Հայկական ուսումնասիրությունների ԱՆԻ կենտրոնը ներկայացնում է ՀՅԴ նշանավոր գործիչներից Միքայէլ Վարանդեանի «Հայ-թաթարական պատերազմը» հոդվածաշարը, դրա վերջին՝ չորրորդ մասը, որը, ինչպես և նախորդ երեքը, տեղ է գտել Վարանդեանի «Հ. Յ. Դաշնակցութեան պատմութիւն» հատորում (ԵՊՀ հրատարակչություն, Երևան, 1992): Վարանդեանը, ի ծնե ազգանունով՝ Յովհաննիսեան, ծնվել է 1870թ. Արցախի Քյաթուկ գյուղում, մահկանացուն կնքել 1934-ին Ֆրանսիայում: Հայաստանի Առաջին Հանրապետության շրջանում եղել է դեսպան Իտալիայում:
_____________________
ՀԱՅ-ԹԱԹԱՐԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԸ. ԳԱՆՁԱԿ ԵՒ ԹԻՖԼԻԶ
Ալիքը հասաւ Գանձակին: Թրքական երկրորդ մեծ կեդրոնն է, Բագուէն յետոյ: Դէպքերու անակնկալ բռնկումը և գահավէժ ընթացքը հնարաւորութիւն չէին տւեր Կազմակերպութեանը՝ ժամանակին քիչ-շատ լուրջ ուժեր կենդրոնացնելու այդ մեծ քաղաքում, ուր կար ստւար հայկական փոքրամասնութիւն. շուրջ քսան հազար: Այդ պատճառով թուրքերու նախայարձակը 1905ի շրջանի թուրք խուժանը (Գանձակէն դէպի հիւսիս, դէպի Քուռ գէտը կը ձգւի զուտ թուրքական գիւղերու լայնատարած ցանց մը, ուր հայեր գրեթէ չկան) տրւած ազդանշանին վրա, «Եա՜ Ալի» գոռալով սլացաւ դէպի բազարը, դէպի հայկական հարուստ հարուստ շուկան, որ կը գտնւէր թուրքաց թաղին մէջ, ու սկսաւ սանձարձակ թալան:
Մէկ քանի ժամուն մէջ հարիւրաւոր հայ խանութները կողոպտւեցին մինչև թելը, ապա քանդւեցին ու հրդեհւեցան. իշխանութիւնները այստեղ եւս անտարբեր հանդիսատես: Ոստիկանութիւնը՝ թուրք, նահանգապետը՝ նոյն վրացի Տակայշվիլին, որ յայտնապէս կը հովհանաւորէր թալանչիները: Կը հովհանաւորէր այն աստիճան, որ թոյլ տւաւ քաղաք մտնել անգամ հռչակաւոր աւազակապետ Դալի Ալիին, որ հալածւած էր իշխանութիւններու կողմէն իր բազմաթիւ ոճիրներուն համար: Դալի Ալին ներս խուժեց իր 300 հրոսակներով և միացած իրենց ցեղակիցներուն՝ իրագործեցին արիւնոտ դաւը (նոյեմբեր 18): Թալանի հետ՝ ջարդ, հրդեհ ու աւերած. կայրւէին հայ հարուստներու հոյակապ տուներ, կը կողոպտւէին անգամ եկեղեցիներ: Կոտորւեցան շատ մը խանութատէրեր, կոտորվեցան մանաւանդ հայ մշակները, որ անհոգ կաշխատէին այգիներու մէջ: 100է աւելի սպանւածներ:
Նախիջեւանի ողբերգութիւնն էր, որ կրկնւեցաւ:
Հայկական ինքնապաշտպանութիւնը շատ թոյլ եղաւ սկիզբները:
Մեր թուլութեան պատճառներէն մէկը այն էր, որ տեղւոյն զինւորական մարմնի երկու ղեկավար անդամները գացեր էին Թիֆլիզ՝ Կուսակցութեան շրջանային ժողովին մասնակցելու: Ինքնապաշտպանութեան գործը կը վարէր ղարաբաղցի համբաւաւար քաջերէն Ալեքսան Բալասեանը, իր բուռ մը զինւորներով: Անոնք մղեցին շարք մը յաղթական կռիւներ խուժանի դէմ:
Նոյեմբեր 20ին Թիֆլիզէն վերադարձաւ մեր երիտասարդ ընկերներէն Աբրահամ Գիւլխանդանեանը և իբրեւ Գանձակի մեր զինւորական շտաբի ղեկավար, իր ձեռքին առաւ ինքնապաշտպանութեան կազմակերպութիւնը:
Իսկ յաջորդ օրը Գանձակ հասաւ իր ընտիր զինւորներու խումբով՝ Համազասպը:
Վերջապէս, Նոյեմբեր 22ին ժամանեց և շտաբի կազմի մէջ մտաւ Ռոստոմը, որ կուգար Շուշիէն:
Ինքնապաշտպանութեան գործը այժմ արդէն յուսալի ճամբու վրա էր: Ժողովուրդը սիրտ առաւ, կռւողներու շարքերը ստւարացան:
Ուրիշ տասնեակ կամաւորներ եկան Բաթումէն, Թիֆլիզէն ու Բագուէն, անոնց մէջ՝ Ղարաբաղի մեծահամբաւ հրոսակապետը՝ բալլուջեցի Բաշխին: Եկան նաև ձիաւոր, զինւած խումբեր: Թալիշէն ժամանեց Դաւիթ բէկ Մելիք-Բէգլարեանի ձիաւոր խումբը, շուրջ 25 հոգի: Գետաշէնի շրջանէն՝ Առստամ Իւզբաշիի, Երւանդի ու Ալեքսանդր Մելիք Մնացականեանի խումբը, թւով 50 ձիաւոր: Բանանցի շրջանէն՝ յայտնի հրոսակապետ, ղաչաղ Համբօի խումբը, թւով 30 ձիաւոր:
Համազասպին յանձնւեցաւ ռազմական գործողութիւններու ընդհանուր ղեկավարութիւնը:
Թուրք արշավախումբերը անդադար շարժումի մէջ էին, կը կեդրոնանային Բաղմանլարի դիրքերու մէջ , ուսկից կարելի էր դիւրութեամբ սպառնալ հայոց քաղաքամասին: Համազասպն ալ շարունակ դիրքէ դիրք թռչելով, հրահանգներ կուտար մեր շրջանապետներուն ու խմբապետներուն: Ալեքսանը, Բախշին կը քաջալերէին, կը պատրաստէին շարքերը:
Լուր եկաւ, թէ թուրքերու զօրավար նշանակւած է նոյն աւազակ Դալի Ալին, որ գաւառէն իր ղօլամներով եկեր էր Գանձակի հայերը ջնջելու:
Նոյեմբեր 22ը, մինչև իրիկւան ժամը 9ը անցաւ խաղաղ: Իրարու դէմ յանդիման, 150-200 քայլի տարածութեան վրա կանգնած էին հայ և թուրք բանկները, ոտից գլուխ սպառազինւած: Ժամը 9ին Բաղմանլարի թուրքաց դիրքերէն լսւեցան հրացաններու ձայներ, որոնք երթալով բազմացան, դարձան անընդհատ: Մեր դիրքերէն պատասխանեցին արագ և վճռաբար: Մեր ուժերը շարժւեցան ու իրենց օղակի մէջ առին հայկական քաղաքամասը, որ կը բռնէր ընդարձակ տարածութիւն: Պատկառելի ուժեր կեդրոնացան թուրքաց քաղաքամասի հանդէպ գտնւող մեր դիրքերում: Հրամանատար Համազասպը, շրջանապետներ և խմբապետներ՝ ամենքը հանդիսաւոր ու վեհօրէն լուրջ, վայրկեանի լրջութեան համապատասխան, մտեր էին իրենց դերերուն մէջ և սրտատրոփ կը հետևէին դէպքերուն: Քսան հազար հայերու լինել- չլինելու խնդիր էր դրւած անոնց առջև… Ոտքի վրա էր շտաբը. Ռոստոմ, Աբրահամ կը շրջէին դիրքերը և անհրաժեշտ կարգադրութիւններ կընէին: Հրացանաձգութիւնը երթալով կը սաստկանար: Թուրքերը կը կրակէին իրենց բոլոր դիրքերէն, որոնք կը ձգւէին գետի ձախ ափի երկայնութեամբ: Մերոնք կը պատասխանէին աջ ափի երկայնքով բռնած իրենց դիրքերէն: Շուտով լսւեցան կանոնաւոր զալպեր երկուստեք: Թուրքական զալպերուն հետ կը հնչէր սովորական «Եա՜ Ալի»ն:
Թշնամին ճիգ կընէր իր բոլոր ուժերով խուժել հայոց քաղաքամասը: Ժամը 10ին կռիւը ահաւոր ծաւալ առաւ: Ողջ քաղաքը կը թնդար հրացաններու որոտէն: Երբեմն կորոտար և ռուսական թնդանօթը: Մերթ հայոց, մերթ թուրքաց ուղղութեամբ…«շիտակ», «անաչառ» իշխանութեան կարգադրութեամբ: Աւելի յաճախ, սակայն, թնդանօթը կը գոռար հայ բանակի հասցէին:
Ժամը տասը և կէսին թշնամի ուժերու մեծագոյն մասը ուղղւեցաւ դէպի Դիք-Քիւչա կոչւած փողոցի գլուխը, ուսկից հնարաւոր էր անոնց ներխուժումը: Մեր խումբերէն մաս մը թռաւ դէպի այն կողմը: Թուրքերը յետ նահանջեցին, դիրք բռնելով շրջակայ այգիներու մէջ: Երկու գեղջուկ կտրիճներ՝ Փիբեցի Խաչատուրը և Բանանցեցի Տօնունց Նիկօլը՝ աներկիւղ նետւեցին թուրքական ժխորին մէջ, դուրս քշեցին թշնամին այգիներու դիրքերէն, աջ ու ձախ կոտորելով… և ի վերջոյ իրենք ալ այգիներու դիրքերէն, աջ ու ձախ կոտորելով… և ի վերջոյ իրենք ալ սպանւեցան, զոհ գնալով իրենց արտակարգ խիզախութեան…
Բայց այդ օրը հերոսութեան փառապսակը նւաճեց համբաւաւոր «ղաչաղ» Համբօն՝ թուրքերու մէջ իսկ հռչակւած բաղմանլարցի հայ հրոսակապետը: Իր ընտիր քաջերու գլուխ անցած՝ նա բուռն յարձակումով խլեց թշնամու ձեռքէն ջրաղացի դիրքը, ուր ամրացած էր թրքական ստւար ռազմախումբը: Վառեց ջրաղացը և կռւելով առաջ անցաւ: Մարտիրոս վարժապետն ալ քալեց անոր ետևեն, նոյնպէս խումբով:
***
Մինչեւ Համբօն իր ընկերներով կը գօտեմարտէր Բաղմանլարի մէջ, կռիւը կեռար Գանձակ գետի երկայնքով, մէկ և կէս վերստ տարածութեան վրա: Թշնամին քանիցս փորձեց անցնիլ գետը, չաջողեցաւ: Ջարդվելով յետ կը դառնային: Կռիւ կար և Չայլուի ու Մօլլա-Ջալլուի շրջանում:
Համբօի և Մարտիրոս վարժապետի խումբերու մուտքը Բաղմնալար ապարդիւն չանցաւ: Թշնամին իր հաւաքման կեդրոնէն սկսաւ յետ նահանջել Դիք-Քիւչաի գլխէն, ուրկէ որոշած էր խուժել հայկական քաղաքամասը: Համոզւեցաւ, որ այդ խուժումն անհնարին էր և որ հայերուն յաղթահարել այդ կռւի մէջ չէր կարող: Առաւօտեան ժամը 3ին Դիք-Քիւչայի գլխու դիրքերում այլ ևս թուրք չկար:
***
Կատարեալ էր հայերու յաղթանակը նաև Գանձակի գաւառին մէջ, ուր ամենուրեք հայ ժողովուրդը ենթակայ էր նոյն հրոսակներու յարձակումներուն:
Թօփոլ-Հասանլու թուրք գիւղը կար, գողերու, աւազակներու ուրիշ որջ մը, նման Վարանդայի Գիլափլուին: Ստւար աւազակախումբ մը այդ գիւղէն, որ մասնակցէր էր Գանձակի հայոց շուկայի կողոպուտին և հարուստ աւար բերեր էր, կերթար այժմ ասպատակելու հայ գիւղերը: Համբօի ծանր թաթը իջաւ այդ հրոսախումբին վրա և վերջ տւաւ անոր շահատակութիւններուն: Բայց այդ բաւական չէր: Պէտք էր քարուքանդ ընել այդ պատուհաս աւազականոցը, ենթարկել զայն Գիլափլուի ճակատագրին: Այդպէս ալ ըրին խումբերը Մարտիրոս վարժապետի ղեկավարութեամբ:
(Հ. Յ. Դաշնակցութեան հինաւուրց զինւորներէն էր, Թիւրքահայաստանի Բուլանըխ գաւառի Եօնջալու գիւղէն: Յեղափոխութեան զինւոր մը 1891էն, որ կռիւ էր հայդուկային արշաւներու ընթացքին: 1896 թւին անցնելով Կովկաս, շարունակեր է հաւատարմօրէն ծառայել Դաշնակցութեան շարքերում, բանտ է նստեր Բաթումի ու Ալեքսանդրապօլի մէջ):
Դեկտեմբերի 22ն է (1905թ.): 160 հոգինոց իր խումբով ռազմիկ վարժապետը լուսաբացին անշշուկ, յանկարծակի կը քալէ Թօփալ-Հասանլուի վրա, երեք կողմէ կը շրջապատէ գիւղը և կառնէ զայն իր երկաթէ օղակին մէջ: Եւ կը տեղան մերիններուն զալպերը գիւղին վրա. թուրքերն ալ իրենց դիրքերէն կը պատասխանեն, բայց արդէն ահաբէկւած էին պաշարողներու թիւն և խմբապետ Մարտիրոսի շեփորին ձայնէն: Կը կրակէին ցրիւ, անկարգ, առանց կարենալ վնասելու հայ շարքերուն, որոնք քանի մը համազարկէ յետոյ ներս կը խուժեն ու կը սկսին անխնայ ջարդ փաղչող խուժանին մէջ (թշնամին մեր յարձակումը նախատեսելով, գիւղէն հեռացուցած էր կիներն ու երեխաները): Կը պարզւին վերստին զարհուրանքի տեսարաններ… Համբօն չի գոհանար սպանելով. խուժումի առաջին իսկ վայրկեաններուն, իր մէկ ընկերոջ հետ գաղտագողի կանցնի գիւղին խուլ անկիւնները, կը վառէ դէզ մը և տուն մը, կը բռնկեցնէ հրդեհը ամբողջ գիւղին մէջ:
Ամենքը փախան, մնաց պառաւ կին մը, զոր մերինները խնայեցին ու ազատ ձգեցին, պատւիրելով, որ երթայ պատմէ դէպքը ամենուրեք, հաղորդէ թուրք ղեկաւարներուն, որ «խումբ-ադամնլար»ը*) զինւած են լաւագոյն հրազէններով…
Թօփալ-Հասանլուն վերածւեցաւ աւերակոյտի: Մեծ աւար անցաւ հայոց ձեռքը. մօտ հազար ոչխար, 160 գլուխ տաւար, 30 ձի ու ջորի և այլ տնային գոյքեր, մեծ մասամբ գողացւած Գանձակի հայերէն: Մեզմէ ոչ մէկ զոհ:
Յաղթական կռիւներ տեղի ունեցան նաև դուրսը, թուրք հրոսախումբերուն դէմ, որոնք Գանձակի արուարձաններէն կը սլանային Թօփալ-Հասանլուի օգնութեան:
Կազմակերպութիւնը չուզեց անպատիժ ձգել և միւս թուրքական գիւղերը, որոնց հրոսախումբերը աւերեր էին Գետաբեկի գործարանի մօտ գտնւող Ղազախ հայ գիւղը, կոտորելով շատ հայեր, չխնայելով կին ու երեխայ: Աւերեր էր և Բադաղի*): Լռութիւնը մեր կողմէն՝ պիտի համարվէր երկիւղի ու թուլութեան նշան և պիտի խրախուսէր ու մղէր հակառակորդը դէպի նոր հայաջինջ սխրագործութիւններ… Արդէն անոնք, երես առած կը կազմակերպէին նոր արշաւանքներ շարք մը հայ գիւղերու և մանաւանդ Չարդախլուի դէմ, որ առանձնապէս հարուստ էր, բարեկեցիկ:
Դեկտեմբերի վերջերուն Կազմակերպութիւնը, նոր կամաւորներ հաւաքելով շրջանէն, ստւար արշաւախումբ մը կազմեց, շուրջ 200 հոգի ձիաւոր և հետևակ: Խումբը Մարտիրոս վարժապետի ղեկավարութեամբ, Դեկտեմբերի 31ին մեկնեցաւ Չարդախլուէն ու գնաց պատժելու յիշատակւած թուրք գիւղերը: Ասոնց բնակչութիւնը, վտանգը նախատեսելով, քաշւեր էր իր տեղերէն և համախմբւեր Սեօգիւթլու մեծ գիւղին մէջ: Այդտեղ հաւաքւած էին շուրջ 1000 հոգի. բնականաբար, ամենքը զինւած ու կռւող ուժեր չէին, բայց անոնց շուտով օգնութեան հասան Գետաբեկի շրջանի թուրքերը:
Նոյն Դեկտեմբերի 31ի գիշերը մեր արշաւախումբը բանակ դրաւ Սեօգիւթլուի շրջանակնները և կարևոր դիրքեր գրաւեց: Ուրիշ օժանդակ խումբեր դարան մտան շրջակայ ձորերու մէջ: Լուսաբացին, նոր տարւան առաջին ժամերուն (1906, Յունւար 1) հնչեց խմբապետի որոտաձայն շեփորը: Պատերազմական փողի տւած ազդանշանի վրա, հարիւրաւոր կուրծքերէն դուրս թռաւ «յառա՛ջ, յառաջ՛» աղաղակը և խումբը գրոհ տւաւ դէպի թշնամու բանակը: «Յառաջ՛, յառաջ» գոռալով դուրս նետւեցան ձորերէն նաև օժանդակ խումբերը: Սեօգիւթլու շրջապատւեցաւ: Թուրքերը իրենց դիրքերէն սկսան կրակել: Բայց անզօր էին մերիններու բուռն համազարկերուն դէմ: Խմբապետը նետի պէս յառաջ կը սլանար և ետևէն՝ աւերւած հայ գիւղերու և ողջ սգաւոր Հայստանի վրէժխնդիր կամաւորները. ղազախեցի Բէլգրադը, բանանցեցի Մակիչը, փիբեցի Համբարձումը (Թաւաքալեան), ախաքալակցի Պետրոսը,վասնեցի ղասաբ Գրիգորը, վանեցի Կաարպետ Մելքոնեանը… Գիւղի տակէն միաժամանակ ներս արշաւեց մշեցի Վարդանը, տասնեակ ընտիր զինւորներով… Եւ մէկ ժամւան մէջ մեր ձեռքն անցան թշնամու բոլոր դիրքերը: Տուն տեղ ձգտելով, թուրքերը փախան ու մերոնք՝ ետևէն: Սովորական տեսարանը… Անխնայ կոտորեցին այր մարդիկը, խնայելով կին ու երեխայ, և աւերեցին ու հրդեհեցին գիւղը: Երեք ժամէն յետոյ ահագին Սեօգիւթլուն ոչնչացած էր: Մեր կամաւոր գիւղացիները դուրս տարին մօտ երեք հազար ոչխար, 500 գլուխ տաւար, ձի ու ջորի, տնային այլ և այլ իրեղէններ: Սպանւած էին շուրջ հարիւր թուրք: Մեր կողմէն՝ ոչ մի կորուստ:
Ապա Դաշնակցութեան լէգէօնը շարժեցաւ դէպի Գետաբեկ՝ դուրս քշելու թուրքերը գործարանէն: Այդտեղ՝ ծանր անակնկալ մը: Ռուս իշխանութիւնները, հայատեաց նահանգապետը չէին կարող հանդուրժել հայոց այդքան յաջողութիւններուն… Մէկէն ի մէկ 150 կօզակ դրագուններ, հետերնին բաւականին թւով թուրքեր կտրեցին մեր խումբերու ճամբան: Այդտեղ էին և երկու թուրք պրիստաւ, հայերու դահիճ՝ Սուլէյման բէկ Շամխորսկի և Մուսիէվ: Դրագունները սկսան եռանդով կրակել մերոնց ուղղութեամբ: Թուրքերն ալ կը կրակէին: Դժւարին կացութիւն: Կօզակներու դէմ մերինները, բնականաբար, չուզեցին կռւիլ: Յետ նահանջեցին:
Բայց այդ կռւին մէջ մենք արդէն տւինք թանկագին զոհեր: Սպանւեցին եօթ կամաւոր և մէկն ալ անհետ կորաւ:
Նոր յարձակում կատարւեցաւ թուրքերու կողմէն Դալի Ալիի առաջնորդութեամբ: Մօտ երեք հազար հրոսակներով նա փորձեց ջարդի ու աւերի տալ հայոց Նուզդար գիւղը: Տեղի ունեցաւ մեծ ճակատամարտ, որ տևեց առաւօտեան ժամը 5էն մինչև 11ը: Հակառակ իրենց գերազանց թւին ու բոլոր հնարքներուն, թուրքերը չաջողեցան ներս խուժել: Յամառ ու կատաղի էր հայոց դիմադրութիւնը: Պաշարողները հազիւ կարողացան հրդեհել քանի մը մարագներ ու խոտի դէզեր: Ի վերջոյ, յետ մղվեցան մեծ կորուստներով: Անպատիւ նահանջ մըն էր. ֆուրգօնները, որ բերեր էին աւարը տանելու համար, լեցուցին իրենց սպանւածներու դիակներով ու գլխիկոր վերադարձան: Մեր կորուստը՝ վեց քաջարի կամաւորներ Նուգդար գիւղէն:
Հայ ինքնապաշտպան խումբերու ձեռքով հիմնայատակ աւերւեցան նաև հետևյալ աւազակաբոյները՝ Մօլլա-Ջալլու, Դօզիլար, Սարիսու, Թեօդան, Հաջի-Մագադլու, Բալուլաղ, Ալի-Ուշաղի, Բայրամլու, Էնդիշա և այլն:
Ամէն տեղ, ուր ռուս զօրքը չէ կարողացեր կաշկանդել մեր զինւորներու ճիգերը, ուր որ մերոնք ազատ շարժւելու հնարաւորութիւն են ունեցեր, գրեթէ ամէն տեղ յաղթող ելեր են կռիւներէն և աննշան կորուստներով:
Հայ կամաւորական վաշտերու այդ անվերջ ու յաղթական կռիւները անհունապէս բարձրացուցին ճնշւած, ահաբեկւած ժողովրդեան տրամադրութիւնը: Կոյր հակառակորդը վերջնականապէս սանձահարւեցաւ զգաց այդ ժողովուրդի Կազմակերպութեան ոյժն ու հմայքը…
***
Ահա, վերջապէս՝ Թիֆլիզը: Արեան ու աւերածի Մողոքը չխնայեց անգամ կովկասեան շքեղ, փոխարքայանիստ մայրաքաղաքին, ուր հայ տարրը կը կազմէր յարաբերական մեծամասնութիւն (շուրջ 100.000):
Դէպքերը պայթեցան Թիֆլիզի մէջ գրեթէ միաժամանակ Գանձակի հայոց կոտորածի հետ (1905ի Նոյեմբեր 22ին): Նախայարձակը դարձեալ, ի հարկէ, թուրքերն էին, որոնք խանդավառւած Գանձակի Թուրքաց յաջողութիւններէն, մէկէն ի մէկ, իրենց մէյդանի չորս կողմը գտնւող տուներէն ու քարվանսարայէն սկսան գնդակներ տեղալ դէպի հրապարակը բացւող փողոցներուն բերանները: Հայոց կողմէն պատասխանը չուշացաւ: Մեր ընկերները անմիջապէս գլուխ անցան ինքնապաշտպանութեան գործին, շուրջ 500 կամաւորներով: Անմոռանալի Դուրբախը նշանակւեցաւ հրամանատար Հաւլաբարի (Թիֆլիզի ընդարձակ և ամենէն հայաշատ քաղաքամասը, թուրքերուն մօտիկ): Իսկ մեր ողբացեալ Արմէն Գարօին յանձնաւեցաւ Քուռի աջ ափի հրամանատարութիւնը: Գարօին օգնական նշանակւեցան զինւորական գործերու համար ղարաբաղցի կապիտան Բաղդասարեանը, նոր վերադարձած ռուս-ճապոնական պատերազմէն, իսկ վարչական գործերուն համար՝ ճարտարապետ Տիգրան Ստեփանեան, մեր հին ընկերներէն: Պարենաւորման գործն ևս իր վրա առաւ Դաշնակցութիւնը յանձին թիֆլիզեան իր կոմիտէի:
Երեքշաբթի գիշեր մըն էր, որ սկսաւ կռիւը երկուստեք բուռն հրացանաձգութեամբ, որ տևեց ամբողջ գիշերը և յաջորդ օրը: Թուրքաց թաղէն դէպի հայ թաղերը գացող բոլոր փողոցներուն բերանները մերոնք պատնեշներ կանգնեցուցին, տեղ-տեղ մի քանի շարք:
24 ժամւան մէջ մեր զինւորական կազմակերպութիւնը կատարեալ ձև մը առաւ: Ռուս ոստիկանութիւնը քաշւեցաւ հրապարակէն և Թիֆլիզի իրական տէր դարձաւ Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը: Մեր պահակները կը կանգնեցնէին, կը խուզարկէին նոյն իսկ ռուս սպաները, որպէս զի անոնք զէնք ու ռազմամթերք չտանէին դէպի թրքական թաղը: Հայ թաղերու բնակիչները մեծ մասամբ քաշւեցան դէպի քաղաքի միւս, աւելի ապահով մասեր:
Ծեր աղւէսը, Վօրօնցով-Դաշկօվ հրահանգեր էր ազատ ասպարէզ տալ երկու կռւող կողմերուն… Քիչ յետոյ արիւնոտ խառնարանին մէջ պիտի փորձէ նետել և վրացիները… Միջոց մըն էր՝ ճշտելու ամենուն դիմադրական կարողութիւնը և ջլատելու ամենուն ոյժը: Միջոց մըն էր ազգամիջեան կռիւներով զբաղեցնելու բոլոր վտանգաւոր տարրերը, հեռացնելու զանոնք ցարական ռէժիմին սպառնացող բուն յեղափոխական հոսանքէն…
Թիֆլիզը վերածւեցաւ ռազմադաշտի: Հրացաններու միահամուռ որոտ բոլոր դիրքերէն: Ճշմարիտ պատերազմ մըն էր: Դաշնակղցական խումբերու կազմն ու կեցւածքը ընդհանուր հիացման առարկայ էին: Հիացումով կը դիտէր մեր մարտական շարքերը նաեւ հռչակաւոր Սօլօլակի հայ պճնազարդ, օտարացած բուրժուազիան, որ կը ներկայացնէր կովկասեան մայրաքաղաքի ամբողջ հարստութիւնն ու պերճանքը և որ մինչ այն քար անտարբերութիւն էր ցուցահաներ հայ մարտական Կազմակերպութեան և անոր դատին հանդէպ… Այժմ, երբ իր կաշի՜ն պէտք էր ազատել, իր հոյակապ ապարանքներեն ու գոյքերը պէտք էր փրկել կողոպուտէ ու հրդեհէ, այժմ, երբ իշխանութիւններէն լքւած, թշւառօրէն նա կը դողա՜ր թուրքական հրոսակներուն առջև,- այդ ապիկար յաւերժօրէն անպարտաճանաչ, եսամոլ դասակարգը ինչպէ՜ս կը գուրգուրար դաշնակցական ռազմիկներուն վրա, ինչպիսի՜ հպարտութեամբ կը դիտէր անոնց խրոխտ ու անվեհեր կեցւածքը և կը տրամադրէր իր շքեղ պալատները մեր զինւորական մարմիններուն և այժմ արդէն քիչ կը սակարկէր իր նիւթական աջակցութիւնն եւս ինքնապաշտպանութեան գործին համար…
Ամբողջ հայակական Թիֆլիզը վստահ էր իր ճակատագիրը մեր հինգ հարիւր կտրիճներուն, որոնք կուռ հակահարւածներով երկրորդ օրն իսկ արդէն յաղթահարեր, զսպեր էին թշնամի հրոսակները: Հրացանաձգութիւնը, սակայն, ընդհատ-ընդհատ կը շարունակւէր: Նա տևեց ամբողջ 40 ժամ, երեքշաբթի օրէն մինչև հինգշաբթի առաւօտ,- և այդ օրը կատարւեցաւ թատերական անակնկալ մը: Վրացի սօցիալ-դեմոկրատները առաջարկեցին իրենց միջնորդութիւնը մեր ու թուրքերուն միջև: Վրաց մենշևիկ կուսակցութիւնը շատ էր խլացուցեր մթնոլորտը ամբոխավար իր ֆրազներով,- ժամանակը հասեր էր, որ ինքն ալ ցոյց տար կովկասեան աշխարհին իր ոյժն ու հեղինակութիւնը…
Իրօք միջնորդութեան առաջարկի նախաձեռնութիւնը կուգար փոխարքայէն: Բօրօնցօվ-Դաշկօվ, ոստիկանապետ Ցիսի միջոցով դիմեր էր Թիֆլիզի ռուս-վրացի յեղափոխական կուսակցութիւններուն, մասնաւորապէս սօցիալ-դեմոկրատներուն, խնդրելով, որ անոնք վերջ դնեն հայ-թուրքական պատերազմին… Իբր թէ ռուս զօրքը միանգամայն անզօր էր…
Արտառոց անակնկալ մըն էր փոխարքայական այդ ժեսթը: Սօցիալ-դեմոկրատները խրոխտաբար պատասխանեցին, թէ իրենք յանձն կառնեն խաղաղացնել քաղաքը, եթէ կառավարութիւնը իրենց տրամադրէ 500 հրացան փամփուշտներով: Կուզէին մեկ-մենակ իրենք ստանձնել այդ մեծ, դժւին առաքելութիւնը:
Փոխարքան սիրով ընդառաջ եկաւ ս.-դ-ներու ցանկութեան և հրամայեց տալ անոնց 500 հրացանները: Մեծ էր ընդհանուր զարմանքը: Ոմանք կը կարծէին, թէ խորամանկ Կառավարչապետը, լաւ գիտնալով սօցիալ-դեմոկրատ կուսակցութեան զինւորական անկարողութիւնը, կուզէր վարկաբեկել զայն: Եւ իրօք հասաւ այդ նպատակին: Անձնապաստան և յաւակնոտ, վրացի սօցիալ-դեմոկրատները զինւեցին ու խումբ-խումբ յառաջ անցան, մաս մը դէպի դաշնակցականներու պատնէշները. ուրիշ խումբեր լեցուցին այն պարապ տարածութիւնը, որ բացւած էր մեր և թուրքերու միջև: Եւ ամենքն ալ՝ ճերմակ դրօշներ անցուցած էին իրենց հրացաններու ծայրը… Չէին կրակեր, այլ բարձրաձայն քարոզ կը կարդային թուրքերուն, կը յորդորէին, յանուն ռուսական ազատարար Յեղափոխութեան, դադրեցնել հրացանաձգութիւնը: Մեզի ալ պաշտօնապէս դիմեցին վրացի միջնորդները՝ զինադադար ընելու և սպասելու իրենց իրաւարարութեան արդիւնքին:
Դաշնակցութիւնը սիրով, ի հարկէ, կատարեց անոնց ցանկութիւնը, ուրախ էր երրորդ ազդակի միջամտութեան, զէնքը վար դրաւ և սրտատրոփ կը սպասէր հետեւանքին:
Օր մը անցաւ առանց կռւի: Կը թւէր թէ սօցիալ-դեմոկրատներու միջամտութիւնը աւելի հաճութեամբ պիտի ընդունէին թուրք պարագլուխները, քանի որ մինչ այն յաղթանակը հայերու կողմն էր, որոնք ընդամենը մէկ-երկու զոհ տւած էին, մինչ թուրքրէն սպանւած էին շուրջ 70 հոգի: Բայց նույն օրը գիշերանց հազարաւոր զինւած թուրքեր Բորչալուէն Թիֆլիզ մտեր էին և խտացուցեր թշնամի բանակը: Ահա թէ ինչու թուրքերը, քաջալերւած այդ օգնութենէն և գուցէ ենթադրելով, թէ Դաշնակցութեան խումբերը տկարացրեր ու յոգներ են, մերժեցին սօցիալ-դեմոկրատներու առաջարկը, արհամարհեցին ճերմակ դրօշը, շարունակեցին հրացանաձգութիւնը և գնդակները ուղղեցին նոյն իսկ միջնորդներու կողմը… Երկու սօցիալ-դեմոկրատ հրացանաւորներ, մէկ երկուքն ալ վիրաւորւեցան… Եւ վրացական լեգէօնը խոհեմօրէն, անմիջապէս քաշւեցաւ կռւի հրապարակէն: Դաշնակցութիւնը մնաց դարձեալ մեն-մենակ կրկէսին մէջ:
Այդպէս եղերականօրէն վիժեցաւ վրացոց ստանձնած հաշտարար առաքելութիւնը: Այդ դառն յուսախաբութիւնն ու այդ ծանր ապտակն ալ մարսեցին անոնք և դարձեալ շարունակեցին ներողամիտ աչքով նայել թուրք խուժանի խժդժութիւններուն և մեղադրել միշտ հայերը, Դաշնակցութիւնը…
Վրացիք լուրջ մտահոգութեան մէջ էին և կը ձգտէին հայոց նւաստացումի գնով ձեռք բերել Թիֆլիզի խաղաղացումը: Իրենց մայրաքաղաքն էր աւերածի ու հրդեհի վտանգի տակ… Մանաւանդ հրդեհի: Թուքր տղաները նաւթոտ պաստառներով ներս կը սպրդէին այլ և այլ անկիւները և կը ջանային վառել քաղաքը: Հայերը սարսափեցնելու և ամէն գնով հաշտութեան մղելու նպատակով, վրաց սօցիալ-դեմոկրատները կը տարածէին նոյն իսկ աառասպելական լուրեր թրքական ուժերու մասին: Պարագլուխները՝ Ջօրդանիա և Ռամիշվիլի կուգան հայկական շտաբը, և կը հաղորդեն այնտեղ հաւաքւած մեր զինւորական ու մտաւորական առաջնորդներուն, թէ Բօրչալուէն 14 հազար կռւողներ են Թիֆլիզ մտեր, զինւած ռուսական մօսին հրացաններով, թէ քաղաքի դրութիւնը օրհասական է և թէ պէտք է զիջել թուրքերուն ու վերականգնել խաղաղութիւնը: Ուրիշ բազմաթիւ վրացի գործիչներ նոյնը կը տարածեն քաղաքի բոլոր անկիւներում. «Ընկերնե՛ր, կըսեն անոնք հայերուն.փոխարքան մեզ կը խաբէ, նա մեզ տւաւ, 500 հրացան, բայց թուրքերուն ալ տւեր է տասնեակ հազարներով, տւեր է, որպէս զի Թիֆլիզը, կովկասեան յեղափոխութեան կեդրոնը, քարուքանդ լինի թուրքերու ձեռքով»…
Վրացիք այնպիսի եռանդով ու ճարպկութեամբ կը տանէին այդ պրօպագանդը, որ հայ ազգաբնակութիւնը ի վերջոյ ենթարկւեցաւ սոսկալի խուճապի և սկսաւ պարպել Սօլօլակն ու մօտակայ թաղերը.
«Պէտք է մի կերպ հաշտւիլ»,- այսպէս կը թելադրէին մեր սօցիալ-դեմոկրատ դրացիները:
Եւ Ջօրդանիա ու Ռամիշւիլի կը հաղորդէին մեզի հաշտութեան կէտերը, իբր թէ առաջադրւած թուրքերու կողմէն, վերջնագրի ձեւով, զոր պէտք է ընդունէինք 24 ժամւան մէջ.
- Հայոց Կաթողիկոսը պէտք է անձամբ երթայ Շէյխ-իւլ-Իսլամի մօտ ներողութիւն խնդրելու կատարւած սպանութիւններուն համար:
- Հայ հոգեւորականութիւնը եկեղեցիներուն ու փողոցներուն մէջ պէտք է դատապարտել կատարւած սպանութիւնները և հաշտութեան քարոզներ կարդայ ժողովուրդին:
- Անմիջապէս իշխանութիւններուն յանձնել 70 սպանւած թուրքերուն դահիճները՝ դատւելու համար:
Այս երեք էական պահանջներն են, որ կառաջադրէր թուրք սպայակոյտը, ըստ վրացի պարագլուխներու:
14.000 բօրչալուեցի թուրքերու խուժումը Թիֆլիզի մէջ՝ առասպել մըն էր: Մեր իրազեկ ընկերներու կարծիքով, Բօրչալուէն եկեր էին ոչ աւելի քան երկու հազար զինւած թուրքեր: Այդ ևս, անշուշտ մտահոգիչ էր… Կացութիւնը լուրջ էր, ևս առաւել՝ որ խուճապն ու վախը սկսեր էր հայ բուրժուազիայի շարքերուն մէջ: Բայց և անհնարին էր ընդունիլ թրքական պահանջները, որոնք միանգամայն մեր վրացի ընկերներուն սրտովն էին, բայց վիրաւորական մեր ազգային ու կուսակցական արժանապատւութեան համար: 2րդ և 3րդ կէտերը դեռ ընդունելի էին: Մեր մտաւորական ընկերները տրամադիր էին այսպէս ձևափոխել 1 և 3 կէտերը.
