Սեպտեմբերյան մի զով երեկո նստել եմ Մուշ քաղաքի կենտրոնական զբոսայգում` կանաչ ծառերի տակ: Մշո դաշտերից փչող զեփյուռը օրոր է ասում ու մեղմիկ սվվոցով դես ու դեն տանում կանաչ տերևները: Պառկել եմ` գլխիս տակ թուրքերեն-հայերեն զրուցարանը ու մի ձեռքի բառարան, և դողացող տերևների արանքով նայում եմ երկինք` կապույտ-կապույտ, ինչպես Վանա ծովի հայելին:

Ընդամենը հարյուր տարի առաջ և հազարամյակներ շարունակ այս քաղաքը, այս դաշտերն ու հովիտները, այս լեռներն ու ձորերը, այս հողը, այս կանաչ մարգագետինը, որի վրա պառկել եմ հորիզոնական դիրքով, եղել են հայկակա’ն, Հայաստա’ն, Մեծ Հա’յք:

Մուշ քաղաքն և Մշո դաշտավայրը հայ քաղաքական և մշակութային կյանքի կարևոր կենտրոններից էին մինչև 1915-ը, երբ տեղի բնիկ ժողովուրդը` հայությունը, մի քանի օրերի ընթացքում ուղղակիորեն բնաջնջվեց: Օսմանյան վերջին խորհրդարանում Մուշից պատգամավոր Գեղամ Տեր-Կարապետյանը քաղաքի և դաշտավայրի շուրջ հարյուր գյուղերի 80-90 հազար հայերի կոտորածը պիտի կոչեր Հայոց ցեղասպանության ամենից սահմռկեցուցիչ և քստմնելի դրվագներից մեկը:

Հայկական լեռնաշխարհի գեղեցկագույն պատկերներից մեկը Մշո դաշտում բացվող սեպտեմբերյան առավոտն է: Քաղաքը շրջապատող լեռների բարձունքից թվում է, թե դաշտավայրի վրա ոչ թե մշուշ է իջել, այլ դիմացդ` Արածանիի բարեբեր հովիտը, բաց կապույտ լիճ է: Բառերով աննկարագրելի այս գեղեցկությունը մտել է հայկական ավանդազրույցների մեջ, և ժողովուրդը Մուշ անվան ծագումը կապել է մշուշի հետ: Իբր այդ մշուշը բերում է սիրո աստվածուհի Աստղիկը, որ շղարշապատի մերկությունը Արածանի գետում լողալու ժամանակ:

Շրջվում եմ երեսնիվար ու Մուշ քաղաքի կենտրոնական զբոսայգու կանաչ խոտերի վրա բացում քարտեզը, փնտրում Առաք անունով գյուղը` Հայկական Տավրոսի ստորոտում: Վաղն առավոտյան գնում եմ Մշո Առաքելոց: Պատմության գրքերում այս անունը շատ է հանդիպում: Ավտոբուսի վարորդը, ով Մուշից հասցրել էր Առաք, օգնեց գտնել Այդըն Սումեր անունով գյուղացիներից մեկին, ով հետաքրքրվողներին առաջնորդում է դեպի Տավրոսի լեռնաշղթայի Ծիրինակատար լեռան լանջի գոգավորության վրա միայնակ մնացած Մշո Առաքելոց վանքը:

Ճանապարհը դեպի Առաքելոց դժվար էր: Սեպտեմբերյան արևի տակ մի քանի կիլոմետր պիտի բարձրանալ լեռն ի վեր: Մի քանի աղբյուրներ կան ճանապարհին, նստում էինք, լվացվում, ջուր խմում, զրուցում, ապա կրկին շարունակում: Չորս երեխաների հայր Այդընն իր գյուղի պատմությունը բաժանում էր երկու մասի` այժմ (şimdi) և հայերի ժամանակ (Ermeniler zamani): Նա իր պապից լսել էր, որ Առաքի հայերը սարից հոսող գետակի վրա յոթ ջրաղաց են ունեցել:

Նա շատ դանդաղ թուրքերեն էր խոսում, որի բան հասկանամ: Երբեմն երկու անգամ էր ասում, ձեռքի շարժումով հասկացնում, նայում ինձ ու հարցնում.

