Հատուած Ռուբէն Տէր Մինասեանի ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԻՒՆԸ աշխատութիւնից:
Ռուբէն Տէր Մինասեանը եղել է Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի անդամ, Հայաստանի Հանրապետութեան երրորդ ռազմական նախարարը:
Ա.- Դաշնակիցների հանդէպ
Դաշնակիցների հանդէպ կառավարութիւնն ունեցած է զիջող քաղաքականութիւն՝ ձգտելով իրագործել այն տրամադրութիւնները, զորս նախագծած էր Ընդհանուր Ժողովը, այսինքն Հայաստանի անկախութիւնը ապահովել մի հոգատարական (mandataire) պետութեան հսկողութեան ներքոյ:
Բայց պիտի խոստովանել, որ թէ՛ Բիւրոն եւ թէ կառավարութիւնը արտաքին քաղաքականութեան մէջ ունէին երկրորդական կամ առ առաւելն ընդհանուր սկզբունքներ տուողի դեր: Մեր արտաքին գործոց նախարարութիւնը այնքան էր կտրուած աշխարհից, հաղորդակցութեան դժուարութեան եւ ընդհանուր քաղաքական անցուդարձերից ճիշդ տեղեկութիւններ չունենալու հետեւանօք, որ արտաքին քաղաքականութիւնը աւելի շուտ կեդրոնացած էր Հայաստանի եւ Ազգային Պատուիրակութեանց ձեռքին:
Հայաստանը, որի վերաբերմամբ էին կատարւում բանակցութիւններ, պիտի համապատասխանեցնէր իր քաղաքականութիւնը մի կողմից Ընդհանուր Ժողովի տարազներին, միւըս կողմից պատուիրակութեանց տրամադրութիւններին. Հայաստանի արտաքին քաղաքականութիւնը գնում էր աւելի պատուիրակութեանց ետեւից քան թէ առջեւից, ու ստիպուած էր նրանց առած այս կամ այն քայլը յետին թուով հաստատել եւ վաւերացնել՝ Դաշնակիցների եւ արտաքին աշխարհի առջեւ մեր ներքին կեանքի անբնականոնութեան հակասութիւնները չցուցադրելու:
Բայց ամենածանրակշիռ երեւոյթն այն էր, որ Ազգային Պատուիրակութիւնը ունէր իր առանձին պահանջները, ցանկութիւններն ու քաղաքականութիւնը, որոնք ոչնչով էին կապուած Հայաստանի արտաքին գործերին՝ ոչ բարոյապէս եւ ոչ իրաւապէս: Այս հանգամանքը մեծապէս կը նպաստէր անկանոնութեանց եւ անպատասխանատուութեանց, որի առջեւն առնելու համար կար մի հիմնական միջոց՝ գործերը բնականոն վիճակի մէջ դնելու համար չէզոքացնել եւ ոչնչացնել Ազգային Պատուիրակութիւնը եւ ունենալ Հայաստանի ներկայացուցչութիւն արտասահմանում, որ իր քայլերը նախօրօք չափէր եւ համաձայնեցնէր արտաքին գործոց նախարարութեան հրահանգներին:
Այդ կտրուկ միջոցը քանիցս քննուել է Բիւրոյի եւ կառավարութեան նիստերին, բայց անհնար է եղել իրագործելը, քանի որ Ազգային Պատուիրակութեան չէզոքացումը մեր ուժերից վեր էր եւ մեր իրաւունքներից դուրս: Այդ անկարողութեան առաջ կանգնելով, մեր Պատուիրակութիւնն էլ իր քայլերը ստիպուած էր որոշ չափով համաձայնեցնել Պօղոս Փաշայի տրամադրութիւններին, որոնք համապատասխան չէին մեր ցանկութիւններին:
