Իրանը Հայաստանի համար կենսական պետություններից է: Իսլամական Հանրապետության կարևորությունը Հայաստանը հատկապես զգաց անկախության առաջին տարիներին, երբ ԽՍՀՄ-ը փլուզվել էր, Հայաստանը արտաքին կապեր չուներ, իսկ Ադրբեջանը՝ դե յուրե, Թուրքիան՝ դե ֆակտո, փակ էին պահում Հայաստանի հետ սահմանները: Թեև ասվում է, որ Թուրքիան Հայաստանի հետ սահմանը փակեց 1993-ի գարնանը, իրականությունն այն է, որ դրան նախորդող երկու տարիներին Թուրքիայից Հայաստան ապրանքաշրջանառություն չի եղել (բացառությամբ շուրջ 58 հազար տոննա ցորենի, որը փրկություն էր բառի ուղղակի և անուղղակի իմաստով), երկու երկրների և երրորդ պետությունների քաղաքացիները հատուկենտ դեպքերում են հատուկ թույլտվությամբ կարողացել հատել սահմանը, քանի որ Ալիջան-Մարգարա և Դողուքափը-Ախուրիկ սահմանադռներին չկային և այսօր էլ չկան հսկիչ անցագրային կետեր, որտեղ հնարավոր կլիներ այցագիր ստանալ:
Իրանը Հայաստանի անկախությունը ճանաչել է 1991թ. դեկտեմբերի 25-ին, նույն օրը, երբ ԽՍՀՄ առաջին և վերջին նախագահ Միխայիլ Գորբաչովը հրաժարական տվեց: Հայաստանի արտգործնախարար Րաֆֆի Հովհաննիսյանը առաջին այցերից մեկը տվեց Իրան: 1992թ. փետրվարի 9-ին Հովհաննիսյանը իրանցի գործընկեր Ալի Աքբար Վելայաթիի հետ Թեհրանում ստորագրեց երկու փաստաթուղթ. հռչակագիր դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու վերաբերյալ, ինչպես նաև՝ հարաբերությունների սկզբունքների և նպատակների մասին հռչակագիր, որով Երևանն ու Թեհրանը հավաստում էին բարիդրացիական հարաբերություններ հաստատելու իրենց մտադրությունը:
Միացյալ Նահանգներից հետո երկրորդ պետությունը, որ Երևանում դեսպանություն բացեց Իրանն էր՝ 1992-ի ապրիլին: Նույն տարվա դեկտեմբերին Թեհրանում բացվեց Հայաստանի դեսպանությունը:
Հայաստանի առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը երեք անգամ այցելել է Իրան: Ռոբերտ Քոչարյանը Թեհրան այցելել է երկու, իսկ Սերժ Սարգսյանը՝ չորս անգամ: Վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը ևս մի քանի անգամ այցլել է Թեհրան: Իրանի նախագահներից Ալի Աքբար Ռաֆսանջանին չի այցելել Երևան, մինչդեռ նրան հաջորդող նախագահներից Մոհամմադ Խաթամին այցելել է մեկ, Մահմուդ Ահմադինեժադը՝ երեք, Հասան Ռոհանին՝ երկու անգամ: Գործող նախագահ Էբրահիմ Ռայիսին Հայաստան դեռևս չի այցելել:
Երբ 90-ականների սկզբներին Վրաստանը ներքաշվեց Աբխազական և ապա քաղաքացիական պատերազմների մեջ, Հայաստանի արտաքին աշխարհի հետ ցամաքային կապը իրականացվում էր Իրանի միջոցով: Չլինեին իրանական ապրանքները, այդ թվում՝ սնունդը, “մթի և ցրտի տարիների” Հայաստանը կենթարկվեր նաև այլ զրկանքների:
Իրանից Հայաստան տարեկան ներկրվում է մոտավորապես այնքան ապրանք, որքան Թուրքիայից: Սա այն դեպքում, երբ թուրք-հայկական սահմանը փակ է, թուրքական ապրանքները հիմնականում Հայաստան են հասնում երրորդ երկրների, առաջին հերթին՝ Վրաստանի ճանապարհով: Ի տարբերություն Թուրքիայի, Հայաստանը դեպի Իրան արտահանումներ է կատարում: Ճիշտ է, ապրանքաշրջանառության հաշվեկշիռը հինգ-վեց անգամ չափով Իրանի օգտին է:
Վերջին տարիներին Իրանից Հայաստան ապրանքների հոսքը ավելացել է՝ 2021-ին գերազանցելով 437 միլիոն դոլարը: Անցյալ տարի Հայաստանը Իրան է արտահանել 65,5 միլիոն դոլարի ապրանք:
Հայաստանի արտաքին ապրանքաշրջանառության հաշվեկշռում Իրանը մշտապես առաջին տասնյակում է: Անկախության առաջին տարիներին Իրանը մշտապես առաջին հնգյակում էր, հաճախ՝ եռյակում:
Ներկայացնենք Հայաստան-Իրան ապրանքաշրջանառությունը սկսած 1995-ից: Ազգային վիճակագրական վարչությունը, որից օգտվել ենք, տվյալներ չի տալիս 1991-1994 թվականների համար: Ակնհայտ է, որ հենց այդ թվականներին է եղել առաջին անհրաժեշտության ապրանքների ամենամեծ ներհոսքը դեպի Հայաստան և Արցախ: Հայաստանից դեպի Իրան արտահանման ամենից մեծ ծավալը եղել է 2012-ին՝ ավելի քան 108 միլիոն դոլար, իսկ ներկրումը՝ նույնպես 2012-ին՝ գրեթե 220 միլիոն դոլար:
թվական արտահանում ներկրում
2021 65.519.200 437322.900
2020 84.557.200 317183.600
2019 83.864.700 325257.000
2018 94.203.600 269.341.400
2017 84.123.200 174.698.200
2016 75.253.100 163.997.700
2015 81.727.500 198.361.400
2014 84.630.600 206.542.000
2013 94.955.200 198.492.000
2012 108.512.100 219.413.100
2011 106.250.400 216.792.300
2010 84.831.200 199.884.700
2009 33.025.900 162.398.000
2008 25.056.300 202.991.200
2007 38.499.000 141.663.000
2006 29.642.900 114.399.500
2005 28.513.000 89.166.600
2004 30.559.600 62.284.700
2003 22.478.900 51.281.300
2002 31.468.600 62.615.400
2001 31.870.400 78.120.500
2000 30.089.000 82.328.400
1999 34.160.800 78.450.400
1998 31.392.300 63.912.500
1997 42.583.600 88.671.400
1996 43.912.700 149.793.600
1995 35.042.100 89.774.600
Այսօր, երբ Իրանը, թվում է, դուրս է գալիս միջազգային մեկուսացումից, Երևան-Թեհրան հարաբերություններում նոր հնարավորություններ ու հեռանկարներ են բացվում:
Թաթուլ Հակոբյան
Լուսանկարում՝ ՀՀ-ԻԻՀ պետական սահմանի երկայնքով փշալարը: Այս փշալարը գցվել է խորհրդային տարիներին, երբ Երկաթյա վարագույրը անցնում էր նաև ԽՍՀՄ-Իրան սահմանի ողջ երկայնքով: ՀՀ-ԻԻՀ շուրջ 40 կիլոմետր սահմանի երկայնքով, ինչպես ՀՀ-Թուրքիա սահմանում, կանգնած են նաև ռուս սահմանապահներ:
