Հայկական ուսումնասիրությունների ԱՆԻ կենտրոնը 1918-ին վերահրատարակել է Հայաստանի Հանրապետության վարչապետ և արտգործնախարար Ալեքսանդր Խատիսյանի “Հայաստանի Հանրապետության ծագումն ու զարգացումը” կոթողային աշխատությունը: Հայաստանի Հանրապետության շրջանում դժվար է նշել մեկ այլ հայ պաշտոնյայի, պետական գործչի, ով այնքան շատ ներկա եղած լինի հայ ժողովրդի համար ճակատագրական քննարկումների, բանակցած ու ստորագրած լինի այնքան կարևոր փաստաթղթեր: ԱՆԻ կենտրոնը այս արժեքավոր հատորը վերածելով արևելահայերնի և աբեղյանական ուղղագրության՝ առաջին անգամ այն հրատարակել է Հայաստանում:
_______________________________
Չորրորդ գլուխ
Թուրք-անդրկովկասյան պատերազմը և Բաթումի բանակցությունները
1918 ապրիլ 1-մայիս 26
Մայիսի 15-ին թուրքերը նորից պնդեցին, թե Բրեստ-Լիտովսկի դաշնագիրը միակ հիմքը չի կարող ծառայել հաշտության համար և թե առանց գերմանացիների և մյուս դաշնակիցների էլ կարող է հաշտություն կնքվել։ Ապագայում նրանք կարող են միանալ դրան։
Մայիսի 16-ին մենք երկար գրությամբ պատասխանեցինք թուրքերի պահանջներին և տեսակետներին, նորից հենվելով Բրեստ-Լիտովսկի դաշնագրի վրա և պահանջելով Գերմանիայի և մյուս զինակիցների մասնակցությունը։ Բայց այն ժամանակ, երբ մենք բանակցում էինք թուրքերի հետ Բաթումում հաշտության պայմանների մասին, թուրքերը մայիսի 15-ի առավոտյան ժամը 7․15-ին, հանկարծ, հարձակում էին գործել Ալեքսանդրապոլի վրա՝ նախօրոք երեք ժամ ժամանակ տալով քաղաքը դատարկելու համար և առանց սպասելու պատասխանի, հարձակվել ու գրավել էին քաղաքը։
Մայիսի 17-ին և 18-ին եռանդուն հեռագրային փոխանակություն տեղի ունեցավ Թիֆլիսի և Բաթումի միջև։ Սեյմում Դաշնակցության խմբակցությունը մեզնից հեռագրով երեք բան էր խնդրել․ առաջին՝ որ գերմանացիները պաշտպանեն Ալեքսանդրապոլ-Ջուլֆա երկաթուղագիծը, երկրորդ՝ որ հայկական զորքերը մնան իրենց դիրքերում երկաթուղու երկու կողմերում և երրորդ՝ որ հաշտության պատվիրակությունը, եթե ստանա այս երաշխիքները, ժողովրդին ուղղված կոչ հրատարակի՝ հանգիստ մնալ իրենց տեղերում։ Հեռագիրը ստորագրել էր Կարճիկյանը։
Մենք անմիջապես դիմեցինք զորավար Ֆոն Լոսովին և Խալիլ բեյին այդ երեք պահանջները իրագործելու համար։ Զորավար Ֆոն Լոսովը հայտնեց, թե թուրքերը շատ քիչ են հաշվի առնում իր բողոքները, բայց խոստացավ այդ մասին հարաբերության մեջ մտնել իր կառավարության հետ։ Խալիլ բեյը և Վեհիբ փաշան պատասխանեցին․ «Ինչի՞ են պետք ձեզ գերմանացիները։ Մենք ինքներս կարող ենք ձեզ հետ համաձայնության գալ։ Թող բնակչությունը մնա իր տեղում»։ Չստանալով որևէ երաշխիք, մենք որևէ կոչ չհրատարակեցինք։
