Հատված Հովհաննես Քաջազնունու՝ ՀՅԴ 1923թ. խորհրդաժողովին ուղարկված զեկուցագրից:
[1918թ.] Ապրիլի 25-ին ընկավ Կարսը: Ընկավ համարյա առանց կռվի, որովհետև Թիֆլիսից ստացվել էր հրաման՝ հանձնել բերդը թուրքերին: այս դավադրական հրամանը տրվել էր առանց մեր գիտության ու առաջ բերեց այնպիսի զայրույթ հեղինակների դեմ, որ Անդրկովկասյան դաշնակցային հանրապետության քանդումը կարող էր տեղի ունենալ այդ օրը ևեթ:
Բայց փաստը կատարված էր արդեն՝ ռազմագիտական ամենակարևոր կետը՝ մեր ճակատը պաշտպանելու միակ ամուր հենարանը՝ Կարսի բերդը թուրքերի ձեռքում էր: Տատանվելու ու դանդաղելու տեղ չէր մնացել այևս: Սեյմը որոշեց անմիջապես վերսկսել Տրապիզոնում ընդհատված բանակցությունները, համաձայնելով ընդունել իբրև ելակետ Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագիրը:
Բանակցությունները վերսկսվեցին Բաթումում (ուր թուրքերը հաստատվել էին արդեն) մայիսի առաջին օրերին:
Բայց թուրքերը փոխել էին արդեն լեզուները. Բրեստ-Լիտովսկի դաշնագիրը այլևս չէր բավականացնում նրանց: Ասում էին Տրապիզոնից հետո մենք նոր արյուն ենք թափել, պետք է հատուցում ստանանք: Ու պահանջում էին հողային նոր զիջումներ, գլխվորապես Հայաստանի հաշվին:
Վերսկսվեցին երկար ու անպտուղ խոսակցությունները:
Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագիրը, որի մասին մի ամիս առաջ Տրապիզոնում լսել անգամ չէինք ուզում, այժմ դառել էր մեր միակ ու ամենամեծ իղձը: Բայց թուրքերը մնում էին անողոք, պինդ բռնել էին մեր կոկորդից, բաց չէին թողնում:
Մայիսի 15-ին թուրքական բանակը անցավ Ախուրյանը (Բրեստ-Լիտովսկում որոշված սահմանագիծը), մի քանի ժամվա մեջ տիրացավ Ալեքսանդրապոլին ու շարժվեց դեպի Ղարաքիլիսա:
Դրությունը դառնում էր ծայր աստիճան տագնապալի, վտանգի տակ էր ընկնում Թիֆլիսը՝ Վրաստանի ու Անդրկովկասի մայրաքաղաքը: Իսկ բանակցությունները Բաթումում ոչ մի ելքի չէին հանգում, մնում էին մեռած կետի վրա…
Սեյմում միշտ աճող ներքին անհամաձայնությունները այլևս չեր կարելի հաշտեցնել ոչ մի փոխզիջումով, պայթումը անխուսափելի էր ու անհապաղ:
Վրացիները տեսնում էին, որ մենք մի ավելորդ բեռ ենք իրենց համար, որ առանց մեզ նրանք ավելի հեշտ կկարգավորեն իրենց սեփական գործերը: Իսկ ադրբեջանցիների միակ հոգսն էր այժմ միանալ օր առաջ թուրքերի հետ, անցնել նրանց հովանավորության տակ ու թուրք բանակի վրա հենած, մտնել Բաքու: Թուրքական բանակի հաղթանակից հետո Անդրկովկասյան դաշնությունը այլևս պետք չէր ադրբեջանցիներին, վրացիները ավելորդ էին, իսկ հայերը՝ թշնամի:
Բաժանամն ժամը հնչել էր:
Ու ահա մայիսի 26-ին Սեյմը՝ նկատի առնելով, որ պատերազմի ու խաղաղության խնդրում արմատական տարաձայնություններ կան Անդրկովկասյան Դաշնակցային Հանրապետությունը կազմող ժողովուրդների միջև, հայտարարեց Դաշնությունը լուծված և վար դրեց իր լիազորությունները:
Նույն օրը և նույն շենքում վրց Ազգային խորհուրդը մեծ հանդիսավորությամբ հայտարարեց Վրաստանի անկախությունը:
Հետևյալ օրը նույնն արեց և Ադրբեջանը:
Հերթը Հայաստանինն էր:
Պե՞տք էր արդյոք անկախություն հայտարարեցինք, ի վիճակի՞ էինք արդյոք սեփական պետություն կազմելու ու ապա պահելու այն…
Պարապ հարցեր են սրանք: 1918թ. մայիս ամսի վերջին օրերին այդպիսի հարցեր չէր կարելի դնել: Ընտրություններ անելու տեղ չէր մնացել: Պատմությունը բերել, կանգնեցրել էր մեզ մի որոշ գծի առջև: Պետք է հանդգնություն ունենայինք անցնել վրայից, եթե չէինք ուզում խորտակվել: Պետք է տեր դառնայինք մեր հայրենիքին, ապա թե ոչ՝ կկորցնեինք այն, գուցե՝ անդառնալիորեն: Եթե տատանվեինք, եթե ուշացնեինք մեր հայտարարությունը, Հայաստանը կմնար res nullius (ոչ ոքի պատկանող իր) ու իբրև այդպիսի բաժին կդառնար հարևաններին՝ թուրքերին, վրացիներին, ադրբեջանցիներին:
Մայիսի 28-ին, ուշ գիշերով, Ազգային կենտրոնական խորհուրդը վճռեց հայտարարել Հայաստանի անկախ Հանրապետություն և իրեն՝ հանրապետության գերագույն իշխանություն:
Այդպիսի լիազորություն խորհուրդը չէր ստացել Ազգային համագումարից, բայց կանգ չառավ ձևական արգելքի առջև, և հետագայում ոչ ոքի մտքով չանցկացրեց մեղադրել նրան. այնքան պարզ էր ամենքի համար, որ ուրիշ ելք չկար:
Մայիսի 22-26 տեղի ունեցան Սարդարապատի կռիվները, 25-28-ին՝ Ղարաքիլիսայի կռիվները:
Թերևս վերջին ճիգն էր, որ թափում էր հայ ժողովուրդը իր գոյությունը փրկելու համար: Եվ անկասկած է, որ այդ համառ ճակատամարտերը, այն հերոսական դիմադրությունը (մանավանդ՝ Ղարաքիլիսայինը), որ անսպասելիորեն հայտ բերեց, ոչ թե զորքը (բանակ չկար այլևս), այլ ինքը՝ ժողովրդական զանգվածը: Սա բարձրացրեց մի քիչ մեր արժեքը թուրքերի աչքում ու հնարավորություն տվեց խաղաղության դաշն կնքել:
Հայ պատվիրակները՝ այս անգամ արդեն Հայաստանի Հանրապետության անունից ու Ազգային ժողովի լիազորությունով, վերադարձան Բաթում և հունիսի 4-ին ստորագրեցին դաշնագիրը:
Մի նոր դարաշրջան էր սա հայ ժողովրդի պատմության մեջ՝ վաղուց կորցրած ինքնուրույն պետական կյանքի վերածնունդ:
Օգոստոսի 1-ին Երևանում բացվեց Հայաստանի խորհրդարանը և կազմվեց անդրանիկ կառավարությունը:
Խորհրդարանը նույն Ազգային խորհուրդն էր՝ անդամների եռապատկված թվով. ավելացել էին սրանց վրա վեց թուրք, մի ռուս ու մի եզդի պատգամավոր:
Գերիշխող տեղը պատկանում էր Հ. Յ. Դաշնակցությանը: Բայց որովհետև մեր խմբակցությունը 47 ձայնից ուներ 18 միայն ու չկարողացավ կապվել մի ուրիշ խմբակցության հետ, խորհրդարանը չունեցավ կայուն կենտրոն ու որոշակի գծված քաղաքական դեմք:
Կայունություն չկար նաև կառավարությունում: Առաջին տասը ամսվա ընթացքում չորս անգամ փոխվեց դահլիճի կազմը (մնալով հանդերձ նույն վարչապետի նախագահության տակ):