- Կաթողիկոսը հիւանդ լինելուն համար՝ անոր կողմէն Սաթունեան եպիսկոպոսը այցի կերթայ Շէյխ-իւլ-Իսլամին և ցաւ կը յայտնէ կատարւած սպանութիւններուն համար:
- Սպանողները ռուս կառավարութեան չենք կարող յանձնել, բայց պիտի աշխատինք գտնել և պատժել մեր միջոցներով:
Պահանջադիրը այսպէս ձևափոխելով-յանուն խաղաղութեան և այնքան մտահոգիչ կացութեան մէջ- մեր ընկերները կարծես թէ էական և մեզի համար վիրաւորական զիջումներ չէին ըներ: Հանգուցեալ Արմէն Գարօ գրած է «Կովկասը 1905 թւին» խորագրով իր մէկ յօդւածին մէջ (Հայրենիք ամս., Մարտ, 1923), թէ ինքն էր, որ յետ մղեց տեղւոյն մեր բոլոր ընկերներուն կողմէ ընդունւած այդ ձևակերպութիւնը, սպառնալով, որ հակառակ պարագային ինքը երեսուն մարտիկներով պիտի յարձակի թուրքերուն վրայ և վերսկսի կռիւը…
Այսպէս թէ այնպէս, հայ-թաթարական գօտեմարտը Թիֆլիզի մէջ շարունակւեցաւ, երեք օրւան զինդադարէն յետոյ: Շաբաթ գիշեր խուժանը քանի մը անգամ, «Եա՜ Ալի» կանչելով գրոհ տւաւ մեր դիրքերուն վրա և ամէն անգամ յետ մղւեցաւ քանի մը տասնեակ զոհեր տալով: Կիրակի ամբողջ օրը տաք կռիւ էր բոլոր դիրքերուն վրա: Հաւլաբարի իր դիրքերէն Դուրբախը շեշտակի հարւածներով կը խաչէր հանդիպակաց տուները, ուր թշնամին դիրք բռնած էր: Այդ գիշեր թուրքերը փորձեցին վառել մօտիկ հայ թաղերը, բայց հրդեհի առաջն առնւեցաւ:
Վերջապէս, երկուշաբթի առաւօտ թրքական դիրքերուն վրա երևցան սպիտակ դրօշներ և հրացանաձգութիւնը անոնց կողմէ դադրեցաւ: Մերոնք դեռ ևս կը շարունակէին: Եւ ահա ռուս զօրքը մէջտեղ եկաւ ու ազդարարեց ամէն կողմ, թէ կռիւն այլ ևս արգիլւած է: Թուրքերու զոհերն եղան- ըստ Գարօի- շուրջ 500 հոգի սպանւած ու վիրաւոր: Մենք ունեցանք ութ սպանւած և 60 վիրաւոր: Նահատակւածներու մէջ էր Խունուսցի Մուշեղը, Դաշնակցութեան ընտիր հայդուկներէն մին… Ընկաւ, երբ Խարփուղի թաղին մէջ իր խումբեվ ներս խուժեց թշնամու դիրքը, կոտորեց և հրդեհեց: Անխոհեմութիւն ըրաւ, ժամանակին յետ չքաշւեց: Թաղումը յուզիչ էր: Շատ ընկերներ լացին այդ անձնւէր երիտասարդներին մահը, շատ մայրեր սգացին այդ «ղարիբ ախպօր» համար, ինչպէս կանւանէին Մուշեղը Հաւլաբարցի կանայք:
***
Վերջացաւ Թւֆլիզի պատերազմն եւս: Փարատեցաւ, վերջապէս, հայթրքական արիւնոտ մղձաւանջը Անդրկովկասում:
Փոխարքային հրաւէրով և անոր նախագահութեան տակ, հրաւիրւեցաւ երկու ազգերու պատգամաւորական խորհրդաժողով Թիֆլիզի մէջ՝ խաղաղութիւնը նւիրագործելու, ամրապնդելու նպատակով: Թուրք ու հայ պատգամաւորներ երկար ճառեր խօսեցան, ուր, բնականաբար, երկու կողմերէն իւրաքանչիւրը հակառակորդի վրա կը նետէր անցքերու պատասխանատութիւնը: Երկու ցեղերը կռւեցնելէ և արիւնելէ յետոյ, բռնապետութեան նենգ սատրապները եկեր էին այժմ հաշտեցնելու հայն ու թուրքը: Նողկալի զաւեշտ մըն էր…
Հաշտարարը ցարական կառավարութիւնը չէր- չէր կարող լինել-հաշտարարը թուրք հայատեաց աղալարներեն ու մտաւորական պարագլուխները չէին, որ բազմեր էին այդ արտառոց կօնգրէսին մէջ և որ այնքան ոճրապարտ թեթևամտութեամբ ենթարկւեր էին «շէյթան-կառավարութեան» ներշնչումներուն,-բուն հաշտարարը հայ բազմատանջ ժողովուիրդի օրհասական դիմադրութիւն էր, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան փրկարար բռունցքը…
Բռնապետութեան ճիգերը, անշուշտ, միանգամայն ապարդիւն չանցան. «բաժնէ-տիրէ»ի հռչակաւոր նշանախօսքը անգամ մը եւս յաջողութեամբ պսակւեցաւ. հայ առաջադէմ և ազատասէր ժողովուրդը, բռնւած խօլական մենամարտով իր դրացիին հետ, գրեթէ դուրս մնաց համառուսական Յեղափոխութեան յորձանքէն, Կովկասը չկարողացաւ թափով մասնակցիլ հարիւր միլիոնաւոր ժողովուրդի ազատագրական պատերազմին…
Ատելութեան պառակտիչը թոյնը առատօրէն ներկայացւեցաւ երկու դրացի համայնքներու մինչ այն խաղաղ յարաբերութեանց մէջ, արեան անջրպետ մը բաժնեց երկուքը: Հազարաւոր դիակներ փռւեցան անարգ պատերազմի մէջ, շէն քաղաքներ ու գիւղեր կործանեցան, սովը իր անբաժան ուղեկիցը համաճարակ հիւանդութիւններուն հետ տիրեց ամենուրեք, հազարաւոր նոր զոհեր խլելով թուրք ու հայ ժողովուրդներէն, հաղորդակցութիւնը կանգ առաւ, տնտեսական կեանքը մարեց և հովուի ու մշակի երգերուն տեղ՝ աղէտահար զանգւածներու լացն ու բառաչը հնչեց լայնածաւալ, ամայացած վայրերուն մէջ… Ահռելի էր Անդրկովկասի տեսարանը մէկ ու կէս տարւան պատերազմէն յետոյ:
«Չկայ չարիք առանց բարիքի»… Դրական, սփոփիչ կէտեր եւս կան, անտարակոյս, այդ մռայլ, արտասւելի համայնապատկերին վրա: Դրական-նոյն իսկ մեր յետամնաց, խաւարակուռ դրացիին համար: Պատերազմը մեծ զարկ տւաւ թուրք համայնքի ընդհանուր յառաջադիմութեան, որ բարիք մըն է և թուրքի, և հայու համար, բարիք մըն է ընդհանուր, համակովկասեան ճակատագրի տեսակէտով: Այդ անվերջ, արիւնահեղ բախումներուն մէջ մեր անգիտակից հակառակորդը զգաց ամէն քայլափոխի հայու մրցման ուժը, անոր մտաւորական, կազմակերպչական և նոյն իսկ ռազմական աւելի շեշտւած կարողութիւնները և արտակարգ եռանդ ծաւալեց-մասնաւորապէս Բուգի մէջ- իր սեփհական մշակոյթը բարձրացնելու, իր գրականութեան զարկ տալու, դպրոցներ և ազգային և այլ հաստատութիւններ հիմնելու: Վաղ թէ ուշ, անտարակոյս, ուսման ու ճշմարիտ քաղաքակրթութեան իւրացումն է, որ պիտի հանէ բազմամիլիոն թուրքութիւնը արեւելյան անշարժութեան ճահիճներէն և պիտի բերէ տեւական խաղաղութիւն Արեւելքի, Կովկասի բազմաչարչար ժողովուրդներուն…