Տեսնելով, որ անմիջական բանակցությունների միջոցով մեր և թուրքերի միջև անկարելի է որևէ համաձայնության գալ, զորավոր Ֆոն Լոսովը մայիսի 19-ին Անդրկովկասյան պատվիրակությանը ուղարկեց հետևյալ ուշագրավ նամակը․
«Բաթումի բանակցությունները առաջ չեն գնում և մինչև այժմ որևէ արդյունք չեն տվել, սակայն որովհետև բոլոր կողմերի շահերն էլ պահանջում են որքան կարելի է շուտ որևէ արդյունքի հասնել, ուստի պատիվն ունեմ առաջարկելու Ձեզ, պարոն նախարար, իմ բարի ծառայությունները իբրև միջնորդի։ Ձեզանից խնդրում եմ պաշտոնական ճանապարհով հաղորդել ինձ, թե արդյոք Անդրկովկասյան պատվիրակությունը պատրա՞ստ է ընդունելու իմ առաջարկը։
Ֆոն Լոսով»։
Միևնույն օրը երեկոյան ժամը 8․30-ին այդ առիթով տեղի ունեցավ պատվիրակության նիստը։ Ես և Քաջազնունին, ինչպես նաև վրացի պատվիրակները անմիջապես տվեցինք մեր համաձայնությունը, մինչ թաթար ներկայացուցիչները՝ Հաջինսկին և Ռասուլ Զադեն, երկար ժամանակ տատանվում էին։ Նրանք առաջարկում էին նախ հարցնել թուրքերի կարծիքը՝ վախենալով նրանց նկատմամբ անախորժ քայլ անելուց։ Երկար խոսակցություններից հետո, ի վերջո, նրանք էլ տվեցին իրենց համաձայնությունը։ Եվ մենք գիշերվա ժամը 12-ին մեր դրական պատասխանը հաղորդեցինք զորավար Ֆոն Լոսովին։
Թուրքերը, գրավելով Ալեքսանդրապոլը, շարունակում էին իրենց առաջխաղացումը։ Զորավար Նազարբեկյանը մայիսի 20-ին հեռագրեց, որ «հակառակ զինադադարին՝ թուրքերը շարուանկում են առաջ շարժվել Ղարաքիլիսայի ուղղությամբ և դուրս են քաշել մեր պահակազորը Արտիբեդ գյուղից։ Նրանք շարժվում են Լոռիի ուղղությամբ Ղարաքիլիսայի վրա և հավանաբար այնտեղից պիտի անցնեն Թիֆլիս։ Սրանից եզրակացնում եմ, որ Ալեքսանդրապոլի և երկաթուղու գրավումը միայն պատրվակ է»։
Հայոց Ազգային խորհուրդը, տեսնելով, որ բախումը որոշապես ստացել է հայ-թուրքական պատերազմի բնույթ, նոր պատվիրակություն ուղարկեց Բաթում հանձին դոկտոր Համո Օհանջանյանի և Արշակ Զորաբյանի՝ զորավար Ֆոն Լոսովի միջոցով գերմանական կառավարության հովանավորությունը [ակնկալելու]։ Մայիսի 20-ին Հայոց Ազգային խորհրդի պատվիրակությունը եկավ Բաթում։ Մենք բացատրեցինք, որ Անդրկովկասյան Սեյմի պատվիրակության մահմեդական անդամները ոչ միայն մեզ չեն օգնում, այլ ուղղակի վնասում են։ Նրանք մերժում էին մեր ամենատարրական պահանջներն իսկ։ Այսպես, օրինակ, երբ մենք թուրքերից պահանջում էինք մեզ թողնել Ալեքսանդրապոլի գավառի հայկական մասերը, Ադրբեջանի թաթարները դրա դեմ պնդում էին, թե Հայաստանի Հանրապետության մայրաքաղաքը պետք է լինի Վաղարշապատ (Էջմիածին) գյուղը՝ պահանջելով Ադրբեջանին կցել Երևանը։ Ուսուպբեկովի և Խան Խոյսկու բերանով նրանք