Այս գրությունը, որտեղ Գարեգին Նժդեհը պատմում է Ղարաքիլիսայի ճակատամարտի և դրան իր մասնակցության մասին, վերցրել ենք ՀԱՐՔ-ի երկու հրապարակումներից:
—
1918 մայիսի վերջերին վարել եմ Ղարաքիլիսէի ճակատամարտը: Վիրաւորւել եմ: Ներկայացել ամենաբարձր քաջութեան շքանշանի:
Պիտի խոստովանել, որ առանց Ղարաքիլիսէի ճակատամարտի ոչ թէ օրւայ Խ. Հայաստան, այլ եւ այդ երկրամասի վրայ այսօր ապրող հայութիւն չէինք ունենայ: Ղարաքիլիսէի եռօրեայ հերոսականը փրկեց գլխովին ոչնչացումից Արարատեան հայութիւնը եւ հիմը դրեց Հայկական Պետութեան:
ՆԺԴԵՀ, 1944, սեպտեմբեր, Սօֆիա
ՀՀ Ազգային Անվտանգության նախարարության արխիվ, գործ թիվ 11278, հտ. 4
ՀԱՐՔ, ԻՆՔՆԱԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹԻՒՆ
—
Իմ զօրամասին էր վիճակուած առաջինը վերադառնալ Ղարաքիլիս:
«Հայ կորպուսի հրամանատարը հրամայում է ձեզ` հէնց այսօր ձեր զորամասով վերադառնալ Ղարաքիլիս, շփման մէջ մտնել թշնամու ոյժերի հետ եւ սպասել օգնութեան»: Հեծեալ գնդի պետ` Կորգանով, 24 մայիս, Դիլիջան»:
Ստանալով այդ հրամանագիրը` զօրամասս կենտրոնացաւ հայոց եկեղեցու բակը: Վայրկեանների ընթացքում տարածուեց Ղարաքիլիս վերադառնալու լուրը, եւ եկեղեցու շուրջը խռնուեց ժողովուրդը: Եկած էին ճամբու դնելու մեզ: Սպայակոյտի համհարզը կարդաց Երեւանից ստացուած վերջին հեռախօսագրերը` Սարդարաբադում հայ զէնքի ունեցած յաջողութեան մասին: Քիչ անց` յայտնուեց Զօր. Նազարբեգեանը, խոր յուզումով հաղորդեց «ազգի պահանջը` երեք օր ժամանակ տալ Երեւանին, որ կարողանայ հաշտութիւն կնքել թուրք հրամանատարութեան հետ»*, ապա մի քանի խօսքով օրհնեց մեր զօրքը: Գնալով ժողովուրդի յուզումը կը խորանար: Եկեղեցում վաղուց էր սկսուել ժամերգութիւնը — զանգերի ղօղանջը, միացած երգեցողութեան, տխրօրէն կ՚արձագանգէր հեռուները:
Պէտք էր երկու խօսք ասել մեկնելու պատրաստ զօրամասիս, եւ առաւելապէս ժողովրդին: Դեռ խօսքս չէի վերջացրել, երբ հայեացքս հանդիպեց ծերունի զօրավարի հայեացքին — արցունք կար նրա աչքերի մէջ: Լալի՛ս էին, լալիս բոլորը: Ինձ էլ խեղդել սկսեց արցունքը… եւ հոգեբանական այդ մթնոլորտի մէջ, հազարի չափ զինուորներ ու կամաւորներ բռնեցին դէպի Ղարաքիլիս երկարող ճամբան:
Մայիս 24-ն էր…
* * *
Զօրամասս` իր առջեւ եւ թեւերի ուղղութեամբ պարագէտներ արձակած` կ՚առաջանար անխռով: Արդէն անցել էինք Սիմեոնովկա գիւղը, երբ մեր ձախ թեւի ուղղութեամբ ընդհատ գոռացին մի քանի հրացաններ: Թշնամու լրտեսներն էին` դարանամուտ եղած անտառում: Քառորդ ժամի չափ կանգ առեց զօրասիւնը, մինչեւ որ յառաջապահները կը մաքրէին ճամբան: Գիշերուայ ժամը 2-ի մօտերը հասանք աւեր եւ անմարդաբնակ Վարդանլու գիւղը, ուր թողնելով մեր ոյժերը, մի յիսնեակ ձիաւորներով յառաջացայ դէպի Ղարաքիլիս: Հայ ամարանոցի վրայ տիրող մեռելային լռութիւնը եւ լոյսերի չգոյութիւնը շատ շուտ մատնեցին, որ թշնամին դեռ ոտք չի կոխել այդ տեղը: Տուն չկար, որ սպիտակ դրօշակ պարզած չլինէր: Ճերմակ էր հագել մեր այնքան գեղեցիկ աւանը, որ շուտով պիտի կարմրէր մեր եւ թշնամու արիւնով: Մի տասնեակ ձիաւորներ որոշ յանձնարարութեամբ ուղղելով Ղշլաղ` ձիս քշեցի դէպի այն տունը, ուր գիշերել էի ընդամէնը 5 օր առաջ: Բաղխեցի դուռը եւ մնացի անպատասխան: Մօտեցայ պատուհանին` նորէն լռութիւն: Խեղճերը չէին պատասխանում, կարծելով, թէ գիշերանց թուրքն է յայտնուել: Սկսեցի անուններ տալ, բացուեց դուռը եւ դուրս նետուեց ինձ ծանօթ, Ալէքսանդրապոլէն գաղթած Յակոբ Էհրամճեանի ընտանիքը: Բոլորի դէմքին թէ՛ ուրախութիւն կար, թէ՛ սարսափ: Աւետելով Սարդարաբադի մեր յաջողութեան լուրը, որոշ տեղեկութիւններ ուզեցի թուրք ոյժերի եւ շրջանի հայ ազգաբնակչութեան տրամադրութեան մասին: Պարզուեց, որ թուրք զօրքը գտնւում է Արջուտում եւ որ լուսաբացին տանուտէրի գլխաւորութեամբ մի պատգամաւորութիւն պիտի մեկնէր` աղուհաց մատուցանելու թուրք զօրահրամանատարութեան: Ուղարկեցի կանչել իշխանութեան ներկայացուցիչներին: Եկան: Երկու խօսքով փարատեցի նրանց տարակուսանքը եւ ապա պահանջեցի հրաժարուել Ղարաքիլիսը առանց կռուի թշնամուն յանձնելու յանցաւոր մտքէն: Խոստացան «հայոց զօրքին մատաղ անել ամէն ինչ` ե՛ւ հաց, ե՛ւ հարստութիւն, ե՛ւ կեանք»: Պահանջեցի սուրհանդակներ եւ նրանց միջոցով գրութիւններ ուղղեցի շրջակայ գիւղերին` յայտարարելով զէնք կրելու ընդունակ գիւղացիներին մի քանի օրուայ հացի պաշարով եւ ունեցած ռազմամթերքով մինչեւ կէսօր, ներկայանալ ինձ, Ղշլաղում: Առանձին գրութեամբ պահանջեցի ներկայանալ նաեւ քահանաներին եւ ուսուցիչներին: Այդ կարգադրութիւններից յետոյ, համհարզիս` Մխիթար Տէր-Աբրահամեանին յետ ուղարկեցի Ղարաքիլիս` առաջնորդելու մեր զօրամասը, իսկ ես անցայ Ղշլաղ: Պէտք էր յարմար դիրքեր ընտրել եւ դեռ լոյսը չբացուած զետեղել իմ ոյժը` զօրամասիս թուական սակաւութիւնը չմատնելու համար: Ղշլաղում գիւղացիութիւնը գտայ ոտքի վրայ եւ անհանգիստ: Զօրամասս ցանցառակի բռնեց նախապէս ճշդած կրակի գիծը — կենտրոնը` զուգահեռ Ղշլաղին, նրանից մէկ ու կէս վերստ առաջ, ձախ թեւը` դէպ հարաւ ընկած անտառապատ բարձունքները, իսկ աջը` մօտ 2 վերստ, երկաթուղագիծից դէպ հիւսիս ձգուող բաց դաշտը: Բնական է, որ պահեստի ոյժի չգոյութիւնը, ինչպէս նաեւ ռազմամթերքի պակասը պիտի թելադրէին ինձ ցանցեր փռել թշնամու ռազմագործողութեանց ուղղութեան վրայ, դիմել ռազմադաւերի:
Բոնապարտի յստակատեսութիւն պէտք չէր գիտակցելու, թէ այդ օրուայ ամենաթեթեւ յաջողութիւնն անգամ գինովցնելու աստիճան պիտի խանդավառէր մեր զօրքն ու ժողովուրդը, քանզի Էրզրումէն մինչեւ Գուգարք միայն տխուր պարտութիւնն էր եղել մեր բաժինը, իսկ չնչին անյաջողութիւնը բացարձակապէս անկարելի պիտի դարձնէր մեր յետագայ դիմադրութիւնը:
Գիտէի, որ թուրքը, հաւատարիմ իրեն, մեր Ղարաքիլիս վերադառնալու յանդգնութիւնը պատժելու համար քինաթափ պիտի լինէր խաղաղ ազգաբնակչութեան գլխին:
Ուրեմն, պէտք էր գործի լծել հայ մարդու ե՛ւ արիութիւնը, ե՛ւ հնարամտութիւնը, որպէսզի քմահաճ Մարսը այդ օրը առաջին անգամ մեզ ժպտար: Այդ մտահոգութեամբ` մեր կռուագծէն մօտաւորապէս 1000 քայլ առաջ, երեք կէտերի վրայ, դարաններ դրի — հետեւակներից` անտառակի մէջ, ռմբաձիգներից` երկաթուղագծային կամուրջի տակ, իսկ հեծեալներից` բաց դաշտի մէջ ընկած մի հնօրեայ վանքի աւերակներում: Դարանամուտ այդ խմբակները, առանց մատնելու իրենց ներկայութիւնը, թոյլ պիտի տային թշնամուն առաջանալու մինչեւ դարանների գիծը, ապա խաչաձեւ կրակի տակ առնելով` պիտի խորտակէին վերջինը: Նրանք պիտ սպասէին ազդանշանի, որ տրուելու էր հրթիռի միջոցաւ: Լոյսը նոր էր բացուել եւ արդէն վերադարձել էին Արջուտի ուղղութեամբ ուղարկուած հետախոյզները: Այլեւս վայրկեանէ վայրկեան կը սպասէի թշնամու երեւալուն: Շրջագայելով մեր յառաջադիրքերը` կը խրախուսէի զինուորներին` նրանց մինչեւ վերջը հոգեպէս գօտեպինդ պահելու համար:
Կենտրոնական դարանէն նշանացի հասկացրին թշնամու գէտերի երեւալու մասին: Մի քանի վայրկեան անց` մենք այլեւս աչքի եւ կրակի հաղորդակցութեան մէջ էինք թշնամու հետ: Նա կ՚առաջանար յաղթ-յաղթ, տողաձեւ ու խորութեամբ բռնած երկաթուղագծի երկու կողմերը: Ժամը 9-ի մօտերը թշնամու կողմից սկսուեց նախակռիւը` թեթեւ հրաձգութեամբ` մեր դիրքերը եւ ոյժերը շօշափելու նպատակով: Թշնամին կը դանդաղէր: Հասկանալի էր դա. չէ՞ որ մենք առանց կռուի էինք լքել Ղարաքիլիսը եւ այսօր թուրք զօրահրամանատարութիւնը կը սպասէր հայ աղ ու հացին:
Բացի այդ` մեր վերին հրամանատարութիւնը թոյլ էր տուել սխալներից ամենաաղէտալին — հինգ օր առաջ նա արձակել էր մօտ 6.000 թուրք պատերազմական գերիներ, մի արարք, որ թշնամին իրաւամբ պիտի բացատրէր հայոց շուարուն վիճակով: Այսօր, սակայն, նա ստիպուած էր զոհեր եւ ժամանակ վատնելու` մեր ֆիզիքական եւ բարոյական ողնաշարը ջարդելու համար: Ժամը տասն անց էր, երբ սկսուեց ընդհարումը, դարձեալ աննշան ոյժերի միջեւ: Մեր դարանները կը շարունակէին իրենց մահառիթ լռութիւնը: Ղշլաղ կը հասնէին կամաւորներ` հայ գիւղերէն եւ կ՚ուղարկուէին խտացնելու մեր շղթաները: Թշնամու առաջապահ զօրամասը այլեւս կը մօտենար մեր դարանների գծին, մերոնք սկսել էին ջղայնութիւն ցոյց տալ: Արձակուեց սպասուած հրթիռը, որին կայծակի արագութեամբ յաջորդեց մեր դարանակալ խմբերի փոթորկային կրակը: Ծուղակուած թշնամու ոյժերի մի մասը խուճապով յետսախաղացութիւն փորձեց, իսկ միւսը` խառնախռիւ թափուեց երկաթուղագծի վրայ: Մեր դարանները կը շարունակէին իրենց ռումբերի, գնդացիրների եւ համազարկների տարափի տակ պահել յանկարծակիի եկած թշնամուն: Օգտուելով թուրքերի փափուկ վիճակէն` իմ ռազմամուտ ոյժերը քաշեցի առաջ:
Փամպակի ձորը սկսեց այլեւս դողալ ռումբերի որոտէն: Թշնամին կը դժուարանար ուշաբերուել եւ հնձւում էր` անխնայ:
Տրուեց գրոհի հրամանը եւ սկսուեց յարձակումը: Կռիւը որքան տարերային, այնքան կարճատեւ եղաւ: Թշնամին տագնապով փախչում էր դէպի Արջուտ: Նա ժամանակ չունեցաւ անգա՛մ իր վիրաւորները փրկելու: Մենք կը շարունակէինք մեր տակտիքական ճռաքաղը: Այդ ժամին` հայ մարտիկն արժանի էր իր ցեղի անունին: Ճակատամարտի առաջին օրն սկսուել էր հայ ոգու փայլուն գերազանցութեամբ: Այլեւս կար համոզումը, թէ պիտի յաջողենք Ղարաքիլիսում կրկնել Աւարայրը եւ տալ Երեւանին իր ուզած երեք օրը` Բաթումի մեր պատգամաւորութեան գործը հեշտացնելու համար:
Այդ օրը մայիս 25-ն էր…
«Ռազմիկ», 1939թ., թիւ 121