Երկրորդ միջոցն էր՝ Ազգային Պատուիրակութեան տեսակէտները մօտեցնել մերինին եւ մեր ու Ազգային Պատուիրակութեան հակամարտութիւնները մեղմացնել, ջանալով մի ներկայացուցչութեան եւ մի տեսակէտի կիրառումը իրագործել արտաքին աշխարհում՝ համապատասխան մեր նպատակներին: Այդ էր պատճառը, որ որոշում կայացաւ Հայաստանի Հանրապետութեան Պատուիրակութիւնը դեսպանութիւն դարձնել, եւ այս ուղղութեամբ հրահանգներ տրուեցին Ահարոնեանին, Արմէն Գարոյին եւ Համոյին (Օհանջանեան)՝ յանուն ներդաշնակութեան: Բայց դա եւս անհնարին էր իրագործելը, քանի որ երկու պատուիրակութեանց նպատակներն ու ձգտումները տարբեր էին մնում: Փոքր դեր չէին խաղում այս հարցում կուսակցական եւ անձնական հաշիւները, մանաւանդ Նուպարեանների կողմից:
Մեր տեսակէտների հիմնական գծերը անցկացնելու համար, յետ է կանչւում Օհանջանեան եւ նրա տեղը ուղարկւում Վ. Փափազեան, որ տաճկահայ լինելով, կարող էր գուցէ մեղմել Նուպարեանների հակառակ ընթացքը: Սակայն այդ փորձն էլ մնաց ապարդիւն: Այսպէս թէ այնպէս, փաստն մնում էր իրականութիւնը, եւ Հայաստանի արտաքին քաղաքականութեան աղբիւրը աւելի մնում էր Փարիզը, քան թէ Երեւանը:
Բնորոշելու համար Հայաստանի արտաքին քաղաքականութեան ընթացքը, բերեմ մի օրինակ. Երեւանում՝ թէ՛ Բիւրոն եւ թէ կառավարութիւնը, մասամբ բնազդով եւ մասամբ Պոլսից եւ ուրիշ տեղերից առած տեղեկութիւնների հիման վրայ, կասկածանքով էին վերաբերւում այն մեր ընթացքին, որ Դաշնակիցների վրայ անվերապահօրէն յենուելը կարող է ցանկալի արդիւնք տալ: Ի նկատի առնելով Դաշնակիցների հակամարտութիւնը, Հայաստանի խնդիրը մէկը միւսի վրայ ձգելու քաղաքականութիւնը, Ամերիկայի վերապահութիւնը, Ռումանիոյ mandataire դառնալու խօսակցութիւնները, Միլլիճիների ուժեղացումը այս կամ այն պետութեան կողմից (Իտալիա, Ֆրանսիա) եւայլն, կը մտածուէր Դաշնակիցներից ամէն ինչ յուսալու փոխարէն, որոնել այլ, աւելի իրական յենարաններ: Ի հարկէ այդ յենարանների ճիշդ ընտրութիւնը Երեւանը չէր կարող անել, արտաքին աշխարհից իր անտեղեկութեան պատճառով: Բայց զոյգ պատուիրակութիւնները տարուած էին անվերապահօրէն Դաշնակիցների օժանդակութեամբ, քանի որ նրանց մէջն էր աշխատանքը կատարւում բացառապէս:
Ուստի օգտուելով առիթից, որ Հայաստան եւ Վրաստան եկած էր Պոնտոսի ղեկավարներից եւ յոյն ներկայացուցիչներից …-ը, որոշում կայացուեց փորձել համաձայնուել Յունաստանի հետ, մի ճակատ կազմել երկուսին սպառնացող Միլլիճիների դէմ, եւ իբրեւ գրաւական՝ Պոնտոսի խնդիրը լուծել ի նպաստ տեղի յոյների եւ Յունաստանի եւ Հայաստանի տնտեսական շահերի: Բանակցութեանց համար ուղարկեցին կառավարութեան եւ Բիւրոյի կողմից Խատիսեանին եւ ինձ:
Հայ պատուիրակութեանց ծրագրով՝ Պոնտոսը Հայաստանի մասը պիտի կազմէր: Հակառակ դրան, մենք հարցը դրինք այլ հողի վրայ, այն է՝ որ Հայաստանին Սեւ ծովում ելք է տրւում Ռիզէի եւ Ճորոխի միջեւ մի նաւահանգիստ իբրեւ սեփականութիւն. իսկ Պոնտոսը, ուր յոյները մեծ տոկոս են կազմում (35 տոկոսից աւելի), դառնում է անկախ կառավարութիւն, Հայաստանի հետ համադաշնակցութիւն կազմելով, եւ այդ պարագային հայ և յոյն միացած ուժերը, թէ՛ Պոնտոսում եւ թէ Անատոլու եւ Հայաստանի ճակատներում, պիտի կազմէին մի ընդհանուր ճակատ թուրքերի դէմ: Այս էր