-Anladın?, այսինքն` հասկացա՞ր:

“Հայրենագիտական էտյուդներ” գրքում կարդացել էի, որ Մշո Առաքելոցը 312 թվականին հիմնել է Գրիգոր Լուսավորիչը և վանքում տեղավորել տասներկու առաքյալներից մի քանիսի մասունքները: Ըստ ավանդության, վանական համալիրի բակում է թաղված պատմահայր Մովսես Խորենացին:

Թուրքիայի տարածքում մնացած երկու հայկական եկեղեցական կառույց կա, որոնք կրում են Առաքելոց անունը: Մեկը Մշո Առաքելոց վանական համալիրն է Մուշ քաղաքից մի քանի կիլոմետր հեռու, մյուսը` 10-րդ դարում` Աբաս Բագրատունի թագավորի օրոք կառուցված Սրբոց Առաքելոց եկեղեցին է Կարս քաղաքում, երբ վերջինս Բագրատունյաց Հայաստանի մայրաքաղաքն էր (928-961 թթ) մինչև Անի տեղափոխելը, երբ դեռ թուրքալեզու ցեղերը չէին հասել Հայկական լեռնաշխարհ:

“Կարսը ժամանակին կենդանի քաղաք էր, որտեղ ապրում էին բարեկեցիկ հայեր իրենց հազար տարի առաջ կառուցած եկեղեցիներով, որ տակավին կանգուն են ամբողջական հմայքով”,- Կարսի հայկական պայծառ օրերի և ներկա տխուր վիճակի մասին “Ձյուն” հատորում (որի շապիկին Առաքելոցն է` ծածկված ձյան շերտով) գրում է թուրք գրող Օրհան Փամուկը:

“Քարե այդ եկեղեցու քարաշեն գմբեթի պատերի վրա դրսից քանդակել է նաիրցի վարպետը տասներկու առաքյալների դեմքերը` մեկ-մեկ, կողք-կողքի- տասներկու առաքյալ,- հարազատ քաղաքի եկեղեցու մասին գրել է Եղիշե Չարենցը,- Հասկանո՞ւմ եք՝ քարի մեջ փորել է հրաշալի դեմքեր: Նրանք հիմա էլ պարզ նայում են դիտողին գմբեթի հնաբույր, մամռոտ պատերից կարծր, չոր, նաիրյան լեռնաքարի մեջ փորած հրաշալի դեմքեր: Առաքյալներից մեկի բոլոր դիմագծերը փորփրած են անխնամ. քիթը չկա, իսկ աչքերի փոխարեն նայում են վերևից երկու սև ու այլանդակ խոռոչներ: -Հուդայի դեմքն է դա,- կասի ձեզ իմացողը,- որին նաիրցի քրիստոնյա վարպետը տվել է հրեշի կերպարանք”:

Մշո Առաքելոցի ճանապարհին Այդընը առաջարկեց մի անգամ էլ նստել: Արդեն հաղթահարել էինք ճանապարհի կեսը: Մշո դաշտն իր ամբողջ հմայքով ու պարզությամբ կրկին բացվել է իմ առաջ: Այդընը ձեռքով ցույց տվեց շրջակա նախկին հայկական գյուղերը` Բերդակ, Առաք, Տիգրեվանք:

Շունչ առանք և շարունակեցինք ճանապարհը` սարն ի վեր: Այսպիսի դեպքերում, գուցե դժվարությունը և հոգնածությունը մոռանալու հույսով, մարդ մտքով տեղափոխվում է անցյալ, ինչ որ բան է հիշում կամ էլ մտածում, թե վաղն ո՞ւր է գնալու: Այսպես, մի անգամ Բիթլիսում էի, երբ գործընկերներիցս մեկը հեռաձայնեց Երևանից:

-Ես հիմա Բիթլիսում եմ, հետո զանգահարի:

-Բիթլիսո՞ւմ: Երանի՜ քեզ: Մերոնք էդ կողմերից են: Կարող ե՞ս մի բուռ քար ու հող բերել,- լսում եմ Արաքսի այն ափից:

Բիթլիսում հիշում ես Վիլյամ Սարոյանին: Նա պատմվածքներից մեկում առանձնակի պայծառությամբ է հիշում Լուսնթագ Ղարաօղլանյան տատին. “Իմ մեծ մայր Ամերիկայի մեջ ալ Բիթլիս կապրեր”:

Գրողը Բիթլիս այցելելուց և Ֆրեզնո վերադառնալուց հետո գերդաստանին պատմեց, թե ինչպես է տեսել այն. “Քաղաք ավերակ էր, միայն բերդ կանգուն էր: Քուրդ մը կար, ութսունն անց, հորս հիշեց, ճանչցավ: Ան էր, որ ինձի մեր տան տեղ ցուցուց: Տուն ավերակ էր, բայց օջախ կար… Հետս մարդիկ կային, քուրդեր, թուրքեր, ըսի՝ դուք գացեք, կուզեմ մենակ մնալ”:

Հետո Սարոյանը պիտի գրեր իր բանաստեղծ հոր` կյանքից շուտ հեռացած Արմենակ Սարոյանի ծննդավայրի մասին “Բիթլիսը” պատմվածքը:

“Մի երեկո հորս կրտսեր եղբայր Սեդրակը հեծանիվը նստած փողոցով ցած իջավ: Նա հեծանիվի ոտնակը դեմ տվեց փայտե մայթեզրին ու մոտեցավ.
– Ինչո՞ւ ես այդպես մտահոգ,- ասաց նա:
– Առաջ մենք որտե՞ղ ենք ապրել,- հարցրի ես:
– Դու ծնվել ես այստեղ,- պատասխանեց նա:- Դու քո ամբողջ կյանքն այս հովտում ես ապրել:
– Իսկ որտե՞ղ է ապրել իմ հայրը,- հարցրի ես:
– Հին երկրում,- ասաց նա:
– Քաղաքի անունն ինչ էր:
– Բիթլիս:
– Քաղաքը որտե՞ղ էր:
– Լեռներում: Լեռներում էր կառուցված:
– Իսկ փողոցնե՞րը:
– Փողոցները քարերով էին սալարկված, ծուռումուռ էին ու նեղ:
– Հորս Բիթլիսի փողոցներում հիշո՞ւմ ես:
– Իհարկե, նա իմ եղբայրն էր:
– Դու նրան տեսե՞լ ես,- հարցրի ես:- Դու հորս տեսե՞լ ես լեռներում կառուցված քաղաքի փողոցներով քայլելիս”:

Եվս մի վերջին ճիգ, և լեռան գագաթի ստորոտին Այդընի ու իմ առջև բացվում է կիսավեր Մշո Առաքելոցը: Կառուցումից հետո եկեղեցին վերանորոգվել է միջնադարում` հավանաբար 10-13-րդ դարերում: Այսօր Մշո Առաքելոցից դեռ կիսականգուն է Սուրբ Թադեի զանգակատունը, իսկ պարսպապատ վանական համալիրից ավերակներն են մնացել միայն: Մի մասն էլ քրդերն են ավերել` ոսկի գտնելու հույսով:

Մշո Առաքելոցը հարյուրամյակներ եղել է հայկական Տարոնի կարևորագույն կրոնական կենտրոններից: Այն դիմացել է երկրաշարժերի, տարբեր նվաճողների հարձակումների, սակայն չդիմացավ երիտթուրքական սպանդին: 1915 թվականին վանքը ենթարկվեց հարձակման ու կողոպուտի, իսկ վերջին վանահայրը` Հովհաննես վարդապետը, սպանվեց:

Եղեռնից հետո Մշո Առաքելոցը լքված է:

Լուսանկարելուց, մասամբ կանգուն պատերի վրա արձանագրություններ որոնելուց և հանգստանալուց հետո Այդընի հետ իջնում ենք սարից:

Տասնյակ անգամներ եմ եղել Արդահանում, Կարսում, Անիում, Կարինում, Խարբերդում, Տատվանում, Վանում, և տուն վերադառնալով` ամեն անգամ ընկերներիս համար կանաչ գույնի իմ ուսապարկից դատարկել եմ քար ու հող:

Այդընի բարեկամներից մեկի մեքենայով վերադարձանք Մուշ: Ապա նա առաջարկեց գնալ իր ընկերներից մեկի` Ջան Յըլմազի խանութը, որտեղ կտոր շաքարով մի քանի բաժակ թեյ խմեցինք: Ջանն ասաց, որ Մուշում հայեր կան, ավելի ճիշտ` քրդեր, որոնց պապը կամ տատը հայ է: Ասաց, որ կծանոթացնի նրանցից մի քանիսի հետ:

Նույն օրը երեկոյան Մուշի “Պարկ Լոկանտասը” ռեստորանում ծանոթացա նրանցից մի քանիսի հետ, որոնց թվում էր նաև տերը` Աբդուռահմանը կամ Աբոն, ով երեկոյան նամազի ժամանակ ծնկաչոք իջավ ու աղոթեց: Նամազից հետո Աբոն միացավ մեզ. Մուշի երեկոն հաճելի է նաև ծառերի տակ նստած թեյելու համար:
Նեջմեթթին Աքդաշը Արևմտյան Հայաստանում ինձ հանդիպած “թաքուն հայերից” ամենալավ հայերենն էր խոսում: Նա ներկայացավ երկրորդ անունով ևս` Արմեն Գալուստյան, պատմեց իր գերդաստանի պատմությունը: Մինչ մենք զրուցում էինք թեյի սեղանի շուրջ, մոտեցան մի քանի այլ “թաքուն հայեր”, որոնց մեծ մասը հայերեն չգիտեր կամ գիտեր ընդամենը մի քանի բառ:”

“Ես յոթ տարեկանում իմացա, որ հայ եմ, իմացա պատահաբար: Մի օր դպրոցի ճանապարհին մի քուրդ հովիվ ինձ ծեծեց երեխաների մոտ և ասաց, որ ես հայ եմ: Ես այդ օրը լսեցի էրմենի բառը: Տուն վերադառնալով, պապիս հարցրեցի. “Պապի’կ` ես քուրդ ե՞մ, թե՞ հայ”: Պապս առաջին անգամ ասաց, որ մենք հայ ենք: Հետո ամեն ինչ պատմեց: Նա ջարդի ժամանակ տասնյոթ տարեկան էր, ամեն բան շատ լավ էր հիշում: Ես յոթ տարեկանում պապիս օգնությամբ սկսեցի հայերեն սովորել: Պապս ասում էր` “Մեծանաս, կգնաս Խորհրդային Հայաստան, կգնաս Խոր Վիրապ, Էջմիածին, Գառնի… Հայաստանի անկախությունից հետո եկա Հայաստան, գնացի Խոր Վիրապ, Էջմիածին, Գառնի”,- պատմեց Նեջմեթթինը:

Թեյի սեղանի շուրջ հավաքված մյուս մշեցիները, բացառությամբ Նեջմեթթինի 18-ամյա որդու` Այքանի, հայերեն գրեթե չէին հասկանում ու լեզուների վրա հալեցնելով շաքարի հերթական կտորը` մեզ նայելով կում-կում թեյ էին խմում: Նեջմեթթինը ասաց, որ տանը հիմնականում խոսում են քրդերեն: Նրա որդիներից Այքանը կամ Հայկը, հայերեն խոսում էր: Եղել էր Երևանում: Նա հայերեն սկսել է սովորել հորից և բառարանի օգնությամբ:
Մուշի շրջանում մոտ 150 տուն ընդունում են, որ հայ են, թեև նրանց մեծ մասը հայերեն չգիտի: “Հաց թխելու ժամանակ խմորի վրա մատով խաչ ենք անում: Մենք միմյանց հետ լավ կապեր ունենք: Տխրություն կամ ուրախություն լինի, իրար հետ ենք”,- շարունակեց Նեջմեթթինը:

Հայերը իսլամացվել են այն ժամանակներից, երբ Հայկական լեռնաշխարհ ներխուժեցին թուրքալեզու ժողովուրդները: Թե որքան հայեր են իսլամ ընդունել 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի առաջին երկու տասնամյակներում` այդ ճանապարհով փորձելով փրկել կյանքը, դժվար է ճշգրիտ թվեր նշել: Նրանց թիվը հավանաբար մեծ չի եղել, քանի որ դժվար է հավատալ, թե իսլամ ընդունելով հնարավոր լիներ խուսափել պետականորեն ծրագրված և իրականացված ցեղասպանությունից:

“Սկզբում օսմանյան իշխանություններն աքսորից ազատում էին այն հայերին, որոնք իսլամ էին ընդունում,- ասել է թուրք պատմաբան Սելիմ Դերինգիլը,- սակայն հետո իսլամ ընդունումն այլևս չէր փրկում հայերին, քանի որ նրանց կրոնափոխությունը համարվում էր ոչ անկեղծ”: Հարցին, թե քանի մարդ է փոխել իր կրոնը, որպեսզի փրկվի, Դերինգիլը ասել է. “19-րդ դարում 20 հազարից մինչև 150 հազար հոգի, իսկ 1915-ին անհայտ է՚: Նույնիսկ ցեղասպանությունից հետո այդ երևույթը պահպանվել է, և դրա արդյունքն այն է, որ ներկայումս Թուրքիայի երակներով հոսում է հայկական արյուն”:

Այսօր  “թաքուն հայերի” մի մասը այլևս չի թաքցնում իր անցյալը, թեև նրանք շարունակում են կրել մահմեդական ինքնություն, խոսել քրդերեն և հաճախել մզկիթ: Հայկական գյուղերի անունները տասնամյակներ առաջ փոխել են, բայց այսօր էլ քրդերը օգտագործում են հին հայկական անունները` Ղարսիկ, Նորշեն, Կոմար, Կարմիրխաչ, Խորոնք:  “Հրանտ Դինքի սպանությունից հետո այստեղի հայերն ավելի շատ սկսեցին բացահայտ խոսել իրենց հայկական արմատների մասին: Դինքն էր թերթում հայտարարություն տվել` ով հայ է, կարող է այդ մասին տեղյակ պահել ՙԱկօս՚-ի խմբագրությանը”,- ասաց Նեջմեթթինը:

Թուրք պատմաբան Սելիմ Ջյոհջեն Դինքի հուղարկավորության տասնյակ հազարավոր հոգիների ներկայությունը կապել է “թաքուն հայերի” հետ` դա համարելով զարթոնքի նշան. “Իրենց ինքնությունը մինչև այս պահը գաղտնի պահած և Ահմեթ, Մեհմեթ անուններով հայերը հուղարկավորության ժամանակ գիտակցաբար բացահայտվեցին: “Բոլորս հայ ենք, բոլորս Հրանտ ենք” արտահայտությունը դրա վկայությունն է”:

Դինքի համաքաղաքացի, Մալաթիայից հայտնի երաժիշտ Քյազիմ Աքընջըն 2008թ. մայիսին հայտարարեց, որ արմատներով հայ է և անունն ու կրոնը փոխելու համար հայցադիմում է ներկայացրել առաջին ատյանի դատարան: Աքընջըն ընդգծել է, որ հայկական ինքնությունը, անվտանգության նկատառումներով, տարիներ շարունակ թաքցրել է, սակայն Դինքի սպանությունից հետո որոշել է վերադառնալ հայկական ինքնությանը և կոչվել Սարգիս Ներսիսյան: Մոր հետ ապրող երաժիշտն ասել է, որ երկար տարիներ ծնողներն իրենց հայ լինելը վախից թաքցրել են նաեւ իրենից: “Ցավում եմ, որ երկար տարիներ ընտանիքս այդ փաստը ավելորդ վախով թաքցրել է նաև ինձնից: Ես ցանկանում եմ վերադառնալ իմ արմատներին”:

Սպանությունից մի քանի շաբաթ առաջ մի հարցազրույցում Հրանտ Դինքը ասել է. “Թուրքիայում այսօր հազարավորներ կան, որոնք քաջություն ունեն հրապարակավ արտահայտվելու, գրքեր ու հոդվածներ գրելու, որ իրենց պապերը հայ էին: Ինձ համար շատ կարևոր է այս հարցով աշխատել և գտնել այդ կորսվածները, ողջեցնել այդ մեռածներին”:

“Թաքուն, իսլամացված հայերի” և առհասարակ Արևմտյան Հայաստանի ու Թուրքիայի գավառներում մնացած հայերի խնդիրներին տասնամյակներ առաջ` իր պատրիարքության տարիներին, անդրադարձել է Թուրքիայի Հայոց պատրիարք Շնորհք արք. Գալուստյանը: Պատրիարք ընտրվելուց ամիսներ անց, այցելելով Ստամբուլում ԽՍՀՄ գլխավոր հյուպատոսություն, Շնորհք սրբազանը նշել է “Թուրքիայում գոյություն ունեցող քաղաքական ծանր պայմանները և այդ առնչությամբ հայ բնակչության համար ծագած դժվարությունները”: Պատրիարքը շեշտել է, որ ՙհատկապես դժվար է Անատոլիայի շրջաններում ապրող հայերի վիճակը: Բնակչության այդ հատվածը ենթարկվում է իշխանությունների հնարավոր բոլոր հալածանքներին և ներկայում լուրջ զրկանքների է դիմագրավում՚: Պատրիարքը խնդրում է ՙնվազագույն հնարավորության պարագայում՚ կազմակերպել նրանց` Խորհրդային Հայաստան հայրենադարձությունը:

Մեկ տասնամյակ հետո, Շնորհք Պատրիարքը ընդգծում էր, որ “Անատոլուի հայերը հանքի նման են. որքան փորենք` այնքան կը գտնենք”:

1988թ. թուրքական Թերջուման թերթը հիշեցրեց, որ Թուրքիայի Հայոց պատրիարքը 1980թ. Երուսաղեմում ունեցած մի ճառում ասել է, որ Թուրքիայում 1 միլիոն հայեր բռնի իսլամացվել են և պետք է փրկել նրանց: Շնորհք Պատրիարքը երեք դասի է բաժանել Թուրքիայի իսլամացած հայերին: Առաջին` իրենց հոժար կամքով իսլամացած հայեր, որոնք թուրքացել են, երկրորդ` քրդաբնակ շրջաններում իրենց ազգային և կրոնական ինքնությունը պահող հայեր: Օրինակ, Էրզրումի Խնուս նահանգում հայերը իրենց մեջ են ամուսնանում և պահում ազգությունը: Երրորդ`բռնի կերպով իսլամացածներ, որոնք իրենց անցյալը չեն մոռացել և Ստամբուլ գաղթելով` իրենց անձնագրերում “իսլամ” բառի փոխարեն ՙհայ՚ են գրում: Պատրիարքը ասել է, որ եթե չլիներ ցեղասպանությունը, հայ բնակչության թիվը 10 միլիոնից ավելի կլիներ:

2006թ. Ստամբուլում Ազիզ Դաղջըն և մի քանի սասունցիներ ստեղծեցին “Բիթլիսի, Բաթմանի, Մուշի, Վանի վիլայեթների, գյուղերի և գավառների հայ սասունցիների սոցիալական փոխօգնության, մշակույթի եւ համերաշխության” միությունը: 2008թ. գարնանը միությունը դիմումներ ներկայացրեց Բաթմանի (այժմ Սասունը այս նահանգի գավառներից է) նահանգապետարան, անշարժ գույքի և կադաստրի վարչություն` պահանջելով Մարութա սարի Գոմք և Արծվիկ գյուղերի թալանված ու ախոռի վերածված եկեղեցիներն ու գերեզմանները գրանցել գույքագրման մատյաններում` ապահովելու նրանց պահպանությունը պետության կողմից:

Սուրբ Պետրոս առաքյալի վանքը Մարութա սարի ստորոտում է, իսկ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին` գագաթին: Բաթմանի նահանգապետարանը պատասխանեց. “Սասունի գավառում և գյուղերում դեռևս հնարավոր չի եղել գույքագրել պատմամշակութային հուշարձանները: Նահանգապետարանը մարդկանց միջամտության պատճառով եկեղեցիների և գերեզմանների ավերման կամ որպես ախոռ գործածության փաստերի մասին որևէ դիմում-բողոք չի ստացել: Խնդրո առարկա հուշարձանները շուրջ 100 տարի առաջ շրջանից հայերի հեռացման պատճառով լքվել են, դրա համար էլ միանգամայն բնական պետք է համարվի եկեղեցիների և գերեզմանների` բնակլիմայական գործոնի ազդեցությամբ ավերումը”:

2010թ. հունիսին Սալահադդին Գյուլթեքինը, ով տասնամյակներ թաքցրել էր հայ ինքնությունը, դիմեց դատարան և փոխեց իր անունը` Միրան Փրկիչ, և կրոնը` ընդունելով քրիստոնեություն: Դերսիմում (այժմ` Թունջելի) ծնված և մեծացած Միրանը 7 ընկերների հետ նոյեմբերին հիմնեց “Դերսիմի հայերի դավանանքի և փոխօգնության միությունը”:”

“Մենք 1915-ից առաջ աշխարհ եկած Սարգիս, Հարութ և Պողոս անուններով երեք եղբայրների թոռներն ենք”,- ասաց նա Երևանում, որտեղ առաջին անգամ էր եկել: “Ի սկզբանե մեր հայ ընտանիք լինելը շրջապատում գիտեին բոլորը: Ես յոթ տարեկանից եմ իմացել, որ հայ եմ: Դպրոցական տարիներին, երբ երեխաների հետ ընդհարում էր լինում, մեզ ասում էին “հայի երեխաներ”, և դա հայհոյանքի պես բան էր: Հիշում եմ, որ ընտանիքի մեծերը միմյանց հետ հայերեն էին խոսում, և երբ խոսում էին հայերեն, մեզանից հնարավոր հեռու էին մնում, որպեսզի մենք չլսենք, չիմանանք, որ հայ ենք: Սակայն շրջապատը թույլ չէր տալիս մոռանալ հայ ինքնությունը”,- ասում է նա:

Իրենց հայկական արմատների մասին եթե անգամ մարդիկ մոռանան, նրանց ժամանակ առ ժամանակ հիշեցնում են հարևանները: Քրդերը և թուրքերը սերնդեսերունդ փոխանցել են հայերի հետ տեղի ունեցածը: Թուրք պատմաբան Հալիլ Բերքթայը գրել է, որ 1915 թվականը պահպանվել է հասարակ ժողովրդի հիշողության մեջ, ընդ որում, շատ թուրքերի և քրդերի մոտ այդ հիշողությունները ոչ միշտ են բացասական, երբեմն ՙհերոսական՚ են և ոգևորիչ: Այսօր էլ Թուրքիայի տարբեր վայրերում կարելի է հանդիպել տների, որտեղ կան պատերից կախված թրեր, որոնց մասին ասում են, թե վրայի արյունը հայկական արյուն է: Ոմանք դրանով հպարտանում են, ուրիշներ` ամաչում:

Վիկիլիքսի փաստաթղթերից մեկում ասվում է, որ անգամ մեկ դար անց թուրքերը վախենում են սեփական պատմությունից և Արևմտյան Հայաստանում հայերի թաքուն ներկայությունից: Երբ Թուրքիայում ԱՄՆ դեսպանատան աշխատակիցները 2004թ. այցելել են այն շրջաններ, որոնք մինչև Հայոց ցեղասպանությունը եղել են հայաշատ, նրանց զարմացրել է այն փաստը, որ բնակչությունը շարունակում է լավատեղյակ մնալ հայերի հետ տեղի ունեցածին: Դեսպանատան աշխատակիցներին զարմացրել է նաև արտաքին հատկանիշներով հայերի նման մարդկանց թիվն ու այն իրողությունը, որ ժողովուրդը պատրաստակամ է եղել պատմել 1915-ի մասին:

Վերջին տարիներին բազմատասնյակ հոգի ընդունել են քրիստոնեություն և վերադարձել հայկական արմատներին: Նրանց մասին մի քանի գրքեր են գրվել, ‎ֆիլմեր նկարահանվել, հոդվածներ հրապարակվել:
Թուրքիայում հայկական տաբուն քանդելու գործում հատկանշական էր փաստաբան Ֆեթհիյե Չեթինի “Մեծ մայրս” (Anneanam) գիրքը: Հայոց ցեղասպանության տարիներին առևանգված և իսլամացված հազարավոր հայուհիներից մեկն էր Չեթինի մորական կողմից մեծ մայրը` Հրանուշը, որին տվել էին Սեհեր անունը: Այն աշխարհ գնալուց առաջ թոռնուհուն Հրանուշ-Սեհերը պատմեց անցյալը, իսկ տարիներ անց Ֆեթհիյեն վերաշարադրեց այն` փաստացի ճանապարհ բացելով կրոնափոխ “թաքուն հայերի” նմանօրինակ հարյուրավոր այլ պատմությունների համար: Չեթինն ու սոցիոլոգ Այշե Գյուլ Ալթընայը հետագայում հրատարակեցին “Թոռներ” գրքույկը, որտեղ հայկական ինքնությունը կորցրած կամ թաքցնող Թուրքիայի 25 քաղաքացիներ իրենց ընտանիքների պատմությունը պատմեցին:

Գերմանիայում բնակվող թուրք գրող Քեմալ Յալչընը իր “Նորահարս” հատորում պատմեց հայ գեղեցկուհի Սիրանույշի մասին, որին ցեղասպանության տարիներին փրկել, այնուհետև հետն ամուսնացել է Ադըյամանի շրջանի հայտնի քուրդ աղաներից Նուրին: Նրանց կրտսեր որդին` Մեհմեթը, դրվագներ է պատմում մոր կյանքից. “Մորս իսկական անունը Սիրանույշ էր, հորս հետ ամուսնանալուց հետո նրան Հանըմ էին ասում: Մայրս երիտասարդ տարիքում հաճախ էր ինձ ու ավագ եղբայրներիս ասում. “Ապա ինձ մի անգամ Սիրանույշ ասեք, լսեմ”: Երբ նրան Սիրանույշ էի ասում, փաթաթվում էր ինձ, շարունակ համբուրում ու արտասվում: Երեխա ժամանակ մորս արտասվելուն նայելով` ես էլ էի արտասվում, սակայն չգիտեի, թե մայրս ինչու է լալիս: Մայրս երբեմն լեռների, թռչունների, քարերի, հողի, ծաղիկների հետ էր խոսում, զրուցում: Ես չէի հասկանում այն լեզուն, որով նա խոսում էր: Երբ հարցնում էի, շոյում էր գլուխս ու ասում. “Սա մորս, հորս լեզուն է, քո քեռիների լեզուն է, հայերի լեզուն է”: Հայերի լեզուն մորս արցունքների լեզուն էր”:

… Ձմեռային մի երեկո քայլում եմ Կարսի փողոցներով, անցնում Չարենցի նկարագրած վայրերով: Կանգ եմ առնում սև քարերով շարված երկհարկանի շենքի առաջ: Գուցե սա է՞ Բոչկա Նիկոլայի պանդոկը: Մտնում եմ մի ճաշարան նախկին Լորիս-Մելիքյան փողոցի վրա, որը տանում է երկաթուղային կայարան: Գուցե սա՞ է Տելեֆոն Սեթոյի սրճարանը: Գուցե այս երկհարկանի քարե շենքն էլ քաղաքի ամենահարգելի հարուստ Գեներալ Ալոշի ատյա՞նն է Ալեքսանդրյան փողոցի վրա, գուցե սա՞ է Եգոր Արզումանովի գինետունը:

Ձյունը ամբողջովին ծածկել է Կարսը` տերևաթափ ծառերը, տանիքները, Սրբոց Առաքելոց եկեղեցու գմբեթը, Վարդանի կամուրջը, քաղաքի վրա իշխող բերդը, թանգարանի բակում թափված գերեզմանաքարերը, որոնց վրա գրված հայերեն գրերը սկսվում են միևնույն տողով`

Աստ հանգչի…,

Աստ հանգչի…,

Աստ հանգչի…:

Գաղթի ճանապարհին մնացած փոքրիկ աղջկա լացը, Կարսի սարահարթից փչող դեկտեմբերյան քամին, Աղթամարի Սուրբ Խաչում հայ հոգևորականի երգը, Մշո դաշտավայրից եկող երեկոյան զեփյուռը այս պահին ծակում են իմ ոսկորները, խլացնում իմ ականջները, պտտում իմ գլուխը:
Երկի’ր Նաիրի, ո՞ւր ես:

ԹԱԹՈՒԼ ՀԱԿՈԲՅԱՆ

Լուսանկարը՝ Archie Leeming-ի, Կարսը 2019թ

Հայացք Արարատից. Հայերը և թուրքերը գիրքը կազմված է 3 մասից: Առաջին տասը գլխում պատմվում է 1918-1921 թթ. հայ-թուրքական (քեմալական) հարաբերությունների մասին: Երկրորդ մասի 7 գլուխներում հեղինակը ներկայացրել է հայ-թուրքական շփումներն ու հարաբերությունները այն տարիներին, երբ Խորհրդային Հայաստանը մաս էր կազմում ԽՍՀՄ-ին: Գրքի երրորդ մասի 11 գլուխներում Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների պատմությունն է 1988-ից մինչև մեր օրերը: Գիրքը ունի նաև առաջաբան («Ամենատխուր պատարագը») և վերջաբան («Երկի´ր Նաիրի, ո՞ւր ես»), ինչպես նաև հավելված, որում ներկայացված են Հայաստանի և Թուրքիայի միջև ստորագրված բոլոր փաստաթղթերը: Հեղինակը լրագրողական արհեստավարժության բարձրագույն մակարդակով ներկայացրել է Երևան-Անկարա հարաբերությունների յուրաքանչյուր հանգրվանը, կատարել արխիվային հսկայական աշխատանք, ինչպես նաև բազմիցս այցելել Արևմտյան Հայաստան, տասնյակ հարցազրույցներ ունեցել հայ, թուրք և այլ ազգերի դիվանագետների, նախագահների, պատմաբանների հետ:

Փափուկ կազմ, 485 էջ,
լեզուն՝ արևելահայերեն,
2012, Երևան, Անտարես,
ISBN 978-9939-51-365-2,