ԾԱՆՈԹ. – Հայկական իրականության մեջ առաջին քաղաքական ցույցը, կարելի է ասել, կազմակերպել է Հնչակյան կուսակցությունը՝ եվրոպական պետությունների ուշադրությունը Հայկական հարցի վրա սևեռելու ակնկալիքով: 1890 թվականի հուլիսի 15-ին ընդդեմ սուլթանական կառավարության քաղաքականության կազմակերպված բողոքի ցույցին, որը կազմակերպել և ղեկավարում էին Հարություն Ճանկյուլյանը, Համբարձում Պոյաճյանը և այլ հնչակյան առաջնորդներ, մասնակցել է մոտ 5000 հայ:
Հնչակյանները Պոլսի Հայոց Խորեն Աշըգյան պատրիարքին ստիպեցին, որ նա ևս մասնակցի ցույցին: Երբ ցուցարարները Գում Գափուից շարժվեցին դեպի սուլթանի պալատ, տեղի ունեցավ բախում ոստիկանության հետ, եղան զոհեր և վիրավորներ: Այս ցույցից հետո Օսմանյան իշխանությունները ավելի ուժեղացրին ճնշումները հայերի նկատմամբ:
ՏԱՍՆԵՒՀԻՆԳ ՅՈՒԼԻՍ
(Սեփական թղթակցից)
Կ. Պոլիս, 15 Յուլիս 1890.
Այսօր, կիրակի, հայ յեղափոխական գործոց պատմութեան համար շատ նշանաւոր օր մ’եղաւ: Այսօր ա՛յն օրն եղաւ, որ հայ գաւառացի ժողովուրդը ատրճանակներ եւ սուրեր ի ձեռին, սուլթանի քթին տակ յեղափոխական կարմիր դրօշակը բարձրացնելով, կոտորելու սկսաւ առաջին անգամ:
Այսօր առաւօտեան ժամերգութիւնն արդէն նոր էր սկսած, գունդուգունդ գաւառացի հայեր ահագին բազմութեամբ կը դիմէին արդէն պատրիարքական մայր եկեղեցին ի Գում-Գափու: Իւղաբերից աւետարանն դեռ նոր էր կարդացուած, երբ ժողովրդեան մէջէն մի ձայն յայտնեց հասարակութեան թէ՝ “Հայե՜ր, բան մը պիտի կարդացուի, մտիկ արէք”:
Ի պատասխան բացասական եւ “չը կարդացուի” խօսքերը լսուեցան քահանայից դասէն: Յանկարծ րէվօլվէրի պայթիւն մը լսուեցաւ եկեղեցւոյն մէջ, եւ պատրիարք ու այլ վարդապետք ու քահանայք սկսան պահարաններէն փախիլ: Ժողովուրդը խառնիխուռն դուրս խուժեց եկեղեցիէն եւ սկսաւ պատրարքին հետեւիլ. սակայն Խորէն [Աշըգյան պատրիարք] արդէն անյայտ տեղերով պատրիարքարանի մի մութ սենեակ ապաստանած էր: Հազարաւոր բազմութիւն եկեղեցւոյն բակին մէջ ժողոված, հնչեցնել կը տար եկեղեցւոյն բակին մէջ ժողոված, հնչեցնել կը տար եկեղեցւոյն զանգակները, որի ձայնէն մօտակայ թաղերէն ուրիշ հազարաւորներ ալ դիմեցին եւ մտան եկեղեցին ու իր առջեւի փողոցը:
Աննկարագրելի էր այդ բազմութիւնը: Խանչարներով ու րէվօլվէրներով զինուած այդ հոծ բազմութիւնը յանկարծ դիմեց պատրիարքարան, ուր կը փնտռէր պատրիարքին: Առաջին անգամ նորան չգտնալով, տակն ու վրայ արին պատրիարքարանը, ապակիներ ալ կը համախմբէր: Այդտեղ ատենաբանութւն մը եղաւ, որոյ մէջ ամենաճիշդ գոյներով կը ներկայացուի Հայաստանի ներկայ տագնապալի եւ աղետալի վիճակը, կառավարութեան անասելի խստութիւնք ու բռնութիւնք եւ հայ ժողովրդի բարօրութեան պահանջը: Այդ ատենաբանութենէն յետոյ գրգռիչ երգի մը առաջին տողերը կ’երգէին, երբ նորեկ ժողովուրդը գնաց միացաւ պատրիարքարանի մէջ եղողների հետ:
Մինչ այդ ժամանակ պատրիարքն կը փնտռէին, որ և գտնելով, թեւերուն մէջ առնելով, դուրս ելան պատրիարքարանէն եւ սկսան երթալ սուլթանին: Կը տանէին պատրիարքն սուլթանին այն մտօք, որ այնտեղ ժողովրդեան առջեւ պատրիարքը սուլթանին ներկայացնէ վերոյիշեալ ատենաբանութեան գրաւոր պատճէնը եւ հայ ժողովրդի պահանջին հարկ եղած բաւարարութիւն ուզէ սուլթանէն: Այլ եւս պատրիարքը պիտի յայտարարէր թէ՝ հայ ժողովուրդը վերջին աստիճան թշուառութեանց հասած ըլլալով, ուրիշ միջոց չի գտներ, եթէ ոչ այսպիսի ժողովրդային ցոյցով պահանջել բարօրութիւն ու հանգիստ:
Եւ այսպէս 3-4000 ժողովուրդ կը հետեւէր պատրիարքին. ատրճանակները փողոցին մէջ կը պայթէին եւ խառնիխուռն ամբոխը զարհուրելի կերպարանք մը կը կրէր: Ոստիկանութիւնը փողոցներուն անկիւնները կանգնած էր եւ հաստատապէս գուշակել կը տար, որ կը վախնար չափուելու, ժողովրդի հետ, որովհետեւ իրենք սակաւ էին, կը սպասէին թերեւս օգնութեանց:
Գում-Գափուի լայն մի փողացի վրայ յոյն դեղավաճառի խանութի մէջ պատրիարքը պահ մը ապաստանեցաւ: Խանութի երկաթէ փեղկերը գոցուած էին, դուռն ալ գոցուեցաւ եւ ժողովուրդը, որ անչափ դժուարութեամբ Խորէնին պատրիարքարանէն հանած էր, կարծելով, որ պատրիարքը պէտք էր փախիլ այդտեղէն եւ թերեւս նոյն մտօք ալ այդ տեղը դիմեց, սկսեցաւ ահագին շփոթութեամբ, ատրճանակներու ձայներով, աղաղակներով, դեղատան պատուհաններն ու փեղկերը ամբողջովին կոտրել, ջարդել եւ պատրիարքն կրկին բռնուեցաւ եւ կառք մը բերուելով եւ նորան մէջը նստացնելով, սկսան յառաջանալ:
Երբ մի քանի քայլ առաջ գնացին, մի փողոցի անկիւնէն բազմաթիւ զօրքեր հասնելով, հրամայուեցաւ այդ զօրքերին զարնել: Առաջին յարձակումը տեղի ունեցաւ զօրքերէն, որոնք հրացանին հակառակ կողմէն եւ սուիններով յարձակուեցան ժողովրդին վրայ: Պատրիարքին ապաստանեցին մի յոյնի տան մէջ:
Աննկարագրելի է այդ կռիւը հայերի եւ թիւրք զօրքի մէջ: Գում-Գափուի 6-7 գլխաւոր փողոցներ պատերազմի դաշտ դարձած էին: Յեղափոխական կարմիր դրօշակը առաջին անգամ մայրաքաղաքիս մէջ կը պարզուէր: Ի տես այդ պանծալի դրօշին շատ ու շատ հայեր, որոնք սկզբէն ոչինչ տեղեկութիւն ունէին, վազեցին առին ատրճանակներն, դաշոյններն, րէվօլվէրներն եւ այլն եւ միացան գլխաւոր խմբին հետ:
Տեսնելու էր այդ խրոխտ ու խիզախ հայ ժողովրդին ընթացքը. զէնքեր ի ձեռին նոքա կը վազէին դասալիք զինուորներուն ետեւէն, որոնցմէ շատերն ֆէսերնին և հրացաննին կորսնցուցած՝ ապաստանելու համար կը դիմէին պահակատուն, ուր ոմանք չհասած վայր կ’իյնային հայի զէնքէ վիրաւոր կամ սպանեալ: Հայերը բաւական վնաս պատճառեցին թիւրք զինուորներուն, որոնցմէ առայժմ, թէեւ հաստատ տեղեկութիւնք դեռ կը պակսին, սակայն 5-6 սպանուած եւ բազմաթիւ վիրաւորուած են:
Մի բարձրաստիճան թիւրք սպայ, որը ձիով նոր հասած էր կռւոյ վայրը, մահացու կերպով կը վիրաւորուի: Կարապետ անուն հայ լրտես, որ իր արհեստին մէջ այստեղ մեծ դեր կը խաղար եւ շատ հայերու աչքը տնկած կար անոր վրայ, կռուին մէջ կը սպանուի: Հայերն ալ թիւրքերուն չափ սպանուած ունեն եւ բաւական վիրաւորեալներ: Բազմաթիւ ձերբակալութիւնք կան հայոցմէ, վանեցի, մշեցի, սեբաստացի և ռոտոսթոցի, գրեթէ ամէնք բանող դասակարգէն. կան նաեւ շատեր ո՛չ բանող դասակարգէն եւ Կ. Պոլսոյ կրթուած շրջաններուն պատկանեալք: Կ’ըսուի թէ ձերբակալեալներուն անուններն ամենէ առաջ եւրոպական հիւպատոսարանի անձանց ձեռամբ կը գրուին եղեր եւ յետոյ ոստիկանատան:
Ժամի մը չափ տեւեց այդ կռիւը, որոյ տեսքը սարսափելի էր: Առաջին անգամ էր, որ մայրաքաղաքիս մէջ ոստիկաններու եւ զօրքին հետ հայերն այդպիսի արիւնահեղ կռիւ կ’ունենային գինու զօրութեամբ: Միայն նորանոր թիւրքական զօրքեր հասնելով, մեծ դժուարութեամբ հազիւ կարելի եղաւ ցրելու հայերի խմբերը: Սպանուածներն ու վիրաւորեալներն վերուցին տարին փողոցներէն: Գում-Գափուն պաշարման վիճակի մէջ է. ոստիկանք ու զինուորք անդադար կը շրջեն փողոցներու մէջ: Մեծ եպարքոս Քեամիլ փաշա եւ ուրիշ փաշաներ, ամէն գործ մէկդի թողած, այսօրուան նշանաւոր դէպքի առիթով նիստեր կ’ընեն: Սուլթանը եւ Բ. Դուռը շատ յուզուած եւ վախկոտ դրութեան մէջ կը գտնուին:
Հիւպոտոսարանի եւ Դեսպանատանց պաշտօնեայք այսօր խմբովին Բ. Դուռը երթալով տեսակցութիւններ ունեցան մեծ եպարքոսին հետ: Չնայելով որ այսօրունէ սկսեալ 4 օր թիւրքաց Գուրպան Պայրամի տօն է եւ պաշտամունքը ամբողջովին փակ, այսուհանդերձ հաստատ աղբիւրէ յայտնի է, որ Բ. Դուռը եւ Ոստիկանատունը վաղը պիտի բաց ըլլան: Այսօրուայ հայոց յախուռն շարժման մեծ նշանակութիւն կը տրուի պաշտօնական շրջաններէ:
Հայոց լրագրաց գրասենեակներն թիւրք պաշտօնեաներով լիքն են: Չափազանց յուզում ու շփոթութիւն կը տիրէ հայ ժողովրդեան ամէն խաւերի մէջ: Հայոց ընդհանուր տրամադրութիւնը կատաղութիւն է կառավարութեան դէմ եւ կը զգան, որ իրենք ալ ոյժ մ’են եւ կրնան իրենց դատն իրենց արիւնով պաշտպանել, քանի որ մեծ օրինակով մը այդ ապացուցին:
Կռուէն 4-5 ժամ յետոյ սուլթանի կողմէն մի փաշա պատրիարքի քով երթալով, զօրքերի առաջնորդութեամբ տարեր են ի պատրիարքարան, ուրկէ կրկին նոյն կերպով երկաթուղւոյ կայարանն առաջնորդուեր եւ անդի Մաքր գիւղ իւր տունն: Պատրիարքարան սրահին մէջ գտնուող սուլթանի վերջերս նուիրած օսմ. Թուղրան եւ պատկերը կտոր-կտոր ըրած են:
Միեւնոյն ժամանակ երբ այստեղ մեծ ցոյցը կ’լրանար, Կ. Պոլսէն մի քանի ժամ հետաւորութեան վրայ գաւառների հեռագրական թելերն կտրատուած կը գտնան: Կառավարութեան սարսափը մեծ կ’ըլլայ. – չիցէ՜ թէ գաւառներն ալ շարժման մէջ են եւ ինք լուր մը չի կրնար ունենալ…
«ՀՆՉԱԿ»
Աղբյուրը՝ «Նիւթեր Հ. Յ. Դաշնակցութեան Պատմութեան Համար», Ա. Հատոր , էջ 141-142
