եմ շատ պարզ՝ էս խնդիրը պետք է լուծվի փոխզիջումների հիման վրա: Երբ այնտեղ պատգամավորներից մեկ-երկուսը, թե ինչպես պիտի այդ հողերը հանձնենք և այլն, ո՞րն է ձեր նպատակը… ես ասել եմ՝ իմ նպատակը մեկն է, որ հանկարծ էնպես չպատահի, որ բոլորս հավաքվենք Երևանում և սկսենք «Ստեփանակերտ, Ստեփանակերտ» երգել, ինչպես երգում ենք «Ղարս, Ղարս»: Իսկ ինքը [Արթուր Թովմասյանը-խմբ. Թ. Հ.] շուռ է տվել այդ ամբողջը՝ իբր ես գնացել եմ ասել, որ պետք է զիջումների գնանք: Արդյո՞ք իմ ասածը զիջումների գնալու մասին է: Ես ինչո՞ւ պիտի Ղարաբաղի դեպուտատներին ասեմ՝ գնանք զիջումների, եթե Ադրբեջանը չէր համաձայնել: Եթե Ադրբեջանը համաձայներ, հո էդ պատգամավորնե՞րը չպիտի որոշեին, որ մենք դա անում ենք, թե չէ» (կարճ ծիծաղ):
2016-ից հետո Սերժ Սարգսյանն առաջին անգամ Ստեփանակերտ մեկնեց ապրիլի վերջին, ապա՝ հուլիսին: Նրա հանդիպումների նպատակն էր Ղարաբաղի ղեկավարությանը տեղեկացնել ուժերի փոփոխվող հարաբերակցության և մեծացող ճնշմամբ Հայաստանին զիջումների մղելու մասին, կարդում ենք արժեքավոր այս հատորում:
«Նա դասախոսություն կարդաց Հայաստանի և Ադրբեջանի տնտեսական իրավիճակի, ուժերի հարաբերակցության, ռուսական և այլ ճնշումների աճի մասին: Նա կոպիտ էր Արթուր Թովմասյանի հետ, որը հարցերեց, թե ինչ է ստանալու Ղարաբաղը ազատագրված շրջանները զիջելու դիմաց»,- պատմել է Արցախի խորհրդարանի նախկին փոխնախագահ Վահրամ Բալայանը:
Իմ տեղեկություններով, այդ հանդիպումից զայրացած՝ Արթուր Թովմասյանը իր առանձնասենյակի պատից իջեցրել է Սերժ Սարգսյանի նկարը:
Ղարաբաղի խորհրդարանի նախագահ (2005-2020) և հանդիպումների մասնակից Աշոտ Ղուլյանի կարծիքով Սերժ Սարգսյանի ուղերձն այն էր, որ «Իրավիճակը փոխվում է, և մենք մեր միջոցներով չենք կարող պահպանել ստատուս-քվոն»: «Մեր հարցն էր՝ եթե մենք հինգ տարածքները հետ տանք, դրա դիմաց Ադրբեջանը մեզ կայունություն կտա՞: Մինչև 2020-ը, ինչպես այսօր, Ադրբեջանը զիջումներ էր պահանջում, բայց դրա դիմաց պատրաստ չէր որևէ բան տալու»:
Ստեփանակերտում պայմանավորվածություն է ձեռք բերվում շարունակել քննարկումները, սակայն 2016 թվականի հուլիսի 17-ին՝ Սերժ Սարգսյանի Ստեփանակերտ կատարած երկրորդ այցի ժամանակ «Սասնա ծռերը» Երևանում գրավեցին ոստիկանության պետական պահպանության ծառայության գունդը, և Սարգսյանն անհապաղ վերադարձավ Երևան: Աշոտ Ղուլյանի խոսքով՝ «քննարկումն ընդհատվեց, այն այլևս չվերսկսվեց»:
Ուշագրավ է, որ Սերժ Սարգսյանի՝ 2016 թվականի հուլիսի 16-ին Ստեփանակերտ այցելության մասին նախագահական կայքում որևէ տեղեկատվություն չի պահպանվել, մինչդեռ նույն տարվա ապրիլի 18-20-ի այցի մասին պահպանվել են, այդ թվում՝ լուսանկարներ Արցախի խորհրդարանականների հանդիպումից:
«Ստեփանակերտ, Ստեփանակերտ» անունը ստացած քննարկումը ՀՀ երրորդ նախագահի պաշտոնական լրահոսը այսպես է ներկայացնում. «ԼՂՀ մայրաքաղաք Ստեփանակերտում նախագահ Սերժ Սարգսյանը և ԼՂՀ նախագահ Բակո Սահակյանը խորհրդակցություն են անցկացրել ԼՂՀ օրենսդիր, գործադիր և դատական իշխանության մարմինների ներկայացուցիչների հետ: Քննարկվել են վերջին օրերին Ադրբեջանի ագրեսիայի հետևանքով հանրապետությունում ստեղծված իրավիճակին վերաբերող հարցեր»:
Հուլիսի 16-ի այցի մասին, զարմանալիորեն, ՀՀ նախագահականի կայքում որևէ տեղեկություն չի դրվել, փոխարենը դրան անդրադարձել են հայկական լրատվամիջոցները: «Ազատությունը» 2016թ. հուլիսի 19-ին գրել է. «Ղարաբաղ կատարած աշխատանքային այցի ընթացքում Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսյանը փակ հանդիպում է անցկացրել Ղարաբաղյան շարժման ներկայացուցիչների հետ, որի ընթացքում, ըստ մասնակիցների, տարածքների զիջման մասին կարծիք է հարցրել»։
Հանդիպմանը մասնակցել է նաև Արցախի նախագահ Բակո Սահակյանը։ Ղարաբաղյան շարժման ներկայացուցիչ Ռազմիկ Պետրոսյանի խոսքով՝ թեև Սերժ Սարգսյանը ասել է, որ հայկական կողմին Ղարաբաղի հարակից տարածքները զիջելու առաջարկ չի արվել, բայց հետաքրքրվել է այս հարցում մարդկանց դիրքորոշմամբ։
«Ամեն մեկիս կարծիքը հարցրեց․ 90 տոկոսը ասացին՝ մենք դեմ ենք զիջումներին», – «Ազատությանը» պատմել է Պետրոսյանը:
88-ի Ղարաբաղյան շարժման անդամը պնդել է, որ դեռևս այն տարիներին են որոշել՝ տարածք կզիջեն միայն անկախության դիմաց։ Հիմա, նրա տպավորությամբ, հայկական կողմին միակողմանի զիջում է առաջարկվել, իրենք դա չեն ընդունի։ Նրա կարծիքով հայկական կողմին ճնշում են, թեև Սերժ Սարգսյանը, ազատամարտիկի խոսքով, հանդիպմանը ասել է, որ նման բան չկա և ինքը Ղարաբաղի անկախության ճանաչման ուղղությամբ է աշխատում։
Հանդիպման մեկ այլ մասնակից, նույնպես Ղարաբաղյան շարժման ակտիվ անդամ Համլետ Գրիգորյանը «Ազատությանը» ասել է, որ հանդիպմանը եզրակացրել են՝ տարածքների զիջման թեման դրսից է եկել և խայծ է։
«Մենք հող հանձնելու նպատակ չունենք, այդպես էլ ասացինք: Չեն առարկել՝ ո՛չ Հայաստանի նախագահը, ո՛չ Ղարաբաղի նախագահը, ո՛չ հին նախագահը՝ Արկադի Ղուկասյանը: Ինձ թվաց, որ թեկուզ իրենք այդպես մանրամասն չեն արտահայտվել, թվաց, թե բոլորս էլ նույն կարծիքի ենք», – ասել է Գրիգորյանը:
Տարածք զիջելը, Ղարաբաղյան շարժման անդամի խոսքով, հայաթափում է նշանակում, ինչն անընդունելի է։ Հանդիպման ընթացքում, ըստ Գրիգորյանի, տարածքների զիջման թեման քննարկելիս անդրադարձել են նաև ապրիլյան քառօրյա պատերազմի ընթացքում կորցրած տարածքներին և եզրակացրել, որ դրանք պետք է հետ բերել։
Այդ օրերին Արցախում սոցիոլոգիական հարցում է անցկացվել ազատագրված տարածքները Ադրբեջանին վերադարձնելու վերաբերյալ:
Լեռնային Ղարաբաղի նախագահի աշխատակազմի ղեկավարի տեղակալ Դավիթ Բաբայանը օգտակար է համարել այց հարցումները, սակայն «Ազատություն» ռադիոկայանի հետ զրույցում ասել է, որ ուղղակի կապ չի տեսնում անցկացված հարցումների և կարգավորման բանակցային գործընթացի միջև: «Ուղղակի որևէ կապ չկա, բայց պարզապես օգտակար է՝ թող շատերը տեսնեն ինչպես է մտածում արցախյան հասարակությունը»,- ասել է Բաբայանը՝ պնդելով, որ Արցախի իշխանությունները հարցման հետ կապ չունեն:
Սոցիալական հարցումներին մասնակցած Տիգրան Գրիգորյանը, ով Արցախի ընդդիմադիր «Ազգային վերածնունդ» կուսակցության գործադիր մարմնի անդամ էր այն ժամանակ, «Ազատության» հետ զրույցում նշել է, որ սոցհարցումների համար իրենց տուն այցելած աշխատակիցը առաջարկել է Ղարաբաղյան խնդրին առնչվող տարբեր հարցերի պատասխանել, այդ թվում՝ տարածքների վերադարձման հետ կապված մի քանի տարբերակների շուրջ կարծիք հայտնել:
«Տարբեր տաբերակներ էին առաջարկում՝ տարածքների հանձնման տարբեր սխեմաներ՝ 5+2, 2+5, 7․․․ այսինքն՝ սկզբից հինգ շրջան, հետո երկու շրջան, կամ սկզբից երկու շրջան, հետո հինգ շրջան և այլն: Խնդրում էին կարծիք հայտնել 1-ից 4 սանդղակով՝ 1-ը խիստ բացասական, 4-ը՝ խիստ դրական»,- ասել է Գրիգորյանը:
Սոցհարցման ընթացքում մեկ այլ ուշագրավ հարցադրում է հնչել՝ ղարաբաղյան խնդրի ոչ հայանպաստ լուծման դեպքում ժողովրդի հնարավոր ապստամաբության մասին. «Ամենահետաքրքրական պահը այդ էր, որ ցանկանում էին իմանալ՝ եթե ղարաբաղյան հակամարտության պարագայում մեզ համար ոչ բարենապաստ որոշում կայացվի, ենթադրաբար՝ տարածքների հանձնման վերաբերյալ է խոսքը գնում, պատրա՞ստ եք արդյոք ապստամբել»:
Իր հերթին Դավիթ Բաբայանը ասել է. «Սահմանների խնդիրը որոշում է ժողովուրդը, ի՞նչ ապստամբության մասին է խոսքը՝ ժողովուրդն է որոշում հանրաքվեի միջոցով: Ասենք՝ ո՞ւմ դեմ պիտի ապստամբի: Սա այնպիսի խնդիր է, որ նաև Սահմանադրության մեջ ամրագրված է․ եթե հարց է ծագում Արցախի սահմանների փոփոխության հետ կապված, ժողովուրդն է դա որոշում: Իսկ ժողովուրդը հաստատակամ է: Ես չեմ կարծում, որ հիմա այն պահն է, որ ռեֆերենդում պիտի լինի: Այդ հարցը ընդհանրապես, կարծում եմ, շահարկման է ենթարկվում»: Բաբայանը հավելել է. պատմությունը ցույց է տվել՝ Արցախի ժողովրդին որևէ բան պարտադրելն անհնար է:
Տիգրան Գրիգորյանը նշել է, որ սոցհարցումները անցկացրել է IPSC քաղաքական և սոցիոլոգիական խորհրդատվությունների ինստիտուտը՝ Հայաստանի Եվրոպացի բարեկամներ կազմակերպության պատվերով:
Հայաստանի Եվրոպացի բարեկամներ կազմակերպությունը ասոցացվում է Սերժ Սարգսյանի հայտնի փեսայի՝ Միքայել Մինասյանի հետ: IPSC ընկերության հաղորդակցության տնօրեն Շուշան Հարությունյանը «Ազատության» հետ զրույցում հրաժարվել է որևէ մեկնաբանություն անել՝ պատճառաբանելով, որ դա հակասում է ընկերության էթիկական կանոնագրին:
«Հայաստանի եվրոպացի բարեկամներ» կազմակերպությունը Լեռնային Ղարաբաղում վերջին անգամ սոցհարցումներ անցկացրել է 2010-ին, շոշափելով կրկին ղարաբաղյան հակամարտության, Արցախի ներքին վիճակին առնչվող հարցեր, և ինչպես նշվում է պաշտոնական հաղորդագրության մեջ՝ այդ հետազոտության հայաստանյան գործընկերն է վերոհիշյալ IPSC ընկերությունը:
Ուշագրավ մեկ հանգամանք ևս. այն ժամանակ իշխող Հանրապետական կուսակցության խոսնակ, Ազգային ժողովի փոխնախագահ Էդուարդ Շարմազանովը հայտարարել է, որ Հայաստանը Ղարաբաղյան կարգավորման հարցում ձգտում է «արժանապատիվ խաղաղության»: Հարցին՝ կարգավիճակի դիմաց Արցախին հարակից 5 շրջաններն Ադրբեջանին հանձնելը նույնպես տեղավորվում է՞ այդ եզրույթի մեջ, Շարմազանովը պատասխանել է. «Ես կարծում եմ, որ արժանապատիվ խաղաղությունը նա է, երբ որ մենք հասնենք այն նպատակին, որի համար 88-ին Լեռնային Ղարաբաղի ժողովուրդը դուրս է եկել Ստեփանակերտի փողոցները»:
2016 թվականին Սերժ Սարգսյանը ևս երկու անգամ, ըստ ՀՀ նախահագի պաշտոնական կայքի, այցելել է Արցախ՝ սեպտեմբերին և դեկտեմբերին, սակայն որևէ լուսանկար կամ պաշտոնական տեքստ չի խոսում այն մասին, որ նա կրկին արծարծած լինի տարածքները Ադրբեջանին վերադարձնելու թեման, որ շոշափել էր նույն տարվա ապրիլին՝ քառօրյա պատերազմից անմիջապես հետո, և հուլիսին՝ «Սասնա ծռերի» ապստամբությունից ժամեր առաջ:
Թաթուլ Հակոբյան
Լուսանկարում՝ Սերժ Սարգսյանի հայտնի հանդիպումը Արցախի ԱԺ պատգամավորների հետ, 2016թ ապրիլ