պնդում էին, թե Երևանը թաթարական քաղաք է, ուստի մահմեդականները չեն ների, եթե Երևանը զիջեն հայերին։ Ադրբեջանի պատվիրակության հետևում հավաքվել էին Գանձակի ւ Ախալցխայի մահմեդականների ներկայացուցիչները՝ Սուլթանովը, Ռաֆիբեկովը և ուրիշներ, որոնք ուղղակի թուրքերին հրավիրում էին՝ գրավելու Կովկասը։ Ախալցխայի և Ախալքալաքի թուրքերի կողմից 40 ստորագրություններով հատուկ գրություն ներկայացվեց թուրքերին, որով պահանջվում էր այդ գավառները միացնել Թուրքիային։
Այսպիսի պայմաններում, ամեն կողմից շրջապատված թշնամիներով, մեր միակ հույսը մնում էր գերմանացիների միջամտությունը։ Մենք, քննության առնելով ստեղծված կացությունը, եկանք այն եզրակացության, որ ճիշտ է Հայոց Ազգային խորհրդի տեսակետը․ պատրաստեցինք քարտեզներ, թվական տեղեկություններ և գրավոր զեկուցում, որոշելով դրանք հանձնել զորավար Ֆոն Լոսովին և անհապաղ ընթացք տալ Ազգային խորհրդի հրահանգին։
Քաջազնունին և ես, վրացիների հետ միասին, մայիսի 21-ին գնացինք զորավար Ֆոն Լոսովի մոտ, նրան բացատրելու հայերի վիճակը։ Նա մեզ թելադրեց, որ մեր խնդրանքը ներկայացնենք գրավոր, և մենք դա արեցինք մայիսի 22-ին։ Մայիսի 23-ին զորավար Ֆոն Լոսովը Պոլսում գերման դեսպանին ուղղված երկար և մանրամասն հեռագրով բացատրեց մեր հարցի էությունը։ Այդ հեռագրում նա մատնանշում էր, որ Հայոց Ազգային խորհրդի ներկայացուցիչները և Անդրկովկասյան պատվիրակության անդամ հայ նախարարները Գերմանիայից սպասում են օգնություն և փրկություն իրենց ժողովրդի ներկա ողբերգական վիճակից [դուրս գալու նպատակով]։ Զորավոր Ֆոն Լոսովը ներկայացնում էր նաև հայ գաղթականների անտանելի կացությունը, բացատրում էր թուրքերի տարապայման պահանջները և պաշտպանում էր այն միտքը, որ թուրքերի իսկական նպատակն է հափշտակել հայկական հողերը և բնաջնջել հայ ժողովրդին։ Զորավոր Ֆոն Լոսովը խնդրում էր չհավատալ Էնվեր և Թալեաթ փաշաների հավաստիացումներին, և մեկնելով գերմանական շահերի տեսակետից, ասում էր, որ հայերը պետք է անցնեն պարտիզանական կռիվների, պիտի փչացնեն երկաթուղային հաղորդակցությունը և ծանր վիճակի մեջ դնեն Կովկասյան ճակատը։
Խալիլ բեյը ևս հեռագրական հաղորդակցության մեջ էր և վստահեցնում էր մեզ, թե ինքը ջանում է համոզել Էնվեր և Թալեաթ փաշաներին զիջումներ անելու, սակայն ավելացնում էր, թե կոմիտեն ոչ մի զիջում չի ուզում անել։
Իրերի վիճակը հետևյալն էր․ գերմանացիները հետզհետե զորեղանում էին Թիֆլիսում՝ պաշտպանելու վրացիներին և Վրաստանի սահմանները, իսկ թուրքերը շարժվում էին հայկական հողերով և պատերազմ էին մղում հայերի դեմ։ Բաթումում հարցերը հանգել էին մեռյալ կետի։
Լուսանկարում՝ հին Վանաձորը