Առաջին դահլիճները կոալիցիոն էին (դաշնակցականներ ու ժողովրդականներ, զինվորական նախարարը՝ չեզոք): Բայց կոալիացիան հաստատուն հիմք չուներ տակը, որովհետև չուներ ապահովված մեծամասնություն խորհրդարանում (ժողովրդականները հաճախ բաժանվում էին դաշնակցականներից) ու, որ ամենից էականն էր, չկար ծրագրային որոշակի համաձայնություն կոալիցիայի կուսակցություններրի միջև: Մեծապես խանգարում էր նաև այն դիրքը, որ բռնել էր մեր կուսակցությունը կառավարության հանդեպ:
Թերևս մի քիչ առաջ անցնելով, հարկ եմ համարում այստեղ ու հետո մատնանշել խոշոր սխալներից մեկը:
Հայաստանը ռամկավար հանրապետություն էր: Դաշնակցությունը ոչ միայն հակառակ չէր դրան, այլև ինքն էր պահանջում այդ պետական ձևը: Հանրապետությունն ուներ ռամկավար-խորհրդարանական պետություններին հատուկ օրգաններ՝ ժողովրդական ներկայացուցիչներից կազմված միապալատ օրենսդիր մարմին և պատասխանատու կառավարություն: Խորհրդարանը կազմված էր գոյություն ունեցող չորս քաղաքական կուսակցությունների ու, ապա, ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչներից: [Ազգային] խորհրդին հաջորդող խորհրդարանը ընտրված էր ռամկավարական ամենալայն սկզբունքներով (հինգանդամյան ընտրողական օրենք): Կառավարությունը ստանում էր իր լիազորությունը օրենսդիր մարմնից (Հայաստանը չուներ հանրապետության նախագահ), հաշվետու էր ու պատասխանատու նրա առջև:
Այս էր ձևը:
Բայց ուրիշ էր էությունը:
Գործնականում, մեր կուսակցությունը ձգտում էր իրեն ենթարկել, իր հսկողության տակ առնել թե՛ օրենսդիր մարմինը, թե՛ կառավարությունը: Մենք քաջություն չունեինք (ոչ էլ՝ կարողություն) բացեիբաց կուսակցական դիկտատուրա հայտարարելու: Բայց և չէինք ուզում մնալ խորհրդարանական կարգերի սահմանում ու փորձ էինք անում Հայաստանում իրականացնել Իթթիհատականների գործելակերպը՝ կուսակցական դիկտատուրա ռամկավարական ձևերի տակ քողարկված:
Իշխանության անհանդուրժելի երկվություն էր առաջ եկել. Հրապարակում խորհրդարանն ու իր կառավարությունը, ստվերում՝ կուսակցությունն ու իր օրգանները:
Հասկանալի է, որ այս երկու կարգի իշխանությունները՝ պաշտոնականն ու անպաշտոնը, կարող էին միայն խանգարել ու կաշկանդել մեկը մյուսին: Ձևական պահանջները թույլ չէին տալիս, որ կուսակցությունը ազատ և արագորեն շարժվի, իր կամքը լրիվ արտահայտի, իսկ կուսակցության միջամտությունը թույլ չէր տալիս, որ կառավարությունն իր գիտեցածն անի, իր գործը տանի:
Հասկանալի է նաև, որ այս դրությունը շատ էր դժվարացնում մի լուրջ ու անկեղծ կոալիցիա կազմելու գործը: Եվ իրոք, կոալիցիայի մեջ մտնող օտար տարրերը հարկադրվում էին վարել մի քաղաքականություն, որ իրենցը չէր, մշակվում էր ու նախագծվում կառավարությունից դուրս, կուսակցական մարմիններում, ուր իրենք չէին կարող ունենալ մուտք ու մասնակցություն:
Այս ցավոտ խնդրի մասին ես կազմել եմ անցյալ ամառ՝ պատասխանատու մարմնի հանջնարարությամբ ու ընդհանուր ժողովին ներկայացնելու համար, մի ընդարձակ զեկուցագիր: Զեկուցագիրս կարդացվել է Պոլսում գումարված շրջանային ժողովում:
