“Կարո՞ղ եք արդեօք Եգիպտոսն էլ մտցնել հայկական սահմանների մէջ”

Հատված Ս. Թորոսեանի «Հանդիպումներ վարչապետ Յ. Քաջազնունու հետ» հոդվածից (Հայրենիք ամսագիր, հուլիս, 1952, էջ 1-8)

Աշակերտներին չափազանց հետաքրքրում էր Հայաստանի ապագայ սահմանների խնդիրը: Այս խնդրում մեր երիտասարդները շատ աւելի իրատես էին, քան ոմանք արտասահմանի մեր ընկերներից: Աշակերտութեան փափաքի վրայ, Յ. Քաջազնունին յանձն առաւ տալ մի դասախօսութիւն՝ նիւթ ունենալով “Հայաստանի անկախութիւնը եւ մեր ապագայ սահմանները”:

Երիտասարդների հոծ բազմութիւն հաւաքուած էր լսելու վարչապետի դասախօսութիւնը, որ ունկնդրուեց արտակարգ, լարուած ուշադրութեամբ: Ես եւս ներկայ էի այդ դասախօսութեան, որ մեծ տպաւորութիւն ձգեց նաեւ ինձ վրայ:

Քազազնունու համար Հայաստանի անկախութիւնը այլեւս պատմական փաստ էր: Հայաստանը դարձել էր պետութիւն եւ իր առաջին պաշտպանը պէտք է լինէր երիտասարդութիւնը:

Խօսելով երկրի սահմանների մասին՝ վարչապետը պաշտպանեց շատ չափաւոր տեսակէտ: Անդրադառնալով արտասահմանի գործիչների պահանջներին՝ նա գտնում էր այդ պահանջները անիրականալի եւ անգամ վնասակար մեր ապագայի տեսակէտից:

“Եթէ մենք ընդունենք Մեծ Հայաստանի սահմանները, այն ժամանակ մեր երկրի բնակչութիւնը ամբողջովին պիտի դառնայ սահմանապահ զօրք՝ պաշտպանելու համար պետութեան սահմանները”, ասաց Քաջազնունին իր զեկուցման մէջ:

Այդ խօսքերը մեծ տպաւորութիւն ձգեցին մեզ վրայ: Եւ պէտք է ասեմ, որ երիտասարդութիւնը մինչեւ վերջ էլ մնաց կանգնած այդ տեսակէտի վրայ: Նրան երբեք չոգեւորեցին Հայաստանի “վիպական” սահմանները: Մնացինք ամուր եւ անդառնալի կերպով կապուած Հայաստանի անկախ պետականութեան գաղափարին, բայց չափաւոր սահմանային պահանջներով:

Այս տեսակէտը վերջ ի վերջոյ յաղթական դուրս եկաւ Ուիլսընի սահմանագծումների օրերին:

Հետագային այդ չափաւորութեան տեսակէտը բաժանում էր նաեւ երկրի մեր երէց ընկերների մէկ մասը:

Քաջազնունու վերոյիշեալ այս դասախօսութիւնը բաւական աղմուկ հանեց Երեւանում եւ բաւական տաք վիճաբանութիւնների տեղի տուեց:

Առիթ ունեցայ իրեն՝ վարչապետի հետ խօսելու ժամանակ անդրադառնալ այդ հարցին: Նա կրկնեց իր պատճառաբանութիւնները, որոնք զարմանալի տրամաբանական էին, հեռատես, բայց թերեւս զերծ զգացմունքից: Լինելով իրատես, միեւնոյն ժամանակ, մասամբ, վերացական էին: Բայց երիտասարդութեան համար եղան ընդունելի, մինչդեռ տրամաբանօրէին պէտք էր հակառակը լինել:

Ընդհանուր առմամբ պէտք է ասեմ, որ Երկիրը սահմանների խնդրում միշտ մնաց արտասահմանից աւելի իրատես:

Հետագային, երբ Փարիզի զանազան քոնֆերանսներ զբաղւում էին Հայկական Հարցով, ես լսեցի հետեւեալ անեկդոտը:

Մի ժողովում, երբ Քլեմանսոն գծել էր քարտէսի վրայ Հայաստանի բաւական լայն սահմանները, ներկա գտնուող Պօղոս Նուպար դառել էր Քլեմանսոյին եւ, մատը դնելով քարտէսի վրայ, ասել էր. “Կարո՞ղ էք արդեօք Եգիպտոսն էլ մտցնել հայկական սահմանների մէջ: Հայրս այնտեղ ժամանակին վարչապետ է եղած”:

Այս անեկդոտը շատ լաւ պատկերացում է սահմանների մասին այն ժամանակ սփիւռքի մէջ եղած տրամադրութիւնները:

Լուսանկարում՝ Պողոս Նուբարը