1920 թվականի հունիսի 19-ին 20-ամյա ՀՅԴ-ական Արամ Երկանյանը, Թիֆլիսի կենտրոնում՝ Գոլովինսկայա փողոցի (այսօր՝ Ռուսթավելի պողոտա) վրա իրականացրեց վրիժառուական գործողություն՝ սպանելով Ադրբեջանի առաջին վարչապետ և արտգործնախարար Ֆաթալի Խան Խոյսկուն:
Գործողության ընթացքում սպանվեց նաև Ադրբեջանի արդարադատության նախկին նախարար Խալիլ բեկ Խասմամեդովը: Ամիսներ առաջ՝ 1919թ. հոկտեմբերին, Թիֆլիսի Երևանյան, (այսօր` Թավիսուփլեբա կամ Ազատության հրապարակում), Երկանյանը գնդակահարել էր Ադրբեջանի ռազմական նախարար Ղասիմբեկովին, ապա գնդապետ Սարաֆովին: 1921թ. հուլիսի 18-ին, ՀՅԴ վրիժառուներից Միսակ Թոռլաքյանը Պոլսի կենտրոնում՝ Վերա նշանավոր հյուրանոցի մոտ, կրակոցներով սպանեց Ադրբեջանի նախկին ներքգործնախարար Բեհբութ խան Ջիվանշիրին:
Խան Խոյսկին և Ջիվանշիրը մեղադրվում էին 1918 թվականի սեպտեմբերին Բաքվի շուրջ 15 հազար հայ բնակչության կոտորածը կազմակերպելու մեջ: Երբ 1918-ի մայիսի վերջերին հռչակվեց Ադրբեջանը, նորաստեղծ պետության մայրաքաղաք էր դարձել Ելիզավետպոլը, որն անվանվեց Գյանջա: Այդ ժամանակ Բաքուն գտնվում էր Ստեփան Շահումյանի և նրան աջակցող հայկական ուժերի իշխանության տակ:
Սեպտեմբերին, երբ Պոլսում հայկական պատվիրակությունը (Ավետիս Ահարոնյան՝ նախագահ, արտգործնախարար Ալեքսանդր Խատիսյան և Միքայել Պապաջանյան) վրացական և ադրբեջանական պատվիրակությունների հետ Անդրկովկասի հանրապետությունների սահմանները ճշտելու հարցով բանակցություններ էր վարում Օսմանյան կառավարության երիտթուրք առաջնորդների՝ Էնվերի, Թալեաթի հետ, թուրքական ուժերի գլխավորությամբ Խան Խոյսկին մտավ Բաքու և իրականացրեց հազարավոր հայերի ջարդը: Բաքուն դարձավ Ադրբեջանի նոր մայրաքաղաքը:
Ի տարբերություն Հայաստանի և Վրաստանի, որոնք խորհրդայնացվել էին 1920-ի վերջին և 1921-ի սկզբին, Ադրբեջանը խորհրդային դարձավ 1920-ի ապրիլին: Ադրբեջանի առաջնորդները ապաստան գտան տարբեր քաղաքներում, այդ թվում Թիֆլիսում և Պոլսում:
1919թ. աշնանը Երևանում կայացած ՀՅԴ 9-րդ Ընդհանուր ժողովը որոշեց պատժել Հայոց ցեղասպանության իրականացնողներ Երիտթուրք ոճրագործներին և Բաքվի հայերի ջարդարարներին: ՀՅԴ պատմագիրներից, Բյուրոյի անդամ Հրաչ Տասնապետյանը նկատում է, որ հասկանալի պատճառներով ՀՅԴ 9-րդ Ընդհանուր ժողովի որոշումների բրոշյուրը Հայոց ցեղասպանության կազմակերպիչներին պատժելու մասին որևէ հիշատակում չի թողել, սակայն Սողոմոն Թեհլիրյանի, Միսաք Թոռլաքյանի և Արշավիր Շիրակյանի հուշերը հստակորեն հաստատում են քաղաքական այս դատավճիռների կազմակերպված լինելու իրողությունը:
1918-1920 թվականներին Հայաստանն ու Ադրբեջանը ունեին դիվանագիտական հարաբերություններ, Բաքվում գործում էր Հայաստանի, Երևանում՝ Ադրբեջանի դիվանագիտական ներկայացուցչությունը դեսպանների մակարդակով: Հայաստանի համար կենսական անհրաժեշտության այնպիսի ապրանքներ, ինչպես նավթը և հացը, ստացվում էին նաև Ադրբեջանից: Պատահական չէ, որ 1918-ի ամռանը և աշնանը Պոլսում գտնվող հայկական պատվիրակությունը փորձում էր Էնվերի և Թալեաթի միջնորդությամբ նավթ և հաց ստանալ Ադրբեջանից: Այդ շրջանում, Ադրբեջանը, փաստացի ղեկավարվում էր Երիտթուրքերի կողմից: Քանի որ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև տարածքային վեճեր կային, ադրբեջանցի առաջնորդները, որպես ճնշման և հայերից զիջումներ կորզելու միջոց, հրաժարվում էին հաց և հատկապես նավթ վաճառել Հայաստանին:
1919 թվականի մարտին հրաժարական տվեց վարչապետ Ֆաթհալի Խան Խոյսկու կառավարությունը: Ադրբեջանի վարչապետ դարձավ Նասիբ Բեկ Ուսուբբեկովը, Խան Խոյսկին դարձավ արտգործնախարար: Ուսուբբեկովի կոալիցիոն կառավարության նախարարներից երկուսը ազգությամբ հայ էին՝ Խորեն Համասփյուռը ու Աբրահամ Դաստակյանը (Դաստակով)՝ երկուսն էլ ներկայացրել են ՀՅԴ-ն: Ադրբեջանի խորհրդարանում ազգային փոքրամասնություններից ամենից շատ պատգամավորներ ունեին հայերը, իսկ ՀՅԴ խմբակցությունը ամենամեծն էր իշխող «Մուսավաթ»-ից հետո:
Խան Խոյսկին իր հայ գործընկերների հետ բազմաթիվ շփումներ է ունեցել: Այսպես, 1920 թվականի հունվարին Թիֆլիսում կայացել է Հայաստանի, Ադրբեջանի և Վրաստանի արտգործնախարարներ Ալեքսանդր Խատիսյանի (նա միաժամանակ եղել է վարչապետ), Ֆաթալի Խան Խոյսկու և Եվգենի Գեգեճկորու հանդիպումը: Երևանում լույս տեսնող ՀՅԴ «Յառաջ» օրաթերթը «Համաձայնությունը» խորագրով խմբագրականում գրել է. «Հայաստանի, Ադրբեջանի և Վրաստանի արտգործնախարարները խորհրդակցելով ընթացիկ պահի և երեք հանրապետությունների միջև անընդհատ ծագող տարակարծությունների մասին, նորից եկել են այն եզրակացության, որ «բոլոր վեճերը հանրապետությունների միջև պետք է լուծվեն ոչ թե զենքով, այլ համաձայնության կամ արբիտրաժի միջոցով», բացի այդ՝ «երեք հանրապետությունները պետք է պաշտպանեն իրենց անկախությունը ամեն տեսակ ոտնձգություններից՝ այդ ինքնիշխան իրավունքները պաշտպանելիս ամեն կերպ աջակցություն ցույց տալով միմյանց»:
1920-ական թվականներին Եվրոպայում հաստատված անկախ Հայաստանի, Վրաստանի և Ադրբեջանի նախկին առաջնորդները երբեմն ներկա էին լինում այն միջոցառումներին, որոնք նվիրված էին լինում այդ հանրապետությունների անկախության՝ մայիսյան տոներին:
Իսկ Արամ Երկանյանը, ով 1920 թվականի այս օրը՝ հունիսի 19-ին, Թիֆլիսում կրակոցներով սպանեց Ֆաթալի Խան Խոյսկուն, իր մահկանացուն կնքեց 1934-ին՝ Արգենտինայում, ապրելով 34 տարի:
Թաթուլ Հակոբյան