Սփոփիչ հետևանքներ՝ նաեւ հայութեան համար: Հայը մինչ այն կը դիտէր իր նախնական, բայց ռազմասէր և ռազմունակ դևացիի կողմէն, նոյն իսկ վրացու, ռուսի կողմէն, որպէս մի տեսակ ստորադաս ցեղ, շահու ետեւէ ընկած, մեղկ ու երկչոտ վաճառականներու և վարժապետներու զանգւած մը: 15 տարւան ազատագրական պայքարը սահմանէն անդին և եկեղեցական գոյքերու կռիւը սահմանէն ասդին՝ փոքր ինչ, անշուշտ, մեղմեր էին այդ համոզումը, բայց տակաւին կովկասեան ժողովուրդները և մանաւանդ թաթարները բարձրէն կը նայէին հարոց վրա և կը հենգէին «արիւնէ խոշոր ու սարսափող» էրմանին… «Հայը արիւն տեսաւ» («Էրմանի գան գեօրդի») արտահայտութիւնը պայծառօրէն կը թարգմանէ թաթար հարևանի այդ արհամարհոտ վերաբերումը:
Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը՝ իր ծոցն առնելով հայ բովանդակ ժողովուրդը, արիութիւն ու անձնազոհութիւն, այնքան ռազմական ու ռազմագիտական կորով ու տաղանդ, որ հակառակորդը շշմեցաւ, միանգամայն անսպասելի էր իրեն համար, շշմեցաւ նաև Չարիքը նիւթող ցարական կառավարութիւնը:
Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը երկաթի բուռն հակահավածներով պատժեց արիւնարբու բէգերն ու խուժանները, որոնք-կոյր գործիք ցարական պաշտօնեութեան-դիւրին յաղթանակի պատրանքներով գացեր էին մերթոտելու հայ խաղաղ, աշխատաւոր ժողովուրդը և դարձնելու հայոց աշխարհը լայնածաւալ գերեզմանոց մը: Հայ Յեղափոխական Կազմակերպութիօւնը իր վրիժառու թաթն իջեցուց նաև բազմաթիւ գազանատիպ պաշտօնեաներու վրա- Նակաշիձէներ և Ալիխանօվ-Աւարսկիներ-որոնք թաթախեր էին իրենց ձեռքերը հայոց անմեղ արիւնին մէջ:
Բայց կատարելով այդ պատժական գործողութիւններու երկարաձիգ, արիւնետ շարքը, Հայ մարտական լեգէօնը չմնաց յանցապարտ հայոց ու կովկասեան պատմութեան առջև, գալով արդարադատ միջազգային ատեաններուն առջև: Նա՛ չէր ծրագրեր և նիւթեր ժողովրդասպան այդ պատերազմը, որ երկար տարիներով յետ մղեց այդ չքնաղ երկրի յառաջադիմութեան անիւը: Նա չէր ստանձներ զանգւածային կոտորածներու նախաձեռնութիւնը Բագուի մէջ և դահճի քստմնելի դերը: Նա՛ չէր սկսեր… գիտէ արար աշխարհը, որ այդ զարհուրելի ողբերգութեան ընթացքին եւս, ինչպէս մեր բոլոր ազատագրական պայքարներու մէջ, մենք եղեր ենք պաշտպանող զոնի արդար ու դժնակ դիրքերուն մէջ: Գիտեն այդ՝ թաթարները և մեր ամենէն մոլի հակառակորդներն ու դատախազները: Գիտեն նաև յաւիտենօրէն մեզի քարկոծող վրացական սօցիալիզմի բանբերները, որոնց գոհացում տալու համար պէտք էր իսպառ համակերպէինք ճակատագրին, պէտք է ընդունէինք Յիսուսի, Տօլստօյի հեռչակաւոր պատգամը- «Մի՛ կալ չարին հակառակ» – պէտք է մատնէինք մեր ժողովուրդը՝ ոտ ու ձեռք կապւած, անզէն, անպաշտպան-ջարդարարներուն…
Այսօր եւս պիտի կրկնենք մեր բազմապիսի հակառակորդներուն ու ոսոխներուն հանդէպ այն՝ ինչ որ կը գրէին ասկէ քառորդ դար առաջ, Թիֆլիզի մէջ, հայ-թուրքական պատերազմի օրերուն*):
-Հայ ժողովուրդը չուզեր այլ եւս էշ-նահատակի անպատիւ դերը: Դարեր շարունակ խաչ ու աւետարան կուրծքերիս սեղմած՝ համերաշխութեան քարոզը հնչեցրինք և կոտորւեցինք, գթութի՜ւն աղերսեցինք և կոտորւեցինք: Շատ արդէն վայելեցինք կոտորւողի հչռակը, ամբողջ տիեզերքը սասանեցրինք մեր մարտիրոսութեամբ- հերի՛ք է: Երբեք յարձակողական ախորժակներ չենք ունեցեր, երբեք թալանի ու աւարի արշաւանքներ չենք խրախուսել: Մեր հիմնական մտահոգութիւնն է եղել ամէն տեղ՝ պատրաստել մեր խեղճ, հալածական ժողովրդին, մարզել նրան ինքնապաշտպանութեան դպրոցի մէջ, ապահովել նրա խաղաղ կուլտուրական գոյութիւնը բռնաւորների հարւածների դէմ…
Հայը գարշում է ազգամիջեան կռւից և չնայած բոլոր արեան ու սարսափներին, նա դարձեալ հաւատում է… որ մի օր, վերջապէս, ազգերի եղբայրութեան գաղափարը կը յաղթանակէ իր բազմատանջ հայրենիքում, կանցնի դարերի պղտոր հոսանքը, շուրջը կը լռեն թունաւոր կրքերը, կը լռէ ատամների գազանային կրճտոցը, և նա իր մաճին, արօրին փարած, իր սեփական հանճարին ապաւինած, անդորր սրտով կը շարունակէ իր ստեղծագործ աշխատանքը:
Դրացին էլ կը փոխւի… Հին, քարացած պաշտամունքներն էլ կանհետանաան ժամանակի համայնաջինջ ալիքների մէջ… Ապագայի հոյակապ Արեւը կը ճառագայթէ այն բոլոր հաստատութիւնների և դօգմաների փլատակների վրա, որոնք այսօր ըմբոստ, թշնամի են քաղաքակրթութեան, և ժողովուրդները՝ Ռամկավարութեան հովանիի տակ եղբայրացած՝ կը տօնեն միասին երրեակ պանծալի դաշնակցութիւնը՝ Աշխատանքի, Ազատութեան և Խաղաղութեան»:
էջ 347-362
Լուսանկարում՝ հին Թիֆլիսը