նախնական համաձայնութիւնը, որը դաշնագիր դարձնելու համար ճամբւում է պատուիրակունթեանց՝ ընթացք տալու համար: Սակայն, այն լայն յոյսերը որ ան ունէր Ամերիկայից եւ Դաշնակիցներից, որով Պոնտոսից-Կիլիկիա մերը պիտի լինէր, ինչպէս եւ Ազգային Պատուիրակութեան բացասական տրամադրութիւնները Երեւանի զիջող քաղաքականութեան հանդէպ, ստիպում են պատուիրակութեան նկատողութիւն անել Երեւանին, որ նման ծրագիրները չեն համապատասխաներ ազգային մեր պահանջներին եւ ձգտումներին. եւ այդպէս՝ այդ սկսուած գործը ընթացք չի ստանում այլեւս:
Այստեղ հետաքրքրականը ոչ միայն այն է, թէ ինչ պիտի լինին միացեալ ճակատի ստեղծման հետեւանքները Հայաստանի, Յունաստանի եւ Պոնտոսի վերաբերմամբ, այլ ուշագրաւ է այն, որ Հայաստանը իր արտաքին քաղաքականութիւնը, սխալ թէ շիտակ, չէր կարող որոշել:
Բ.- ՊԱՐՍԿԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆԴԷՊ
Պարսկաստանի հանդէպ արտաքին քաղաքականութիւնը ուղղակի կը վերաբերի Հայաստանի արտաքին գործոց նախարարութեան եւ կուսակցութեան, որոնք համախորհուրդ գործած են Թեհրանի դեսպանութեան միջոցով:
Ինչպէս սկզբում ասացի, մեզ շահեկան էր ունենալ յարեւան Պարսկաստանի համակրութիւնը, թէեւ նրանից չէինք կարող սպանել ո՛չ տնտեսական, ո՛չ զինուորական եւ ոչ էլ լայն քաղաքական օգուտներ: Իբրեւ իսլամ պետութիւն, նրա բարեացակամ լինելը խիստ կարեւոր էր, եւ սպասուած արդիւնքը ստացուեց Պարսկաստանից: Նա նախ ճանաչեց մեր անկախութեան փաստը իրաւական կողմից, քանի որ Արղութեանը դեսպան էր՝ համահաւասար միւս պետութիւնների: Իսլամ պետութեան մը ճանաչումով՝ համիսլամութեան եւ համաթուրանականութեան հարուած էր հասնում: Բացի դրանից, Ատրպատականը, որ սահմանկից էր Հայաստանին եւ Տաճկաստանին [Օսմանեան կայսրութիւն, Թուրքիա – խմբ. ԱՆԻ-ի], գտնւում էր բոլորովին տաճիկ բանագնացների ազդեցութեան տակ. պարսից կառավարութեան բարեացակամ վերաբերմունքը դէպի մեզ՝ հակազդում էր տաճիկ թշնամութեան հայերին հանդէպ եւ դրանով մասամբ մեղմանում էին այն վտանգները, որ լարւում էին մեր դէմ Մակուի եւ Ջուլֆայի կողմից: Յիշած եմ արդէն, թէ այդ բարեացակամութեան շնորհիւ է, որ հետագային այնտեղ ապաստան պիտի գտնէին հազարաւոր տարագիրներ, անկախութեան կողմնակից:
Գ.- ՎՐԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆԴԷՊ
Թէ՛ Բիւրոն եւ թէ կառավարութիւնը համակարծիք էին, որ պէտք է զոհողութեանց գնով իսկ՝ համաձայնութեան գալ վրացի ժողովուրդին հետ:
Անդադար էին Վրաստանի դիտումները Հայաստանի վերաբերմամբ, անարդար էր որ նա Ախալքալաք զուտ հայաբնակ գաւառը խլած էր մեզնից, թէեւ թէ՛ աշխարհագրական տեսակէտով, այդ գաւառը Հայաստանին կը պատկանէր: Անարդար էր նաեւ Լոռիի վերաբերմամբ նրա ձգտումը, չէզոք գօտի ստեղծելով հայ-վրացական պատերազմից յետոյ: Չնայելով այդ վրդովեցուցիչ դրութեան, Բիւրոն այն կարծիքն ունէր, որ պիտի համբերել եւ զիջել վրացիներին ինչքան որ կարելի է: Նա այդ ընթացքն ունէր որովհետեւ.
1.- Վրացիք նստած էին միակ ճանապարհի վրայ, որ Հայաստանը կը կապէր արտաքին աշխարհին: Ուրիշ ճանապարհ չունէինք: Վրացիների անբարեացակամութիւնը կը նշանակէր՝ ստանալ ոչ մի նիւթ դրսի աշխարհից, այսինքն մեռցնել 30.000-40.000 որբեր, 200.000ից աւելի գաղթականներ, մեր զօրքը անպարէն թողնել եւ նոյնիսկ հասարակ նամակ կամ հեռագիր ստանալ անհնարին դարձնել դուրսի աշխարհից:
2.- Կը գիտակցէինք, որ շրջապատուած ենք տաճկական ցանցով. երկիրը 20ից աւելի ինքնիշխան գաւառ եւ գաւառակի բաժանուած է. 500.000ի չափ իսլամ ժողովուրդ ըմբոստ վիճակում են եւ կը ցանկան պայթեցնել Հայաստանը ներսից մի ազդանշանով. Ադրբեջանը հիւսիսից պատրաստ է մեր վրայ յարձակելու. Պարսկաստանից ի սպառ կտրուած ենք Նախիջեւան-Շարուրով. իսկ հարաւ եւ հարաւ-արեւմուտքում՝ Տաճկաստանն է որ ոչ միայն մեր անկախութեան, այլեւ հայ ժողուրդի ֆիզիքական գոյութեան կը սպառնայ: Այդ եւ այլ պատճառներ մեզ կը ստիպէին զիջող լինել եւ վրացոց անարդար պահանջներին ընդառաջ գնալ, հնար եղած չափով:
Հայ-վրացական պատերազմից յետոյ, Թիֆլիսում ունէինք պատուիրակութիւն բանակցութիւնների համար. նրա նախագահն էր Ստեփան Մամիկոնեանը, մի հայրենսէր եւ խելահաս գործիչ եւ նրան կ’ընկերանար Ս. Խաչատրեան, մեր ընկերներից:
Առաջինը ըստ էութեան անզիջող էր վրացիներին, երկրորդը՝ զիջելու կողմնակից: Բայց նկատի առնելով Հայաստանի աննպաստ դրութիւնը, վրացիների հետ անվերջ «բազարի» բանակցութիւն էր սկսած, որ տեւեց մինչեւ 1920ի վերջերը, առանց վերջնական եզրակացութեան գալու գլխաւոր խնդիրների շուրջ:
Ս. Մամիկոնեանը ճարպիկօրէն այն քաղաքականութեանը կը հետեւէր, որ պիտի ժամանակ շահել եւ ձգձգել, մինչեւ որ ժամանակը մեզի համար աշխատի, թէեւ մեր կողմից եւ մանաւանդ կառավարութեան կողմից երբեմն դժգոհութեան առարկայ կը դառնար Մամիկոնեանի այդ ձգձգումը, եւ բնականօրէն վրացիների կողմից: Բայց նա կարողանում էր վրացիների հետ առանց սուր յարաբերութիւններ ստեղծելու, «նէ շիշ եանսըն, նէ քէպապը»ի քաղաքականութիւնը տանել: Մեր համաձայնութեամբ նա զիջեց Խրամի հովիտը եւ Ախալքալակի մի մասը, բացի լճերի շրջանից. դրա փոխարէն ստացաւ թղթատարի, հեռագրատան եւ տարացիկի արտօնութիւններ: Առկախ մնացին եւ մնում են Արտահանի կողմերի եւ Ճորոխի հովտի հարցերը:
Մեր զոհողութիւնների դիմաց միայն՝ տանելի դրութիւն էր ստեղծուած մեր եւ վրացիների միջեւ: Զոյգ ժողովուրդներին սպառնացող վտանգի ժամուն, վրացիները օգտուեցին մեր ինկած վիճակից եւ շահագործեցին այդքան խիստ կերպով իրենց աշխարհագրական դիրքը՝ մեր ժողովրդեան թէ՛ արժանապատութիւնը եւ թէ կենսական արդար իրաւունքները ոտնահարելով: Դրանից պիտի տուժէինք, եւ անպատիժ պիտի չմնային ե՛ւ մենշեւիկները, ե՛ւ Վրաստանը, որոնք իրենց չարաշահութեան եւ ատելութեան համար՝ Հայաստանի հետ միասին պիտի տապալուէին: Այդ յետոյ կը տեսնենք:
Դ.- ԱԴՐԲԵՋԱՆԻ ՀԱՆԴԷՊ
Արդէն երկարօրէն պարզած եմ, թէ Ադրբեջան ի՞նչ դիտումներ ունէր Հայաստանի վերաբերմամբ: Նկարագրածս դրութիւնը, ոչ թէ յետին թիւով էինք հասկացած, այլ իւր ժամանակին: Ճիշդ է որ կային լաւատեսներ, որոնք դեռ անկարող էին ընբռնել Ադրբեջան-Թուրքիոյ իսկական ձգտումները, բայց ընդհանրութեան համար պարզ էր, որ Ադրբեջանի գործերն են Հայաստանում եղած իսլամների խլրտումները, որ Ադրբեջանը կը ցանկայ պայթեցնել Հայաստանը ներսից եւ դրսից յարձակուել նրա վրայ, որ Ադրբեջանը առաջապահն է Թուրքիոյ եւ նրա քաղաքականութիւնը շաղկապուած է Թուրքիոյ ձգտումների հետ: Այդպէս լինելով, մենք յանձնարարութիւն ունէինք Ընդհանուր Ժողովից, Միացեալ եւ Անկախ Հայաստանի պաշտպանութիւն, երկրում իսկական եւ մի իշխանութեան ստեղծում, Ղարաբաղի եւ Զանգեզուրի կցումը Հայաստանի: Այս բոլոր նպատակները հակոտնեայ էին Ադրբեջան-Թուրքիոյ ձգտումներին:
Այսպէս լինելով դրութիւնը, ի՞նչ պիտի անէր Բիւրոն:
Ամէնից առաջ, չափելով թշնամու ուժերը, նա պիտի չափէր ե՛ւ իր ուժերը նախքան ձեռնարկներ անելը: Բիւրոն գտնում էր, որ ադրբեջանական ու թրքական տնտեսական ու ֆիզիքական միացած ուժերին ոչ միայն չէր կարող դիմագրաւել, այլ նոյնիսկ առանձին-առանձին իսկ վերցրած թշնամի ուժերը աւելի հզօր էին քան թէ իրենը: Աւելին՝ մեր ուժերը նոյնիսկ չէին բաւարարեր ադրբեջան-թուրք դաւերի շնորհիւ Հայաստանի ծոցում առաջացած մանր ու խոշոր անկախ շրջանների եւ ըմբոստութիւնների ընկճելուն: Դրա համար ունէինք դառն փորձառութիւններ անցեալի մեր պարտութիւնների, Նախիջեւան, Շարուր, Զոդ, Արալըխներ եւ Վեդիբասարի մի քանի ամիսներ տեւող արիւնահեղ կռիւներից: Այս դրութիւնը պատկերացնելով, բնական պիտի համարել Բիւրոյի զգուշութիւնը եւ 1919ի Ընդհանուր Ժողովից յետոյ բացարձակապէս իր ներքին ուժերի կազմակերպման նուիրուելը:
Բիւրոյի նշանաբանը դարձաւ. «Համբերել, պատրաստուել, նախ եւ առաջ Հայաստանի միութիւնը ստեղծել, մեր կուսակցութիւնը կազմակերպել բարոյապէս ու ֆիզիքապէս եւ յետոյ միայն իրագործել Ընդհանուր Ժողովի տրամադրութիւնները»:
Բիւրոյի այս ուղղութիւնը անդրադառնում էր ե՛ւ կառավարութեան վրայ, որ նոյնպէս զգուշութեան եւ խոհեմութեան քաղաքականութեան կը հետեւէր: Այս ընթացքը չէր համապատասխանէր մանաւանդ Ղարաբաղ-Զանգեզուրցիների, Նախիջեւան-Շարուրցիների, Դարալագեազ-Սուրմալուցիների, Էջմիածին-Ղամարլուցիների, Բասարգեչար-Կարսեցիների եւ այլոց տրամադրութիւններին, որոնք անմիջականօրէն գործ կը պահանջէին թէ՛ Բիւրոյից եւ թէ կառավարութիւնից: Նրանց այդ հապճեպութիւնը աւելի առաջ էր գալիս նրանից, որ նրանք անմիջապէս տուժողներն էին Ադրբեջանի դաւերից:
Այդ դժգոհութիւնը չէր սահմանափակւում գաւառացիների շրջանակով, նա արձագանգ էր գտնում խորհրդարանում, խորհրդարանական ֆրակցիայում, Բիւրոյի գրասենյակում: Ցաւալին այն էր, որ ժամանակին ոչ կարող էինք հարցապնդողներին մեր ուժերի ամբողջ թուլութիւնը խոստովանել, եւ ոչ էլ նրանց ահաբեկել՝ համոզիչ փաստերը բերելով թշնամու ուժերի մասին: Անհրաժեշտ էր, շատ անգամ, առանց բացատրութեանց լռելը, ինչ որ աւելի կը գրգռէր դժգոհութիւնները:
Բողոքի հոսանքը աւելի եւ աւելի կը զարգանար մեր կազմակերպութեան ուժեղանալուն զուգահեռ, ինչ որ իւր գագաթնակէտին հասաւ 1920ի սկիզբները, երբ կուսակցական բարոյական եւ ֆիզիքական ուժերի կազմակերպումը հասած էր, կարելի է ասել, նոյնպէս իւր գագաթնակէտին:
Որո՞նք էին այն ձեռնարկները, որնք ձեռք էին առնւած Ընդհանուր Ժողովից յետոյ, մինչեւ 1920ի սկիզբը, դիմագրաւելու Ադրբեջանի դաւերին եւ նրա ձգտումներին եւ ի՞նչ վարքագիծ ունէինք դէպի Ադբեջանը:
1.- Ջանալ Հայաստանում պահել եղած դրութիւնը, թէեւ այդ դրութիւնը նպաստաւոր էր միայն Ադրբեջանին: Չդիպչելով Ադրբեջանի գործակալներին իսլամ գաւառներում (Զանգիբասար, Վեդի, Բասարգեչար, Զոդ, Շարուր, Նախիջեւան եւայլն), նրա նախայարձակութիւնը չհրահրել:
2.- Ջանալ չթոյլատրել, որ Ադրբեջանը աւելի եւս ուժեղեցնէ ըմբոստ թուրքական գաւառները: Այդ տրամաբանութեամբ, մենք թալանեցինք Ադրբեջանի Հայաստանի դեսպան Հախվերդովին, որը դրամ էր փոխադրում Զանգիբասարի, Շարուրի, Նախիջեւանի համար եւ այդ գումարը յատկացրինք նոյն գաւառների թուլացման գործին:
3.- Հետեւելով Ադրբեջանի օրինակին, Ադրբեջանի Գանձակ նահանգի լեռնային հայաբնակ մասերում, ստեղծել նոյնանման անկախ կամ ինքնավար հայկական իշխանութիւններ, ինչպէս իրենք էին արած Նախիջեւան, Շարուր եւայլն: Այդ կարեւոր ձեռնարկի մասին առանձին պիտի խօսեմ:
4.- Այս նախապատրաստական շրջանում՝ ամփոփել մեր ուժերը, կազմակերպել ե՛ւ կուսակցականօրէն, ե՛ւ պետականօրէն, ուժեղացնել մեր մարտական ուժերը, զօրքը, տնտեսական վիճակը եւ հաղորդակցութիւնը:
5.- Սուտ յիմար ձեւանալ Ադրբեջանի եւ նրա ձեռնարկների հանդէպ. նրա հետ պահել բարեկամական յարաբերութիւն, գոնէ ըստ ձեւի, եւ ուղարկելով ներկայացուցիչ Մ. Յարութիւնեանին, ջանալ համաձայնութեան գալ, եթէ ոչ քաղաքական՝ գոնէ տնտեսական հարցերի շուրջ: Այդ էր պատճառը Դեկտեմբեր 2ի Հայ-ադրբեջանեան Կոնֆերանսի, թէեւ նախօրօք հասկանալի էր որ նա եզրակցութեան պիտի չյանգի, բացի ժամանակ վաստակելու թանկագին արժէքից:
6.- Վերոյիշեալ հինգ սկզբունքները գործադրելուց յետոյ միայն՝ լրջօրէն մօտիկնալ Ընդհանուր Ժողովի տրամադրութեանց գործադրութեան հարցին եւ ներքին ու արտաքին նպաստաւոր պայմաններ ստեղծելու դէպքում, իրականացնել այդ սկզբունքները, այսինքն երկրի ներսում ստեղծել իրական Հայաստան եւ նրան միացնել Զանգեզուրն ու Ղարաբաղը՝ հասնելով մեր բնական սահմաններին: Սկսել ոչ թէ խոշոր, այլ, պարբերաբար, նախ Ադրբեջանի աչքին փոքր երեւացող ձեռնարկներով եւ յետոյ մեծին ձեռնարկել:
Ահա այս էր ակտը եւ վարքագիծը հանդէպ Ադրբեջանի, ինչ որ պիտի համարել համբերութեան կամ նախապատրաստութեան շրջան 1919ից մինչեւ 1920 թուի սկիզբները:
