Վիլյամ Սարոյան. Բիթլիսը

Ամեն ինչ մոռանում եմ, մինչև կրկին չեմ լսում եգիպտացորենի ձողիկներ վաճառողի փողոցով անցնող բեռնակառքի շոգեսուլիչի մելամաղձոտ ու սրտամաշ ձայնը և ահա տեսնում եմ բեռնակառքը, փողոցը, ու կրկին հիշում եմ, իբր դեռ ութամյա տղա եմ նստած Սանտա Կլարա փողոցի մեր տան աստիճաններին։ Ու միտքս են գալիս այն օրերը, որոնք հիշում էի այն ժամանակ և այժմ էլ հիշում եմ, թեև օրերն այդ իմ կյանքում երբեք չեն եղել։ Դրանք եղել են շատ վաղուց հեռավոր քաղաքներում ապրած մարդկանց աշխարհին պատկանող օրեր։ Մուտքի աստիճաններին նստած, ես կրկին զգում էի դեպի ինձ վերադարձող անցած-գնացած պահերի դառնագին ցավը և գիտեի, որ դրանք իմն են, թեև այդ պահերը երբեք չէի ապրել։

Երկինքը շատ բարձր էր ու տակավին շատ մոտ, մաքուր ու լի բազում պայծառ աստղերի ողբերգական ներկայությամբ, օդը` տաք ու համարյա շոշափելի, ու անկարելի էր շնչելով, տրվելով այդ պահի ջերմությանը, ետ չդառնալ նորից դեպի նիրհի երկար տարիները, որոնք հաջորդել էին ծննդին. դեպի այն տաք ամիսների` օգոստոսի, սեպտեմբերի, հոկտեմբերի տաք օրերը, երբ տան մեջ մի փոքրիկ կենդանի էակ քնած երազել է աշխարհի մասին, անկարելի էր կրկին չվերապրել այս աշխարհում կյանք առնելու, քնի ու երազի այդ մութ, այդ տաքուկ ժամերը։

Ձին ու եգիպտացորենի բեռնակառքը դանդաղ շարժվելով անցել են փողոցով, և ես ի վիճակի չեմ եղել իմանալ դեպի ինձ վերադարձող օրերի էությունը, ու հարցեր եմ տվել` որտե՞ղ, ո՞վ, ե՞րբ։ Անշուշտ եղել է մի քաղաք և մարդիկ՝ եզները սայլերին լծած կամ ուղտերին նստած, եկել են այդ քաղաք, մտել են այդ քաղաքի տները, որտեղ սեղաններ ու աթոռներ, ուտելիք ու խմելիք է եղել, և ահա մարդիկ նստում են սեղանների շուրջը, ուտում են ու խմում, և ես էլ նրանց միջին։

Եգիպտացորենի բեռնակառքի ետևից գնում էի մինչև փողոցի անկյունը, հարցնելով.

— Ո՞վ է ծիծաղում։

Բեռնակառքի ետևից գնալով մի թաղամաս էլ էի անցնում, հարցնելով.

— Ո՞վ էր քահ-քահ ծիծաղում։

Հետո հիշում էի վտանգն ու վախենում էի աշխարհից, աշխարհի բնակիչներից ու նրանց բազմությունից։ Հետո ծիծաղի էի տալիս վախը, հիշում էի քրքջացող մարդու ծիծաղը և ինքս էլ էի ծիծաղում։ Ես վախին մարտահրավեր էի նետում։ Այ այսպես՝ ծիծաղում եմ։ Վտանգը կա և՛ տեսանելի, և՛ անտեսանելի բաներում: Դե ինչ, ահա և ես։ Չեմ վախենում։

Վերադառնում էի տուն, նստում էի աստիճաններին ու նորից սպասում։ Նորից թող գա բոլորը։ Ինչ-որ տեղ ծով կար, որն ամայի էր ու լի վտանգներով, հետո քամի էր բարձրանում, անձրև էր շրխկում և կայծակ էր ճայթում մթության մեջ։ Ցուրտը վտանգներով լի էր, և ծովը հատակ չուներ։ Բայց ծովի եզրին ցամաք կար։ Այնտեղ տաք հող ու աճող խոտի մաքուր դաշտեր կային, կային ծառեր, ապառաժներ, առուներ և երկրի վրա ապրող ամեն բան, կային փափկամազ կենդանիներ, կային ոտքեր, աչքեր։ Կային և երփներանգ փետուրներով թռչուններ, և աչքեր կային: Երկրի վրա։ Քաղաքներ ու փողոցներ կային, տներ մարդիկ։

Մի երեկո հորս կրտսեր եղբայր Սեդրակը հեծանիվը նստած փողոցով ցած իջավ։ Նա հեծանիվի ոտնակը դեմ տվեց փայտե մայթեզրին ու մոտեցավ.

— Ինչո՞ւ ես այդպես մտահոգ,— ասաց նա:

— Առաջ մենք որտե՞ղ ենք ապրեր,— հարցրի ես:

— Դու ծնվել ես այստեղ,— պատասխանեց նա։— Դու քո ամբողջ կյանքն այս հովիտում ես ապրել։

— Իսկ որտե՞ղ է ապրել իմ հայրը,— հարցրի ես:

— Հին երկրում,— ասաց նա։

— Քաղաքի անունն ի՞նչ էր։

— Բիթլիս։

— Քաղաքը որտե՞ղ էր։

— Լեռներում։ Լեռներում էր կառուցված։

— Իսկ փողոցնե՞րը։

— Փողոցները քարերով էին սալարկված, ծուռոճմուռ էին ու նեղ:

— Հորս Բիթլիսի փողոցներում հիշո՞ւմ ես։

— Իհարկե, նա իմ եղբայրն էր։

— Դու նրան տեսե՞լ ես,— հարցրի ես։— Դու հորս տեսե՞լ ես լեռներում կառուցված քաղաքի փողոցներով քայլելիս։

Ես վեր կացա, աստիճաններից ցած թռա ու քայլեցի տան առջև: Տանից հեռացա, հետո շրջվեցի ու ետ դարձա։

— Նա այսպե՞ս էր քայլում,— հարցրի ես։— Դու նրան տեսե՞լ ես հին երկրում քայլելիս` հորս։

— Իհարկե։ Նա իմ ավագ եղբայրն էր։ Ես նրա հետ շատ եմ քայլել:

— Դու հորս հետ քայլե՞լ ես,— հարցրի։– Նա ի՞նչ էր խոսում։

— Ճիշտն ասած,— ասաց հորս կրտսեր եղբայրը,— նա առանձնապես շատ չէր խոսում։

— Բայց և այնպես երբեմն խոսում էր,— ասացի ես:— Երբ նա խոսում էր, ի՞նչ էր ասում։

— Մի օր, հիշում եմ,— ասաց հորս կրտսեր եղբայրը,— մենք միասին եկեղեցի էինք գնում։ Հայրդ ասաց. «Ահ, ահ, հապա նայիր, Սեդրակ։ Նայիր, նայիր»։

— Դու լսել ես ինչպես ասաց՝ «Ահ, ա՞հ»,— հարցրի ես։— Դա ի՞նչ էր նշանակում:

— Ոչինչ,– ասաց հորս կրտսեր եղբայրը։– Ոչ մի բան։ Եվ ամեն բան։

— Ահ, ահ,— ասացի ես հորս պես,— նայիր, նայիր։

Հորս կրտսեր եղբայրը հեծանիվը նստած գնաց, և ես նստեցի մուտքի աստիճաններին, ու լեռնային քաղաքում հորս ապրած օրերը շունչ առած վերադարձան դեպի ինձ, և ես գիտեի, որ հայրս մեռած չէր, քանի որ երկինքը շատ բարձր էր, տակավին շատ մոտ ու ջինջ, և օդը տաք էր ու համարյա շոշափելի, և շունչ առած պահը բոլոր օրերի ու բոլոր մարդկանց հավերժական պահն էր, և աշխարհը երբևէ ծնված ամենքի աշխարհն էր, բոլորի աշխարհն էր, ովքեր օգոստոսի, սեպտեմբերի, հոկտեմբերի տաք օրերին երբևէ երազել են։

Անգլերենից թարգմանությունը՝ Գ. Հախվերդյանի