1918 թվականի հունիսի 4-ին Բաթումում Օսմանյան կայսերական կառավարությունը՝ ի դեմս պատվիրակներ Խալիլի ու Վեհիբի, և Հայաստանի Հանրապետության պատվիրակները՝ ի դեմս Ալեքսանդր Խատիսյանի, Հովհաննես Քաջազնունու և Միքայել Պապաջանյանի, ստորագրեցին Հաշտության և բարեկամության պայմանագիր։
Օսմանյան կայսրությունը դարձավ առաջին պետությունը, որը ճանաչեց Հայաստանի Հանրապետությունը։ Նույն օրը թուրքերը Բաթումում առանձին պայմանագրեր կնքեցին վրացիների և թաթարների (ադրբեջանցիներ) հետ։
Բաթումի պայմանագրով գծվեց Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սահմանը։ Այդ սահմանները, սակայն, մի քանի ամիս անց փոխվեցին հօգուտ Հայաստանի, քանի որ Օսմանյան կայսրությունը Առաջին աշխարհամարտի արդյունքում պարտվեց և զորքերը դուրս բերեց Արևելյան Հայաստանի զավթած հողերից։
Այսօր դե-ֆակտո գոյություն ունեցող Թուրքիա-Հայաստան սահմանը գծվել է 1921 թվականի հոկտեմեբրի 21-ի Կարսի պայմանագրով։ 1922-ի սեպտեմբերին Խորհրդային Հայաստանն ու Թուրքիան օրենսդիրների մակարդակով վավերացրել են Կարսի պայմանագիրը, որով թուրքերին էին անցել նաև Սուրմալուն Մասիս սարով և Անին։ 1920-ի աշնանը քեմալականները գրավել էին Կարսի մարզը և Սուրմալուն։
Հայաստանի Երրորդ Հանրապետության իշխանությունները չեն վերահաստատել Կարսի պայմանագիրը, այսինքն՝ չեն ճանաչել Հայաստան-Թուրքիա դե-ֆակտո սահմանները, ինչը պահանջում է Անկարան՝ դա համարելով նախապայման դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման համար։
2009-ին Ցյուրիխում Հայաստանն ու Թուրքիան ստորագրեցին երկու արձանագրություններ, իրականում՝ պայմանագրեր, որոնք մինչև այսօր չեն վավերացվել երկու երկրների խորհրդարաններում։ Չնայած Հայաստանը այդ փաստաթղթերով ճանաչում էր Թուրքիայի սահմանները, մի բան, որ 1991-ից ի վեր պահանջել են թուրքերը, սակայն Անկարան դրանով չբավարարվեց։ Նրանք ակնկալում էին նաև Արցախում ստատուս-քվոյի փոփոխություն։
1918-ի հունիսի 4-ին Բաթումում կնքված Հաշտության և բարեկամության պայմանագիրը առաջին միջպետական փաստաթուղթն էր հայերի և թուրքերի միջև որպես պետություններ։
Թաթուլ Հակոբյան
Հաշտության և բարեկամության պայմանագիր Օսմանյան կայսերական կառավարության և Հայաստանի Հանրապետության միջև
Օսմանյան կայսերական կառավարությունը` մի կողմից և իրեն անկախ հռչակած Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը` մյուս կողմից, փոխադարձաբար համաձայնելով երկու կողմերի միջև հաստատել բարեկամական, բարիդրացիական հարաբերություններ` քաղաքական, իրավաբանական, տնտեսական և մտավոր բնագավառներում, իրենց լիազորներ նշանակեցին հետևյալ անձնավորություններին.
Օսմանյան կայսրությունը` երեսփոխան, արդարադատության նախարար և պետական խորհրդի նախագահ Նորին գերազանցություն Խալիլ բեյին` առաջին պատվիրակ, և կովկասյան ռազմաճակատի օսմանյան զորքերի գլխավոր հրամանատար, Նորին գերազանցություն գեներալ-լեյտենանտ Վեհիբ Մեհմեդ փաշային` ռազմական պատվիրակ:
Հայկական հանրապետությունը` պարոն Ալեքսանդր Խատիսյանին` պատվիրակության նախագահ, պարոն Հովհաննես Քաջազնունուն` պատվիրակ, պարոն Միքայել Պապաջանյանին` պատվիրակ:
Սույն անձինք, ծանոթանալով երկու կողմերի լիազորություններին և գտնելով դրանք հավուր պատշաճի, համաձայնության եկան հետևյալ դրույթների շուրջ:
Հոդված 1. Օսմանյան կայսերական կառավարության և Հայաստանի կառավարության միջև հաստատվում են հաշտություն ու մշտական բարեկամություն:
Հոդված 2. Ներքոհիշյալ ուղղությունն ունեցող սահմանագիծը բաժանում է Օսմանյան կայսրությունը Վրաստանից, Հայաստանից և Ադրբեջանից: Սահմանը սկսում է այն կետում, որտեղ Ճորոխ գետը թափվում է Սև ծովը և մինչև Շավնաբադ սարը միաձուլվում է հին սահմանի հետ, որ գոյություն ուներ Օսմանյան կայսրության ու Ռուսաստանի միջև մինչև 1877թ. պատերազմը: Անցնելով լեռնագագաթների գծով` այն հասնում է Խալխամ և Մեփիսծղար սարերին (1856թ. սահմանով), ապա թեքվում դեպի հարավ, անցնում Փիրսադաղի գագաթով` Աբասթումանից 2 կմ հարավ, և թեքվելով դեպի հյուսիս-արևելք հասնում է Կարխուլդաղի գագաթ, այստեղից ուղղվում նախ 5 կմ դեպի հյուսիս-արևելք ու ապա դեպի հարավ-արևելք` հասնում է Գուրկել վայրը, անցնում Քուռ գետի վրայով`Ածղուրիից 2 կմ հարավ, և անցնելով Ղայաբաշի, Օրթաթափա սարերի գագաթների գծով` հասնում է Տաբածղուրի լիճը` Մոլիտի վանքից անմիջականորեն հարավ: Սահմանն այդ լիճը կտրում է այնպես, որ օսմանյան տարածքում է մնում լճի մի մասը, որը գտնվում է հարավում` ուղիղ գծով, որ Մոլիտի վանքի հարավից անմիջականորեն գնում է մինչև լճի հյուսիսային վերջավորությունից մեկուկես կմ հարավ-արևելք` հակադիր ափին գտնվող կետը, և հասնում Թավկոտելի սարը: Այնուհետև այն իջնում է դեպի հարավ, անցնում Շավնաբադ, Կարագուզու, Սամսար սարերի գագաթներով և թեքվելով դեպի արևելք` անցնում է Դեվեկիրան լեռնաշղթայի գագաթներով, ապա ուղղվում է դեպի հարավ` անցնելով Աչրիքար, Բաշկիրան, Նուրռահման սարերի գագաթներով: Նուրռահման սարից հետո այն շարունակում է գնալ հարավային ուղղությամբ և շարունակ անցնելով լեռնագագաթների գծով` հանդիպում է Ալեքսանդրապոլ-Թիֆլիս երկաթուղագծին` Աղբուլաղ բնակավայրից 5 կմ արևմուտք. այստեղ այն անցնում է լեռնագագաթներով մինչև Խանվալի վայրը, որտեղից համարյա ուղիղ գծով հասնում է Ալագյազ լեռան ամենաբարձր գագաթը և, գնալով ուղիղ գծով, հատում Էջմիածին-Սարդարապատ խճուղին` Էջմիածնից 7 կմ արևմուտք գտնվող կետում, ապա շրջանցում է Էջմիածինը 7 կմ տարածության վրա և շարունակում է Ալեքսանդրապոլ-Ջուլֆա երկաթուղուն զուգահեռ ուղղությամբ` մնալով նրանից մոտ 6 կմ, իսկ Բաշկիրան վայրից դեպի հարավ-արևմուտք` 16 կմ հեռավորության վրա, հատում է այդ վայրից դեպի երկաթուղուն տանող ճանապարհը, ապա թեքվում դեպի հարավ-արևելք, անցնում Աշաղը Ղարաբաղլար գյուղի մոտով` 1 կմ հարավ, և Շահաթլու, Ղարախաչի, Աշաղը Չանախչի բնակավայրերի վրայով հասնում է Էլփինչայ գետը, որով գնում է մինչև Արփա բնակավայրը. ապա մտնում է Արփաչայի հովիտը, հասնում է Ղայալու բնակավայրը ու Ղաիդ գետով գնում է Աղթաբան սարի գագաթը, ապա անցնում Ղարադուրնա, Ղարանլըխ սարերի գագաթներով, հասնում Ռեանլաչայ զառիթափը, շարունակվում է այդ գետի հովտով Ազա բնակավայրի հարավային կողմից հասնելով Ալիդելի բնակավայր, որ գտնվում է նախկին ռուս-պարսկական սահմանագծի վրա:
Սահմանագծի վերջնական որոշումը կկատարվի հենց տեղում` երկու կողմերի անդամներից կազմված հանձնաժողովի կողմից:
Հոդված 3. Հայաստանի և Ադրբեջանի կառավարությունների միջև կնքված փոխադարձ սահմանների որոշմանը վերաբերող համաձայնագիրը կհաղորդվի Օսմանյան կայսերական կառավարությանը:
Հոդված 4. Օսմանյան կայսերական կառավարությունը պարտավորվում է զենքի ուժով օգնություն ցույց տալ Հայաստանի կառավարությանն այն դեպքում, եթե վերջինն այդ օգնությունը խնդրի նրանից` երկրում կարգն ու հանգստությունն ապահովելու համար:
Հոդված 5. Հայաստանի կառավարությունը պարտավորվում է գործուն կերպով հակազդել, որպեսզի ոչ մի հրոսակախումբ չկազմավորվի և չզինվի իր տարածքի սահմաններում, ինչպես և զինաթափել ու ցրել բոլոր հրոսակախմբերը, որոնք կփորձեն թաքնվել այնտեղ:
Հոդված 6. Հայաստանում ապրող մուսուլմանների կրոնն ու սովորույթները կհարգվեն: Նորին կայսերական մեծություն սուլթանի անունը կարտասանվի մուսուլմանների հանրային աղոթքներում: Նրանք կօգտվեն նույն քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքներից, ինչ և ուրիշ կրոնների պատկանող քաղաքացիները: Մահմեդականները կարող են սովորել իրենց մայրենի լեզվով և իրենց կրոնի լեզվով:
Կրոնական պաշտամունքի և բարեգործության կատարումն ապահովելու նպատակով կարող են ստեղծել մուսուլմանական բարոյական օրգաններ, որոնք լիազորված կլինեն կառուցել մզկիթներ, հիվանդանոցներ, դպրոցներ, կրոնական ու բարեգործական հիմնարկներ և դրանց պահպանության համար ձեռք բերել շարժական ու անշարժ գույք: Դրանք կկառավարվեն հատուկ կառավարիչների կողմից:
Գլխավոր մուֆթին կնստի Երևանում` Հայաստանի մայրաքաղաքում, իսկ մյուս մուֆթիները կբնակվեն հանրապետության այն վայրերում, որտեղ նրանց գտնվելը կհամարվի անհրաժեշտ:
Այս մուֆթիների հարաբերությունները Շեյխ-ուլ-Իսլամության հետ, ինչպես և նրանց իրավունքներն ու պարտականությունները, սահմանված են այս դաշնագրին կցվող համաձայնագրում:
Հոդված 7. Նկատի ունենալով, որ Օսմանյան կայսրության և Հայաստանի միջև որևէ դաշնագիր, պայմանագիր, համաձայնագիր, ակտ, հրահանգ և այլ միջազգային փաստաթուղթ գոյություն չունի, երկու պայմանավորվող կողմերը համաձայնեցին կնքել հյուպատոսական կոնվենցիա, առևտրական պայմանագիր և այլ ակտեր, որոնք անհրաժեշտ կհամարեն իրենց իրավաբանական և տնտեսական հարաբերությունները կարգավորելու համար: Հյուպատոսական կոնվենցիան կկնքվի երկու տարվա ընթացքում` սույն տրակտատի վավերացումից և փոխանակումից անմիջապես հետո:
Այդ անցման ժամանակաշրջանում գլխավոր հյուպատոսները, հյուպատոսներն ու փոխհյուպատոսները համապատասխանաբար կօգտվեն նրանց արտոնությունների ու պաշտոնների նկատմամբ առավել բարենպաստող ազգի դրությունից, ընդհանուր միջազգային իրավունքի հիման վրա, փոխադարձության սկզբունքներով:
Ընդհանուր միջազգային իրավունքի հիման վրա առևտրական պայմանագիր կնքելու համար բանակցությունները կսկսվեն այն բանից անմիջապես հետո, երբ ընդհանուր հաշտություն կկնքվի, մի կողմից` Թուրքիայի և, մյուս կողմից` նրա հետ պատերազմի մեջ գտնվող պետությունների միջև: Մինչ այդ, համենայնդեպս մինչև1919թ. դեկտեմբերի 31-ը, սույն պայմանագրի հավելվածով սահմանված ժամանակավոր դրույթը կկիրառեն երկու կողմերն էլ: Այն կարող է չեղյալ հայտարարվել` սկսած 1919թ. հունիսի 30-ից, և ուժի մեջ կմտնի վեց ամսից հետո:
Ցամաքային հաղորդակցությունը կսկսվի սույն պայմանագրի վավերացումից ու փոխանակումից հետո:
Հոդված 8. Կողմերը պարտավորվում են փոխադարձաբար թույլ տալ ամեն հնարավոր թեթևացում երկաթուղային տրանսպորտի նկատմամբ, սահմանելով և կիրառելով իջեցված տարիֆներ: Մասնավորապես, երկաթուղիների կառուցման, շահագործման ու պահպանման կամ ամեն տեսակի հասարակական աշխատանքների համար անհրաժեշտ նյութերի տեղափոխման նկատմամբ կկիրառվեն հատուկ իջեցված տարիֆներ:
Կողմերի միջև երկաթուղային գծերի շարժակազմի փոխանակումը կկատարվի այդ հարցի վերաբերյալ սահմանված միջազգային սկզբունքներով:
Կողմերն անհապաղ կմտնեն բանակցությունների մեջ` նախորդ դրույթների մանրամասնությունները որոշելու համար:
Հոդված 9. Մինչև Հայաստանի` Միջազգային փոստ-հեռագրական միության մեջ մտնելը, Օսմանյան կայսրության և Հայաստանի միջև փոստային ու հեռագրական կապերը կվերականգնվեն սույն պայմանագրի վավերացումից ու փոխանակումից հետո` Միջազգային միության փոստային ու հեռագրական կոնվենցիաների, համաձայնագրերի ու ռեգլամենտների կանոնադրություններով:
Հոդված 10. Պայմանավորվող կողմերից մեկի տարածքի բնակիչներն ու համայնքները, որոնք ունեն սեփականության և օգտագործման իրավունք սահմանի մյուս կողմում գտնվող անշարժ գույքի նկատմամբ, կարող են օգտագործել դրանք, շահագործել կամ վարձակալության տալ, վարել կամ վաճառել անձամբ կամ վստահված անձանց միջոցով:
Ոչ ոք չի կարող զրկվել այդ անշարժ գույքի նկատմամբ իրեն պատկանող սեփականության իրավունքից այլ կերպ, քան նկատի ունենալով հասարակական շահը և միշտ` փոխհատուցմամբ:
Ոչ մի արգելք չպետք է հարուցվի բնակիչներին կամ նշված համայնքների ներկայացուցիչներին, երբ նրանք սահմանը կանցնեն` ներկայացնելով ճանապարհային թղթիկները, որոնք կտրվեն ըստ բնակավայրի` համապատասխան իշխանությունների կողմից և որոնք կօրինականացնեն մյուս կողմի իշխանությունները:
Թեթևացումներ և հատուկ արտոնություններ կտրվեն սահմանն անցնելու և սահմանային բնակավայրերում առևտուր անելու համար:
Նախորդ դրույթների մանրամասնությունները կկարգավորվեն ըստ սույն պայմանագրի 11-րդ հավելվածի:
Հոդված 11. Հայաստանի կառավարությունը պարտավորվում է գործադրել բոլոր ջանքերը, որպեսզի սույն պայմանագրի ստորագրումից հետո Բաքու քաղաքից անհապաղ դուրս բերվեն բոլոր հայկական զինվորական ուժերը, ինչպես և ապահովել, որ գործընթացը առիթ չտա որևէ ընդհարման:
Հոդված 12. Բրեստ-Լիտովսկում Օսմանյան կայսրության ու նրա դաշնակիցների և Ռուսաստանի միջև կնքված հաշտության ընդհանուր և լրացուցիչ պայմանագրերի դրույթները, որքանով որ դրանք չեն հակասում ներկա պայմանագրին, ուժի մեջ են կողմերի համար:
Հոդված 13. Սույն պայմանագրով որոշվող տարածքների սահմաններից դուրս գտնվող զորքերը դուրս կբերվեն պայմանագրի կնքումից հետո:
Հոդված 14. Սույն պայմանագիրը կվավերացվի, և վավերացված օրինակների փոխանակումը կկատարվի Կ. Պոլսում, մեկ ամսվա ընթացքում և կամ ավելի վաղ, եթե դա հնարավոր կլինի: Նա ուժի մեջ կմտնի փոխանակման օրից:
Ի հաստատումն սրա` լիազորված անձինք ստորագրեցին հաշտության ու բարեկամության սույն պայմանագիրը և դրեցին իրենց կնիքները:
Ստորագրեցին` Խալիլ, Վեհիբ, Ալ. Խատիսյան, Հովհաննես Քաջազնունի, Մ. Պապաջանյան
4 հունիս, 1918թ., Բաթում
Ծանոթագրություն. փաստաթղթի բնագրում Խատիսյանի ազգանունը գրված է Խատիսով, Քաջազնունու անունը` Ռուբեն, Պապաջանյանի ազգանունը` Պապաջանով:
