Ադրբեջանի պահանջները Հայաստանից. 1918-1920

2752

Հատված Ռուբէն Տէր Մինասեանի ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԻՒՆԸ աշխատությունից, որը ձեռագիր վիճակով պահվում է Հայաստանի Ազգային արխիվում՝ ֆոնդ 1048, ցուցակ 1, գործ 25, 206 թերթ: Արխիվում այս գործը կրում է «Ռուբեն Տեր-Մինասյանի ուսումնասիրությունը ՀՅ Դաշնակցության Բյուրոյի (1919թ. նոյեմբեր մինչև 1920թ. ապրիլ) գործունեության մասին» խորագիրը:

Ռուբէն Տէր Մինասեանը եղել է ՀՅԴ Բյուրոյի անդամ, Հայաստանի Առաջին Հանրապետության երրորդ ռազմական նախարարը:

________________________

Գլուխ Դ.

Ադրբեջանի պահանջները Հայաստանէն

շրջանը                             Տարածություն        Հայ        Իսլամ       Այլք

Ղազախ*                           մոտ 1.500                 –            8.000        –

Բասարգեչար                     մոտ 2.000              15.000    45.000      500

Սուրմալու                          մոտ 3.000              32.000    46.000      –

Զանգիբասար                      մոտ 1.000                 –          35.000      –

Վեդիբասար, Սադարակ  մոտ 2.000                   5.000      40.000      –

Շարուր                                   2.800                 29.000   60.000     1.000

Նախիջևան                            4.200                 54.000  81.000      1.000

գումար                                  16.500               135.000  315.000    2.500

*Ակսիբարա, Թաուզչալա, Կարակոյունլու գավառները

Կարսի նահանգ                      17.570       123.000   159.000   122.300

Զանգեզուր                              6.000        100.000   50.000          800

Կարեագին                               450          22.000        –                 –

Շուշի                                        2.300         98.000    30.000          –

Ջիւանշիր                                 3.700        22.000     17.000           –

Գանձակ                                   4.000        52.000     16.000       8.200

գումար                                    16.450       294.000    113.000    9.000

Ընդհանուր գումար                  50.520      552.000    587.000   133.800

Ադրբեջանի այս պահանջների դիմաց Հայաստանը ունէր իր ձեռքին, անուանապէս, Երեւանի եւ Կարսի շրջանները, եւ ցանկութիւնը ունենալու Ղարաբաղի լեռնային մասը. ամբողջ գումարը հետեւելն էր.

Հայաստանը 1919-ին

անունը                        Տարածք      Հայ          Իսլամ      Վրացի   Այլք

Հայաստան                   45.717      854.041    577.953      4.605   154.133

Ղարաբաղ

եւ Զանգեզուր               16.450    294.000     113.500        –           9.000

Ադրբեջանի ուզածը      50.520    552.000     588.000        –         132.800

Մնացորդը                    16.847    66.004       113.053     5.755     50.833

Ահա ա՛յդ էր ուզում թողնել մեզ  Ադրբեջանը՝  մի հողամաս, որը հազիւ 1/4ը կը կազմէր այն բաղձանքների, որ ընդունած էր Դաշնակցութեան 9րդ Ընդհանուր Ժողովը. մի հողամաս, որ հայ ազգաբնակութեան միայն մէկ երրորդը պիտի ամփոփէր իսկ երկու երրորդը, այսինքն 1.200.000 հայեր պիտի մնային Վրաստանի եւ գլխաւորապէս Ադրբեջանի սահմաններում: Այդ դրութիւնը հիմնովին չէր համապատասխանում ոչ հայ ժողովրդի ձգտումներին, եւ ոչ էլ Դաշնակցութեան որոշումներին, որը ասում էր արտաքին քաղաքական բանաձեւում.-

«Հրահանգել կառավարութեանը, պահպանելով Հայաստանի եւ հայ աշխատաւորութեան շահերը Ադրբեջանի սահմաններում, աշխատել բարի դրացիական յարաբերութիւն պահպանել անոր հետ»:

Այս առաձգական բանաձեւից յետոյ Ընդհանուր Ժողովը որոշ եւ յստակ հրահանգ է տալիս Ղարաբաղի եւ Զանգեզուրի մէջ:

«Ղարաբաղը եւ Զանգեզուրը համարելով անբաժանելի մաս Անկախ եւ Միացեալ Հայաստանի՝ հրահանգել.

1.- Որ միջոցներ ձեռք առնուին ապահովելու համար անոնց ազգային քաղաքական վիճակը:

2.- Որ կուսակցութեան բարձրագոյն մարմինը անմիջապէս լուրջ կարգադրութիւններ ընէ զօրացնելու կուսակցական գործունէութիւնը յիշուած երկու շրջաններու մէջ:

3.- Որ ուրոյն բարձրագոյն մարմին մը, յատուկ աշխատանքով եւ կառավարութեան միջոցով, օժանդակէ այդ շրջաններու դրամական պահանջներուն»:

Այս բանաձեւով, պարզ է, որ Դաշնակցութիւնը ոչ միայն Երեւանի եւ Կարսի նահանգները համարած է Հայաստան, այլեւ չի զիջում Ադրբեջանին Ղարաբաղն ու Զանգեզուրը. ուրիշ խօսքով ժխտում է Ադրբեջանի ձգտումները եւ պահանջում 67.000 քառակուսի վերստ տարածութեամբ Հայաստան՝ 1.200.000 հայութեամբ, ըստ վերեւի վիճակագրութեան: Այսպիսով Դաշնակցութիւնն ու Մուսաւաթը (Հայաստանի եւ Ադրբեջանի կուսակցութիւնները), եւ հայ ու թաթար ժողովուրդները իրարու դէմ են կանգնած լինում: Երկու կողմերի թէ՛ արտաքին եւ թէ ներքին քաղաքականութեան հիմքը պիտի դառնային այդ անհաշտելի սկզբունքները: