Հայկական ուսումնասիրությունների ԱՆԻ կենտրոնը այսօր և առաջիկայում մաս-մաս կներկայացնի ՀՅԴ նշանավոր գործիչներից Միքայէլ Վարանդեանի «Հայ-թաթարական պատերազմը» հոդվածաշարը, որը տեղ է գտել նրա «Հ. Յ. Դաշնակցութեան պատմութիւն» հատորում (ԵՊՀ հրատարակչություն, Երևան, 1992): Վարանդեանը, ի ծնե ազգանունով՝ Յովհաննիսեան, ծնվել է 1870թ. Արցախի Քյաթուկ գյուղում, մահկանացուն կնքել 1934-ին Ֆրանսիայում: Հայաստանի Առաջին Հանրապետության շրջանում եղել է դեսպան Իտալիայում:
Հոդվածի առաջին մասը (էջ 296-306) վերաբերում է Բաքվի 1905թ. հայ-թաթարական, այսօրվա բառապաշարով՝ ադրբեջանական բախումներին, որից ավելի շատ տուժել է նավթի քաղաքի հայությունը:
_____________________
ԲԱԳՈՒ
Ինչպէ՞ս ծագեցաւ այդ խօլական գօտեմարտը երկու դրացի ժողովուրդներու միջև, որոնք մինչ այն՝ ռուսական տիրապետության տակ, ապրեր էին ընդհանրապէս հաշտ ու խաղաղ, տեղ-տեղ նոյնիսկ՝ գաւառներուն մէջ, պահպանելով բարեակամական պարզ, անկեղծ յարաբերութիւններ:
Բարդ է անշուշտ, Դրամայի խորքը:
Տնտեսական, քաղաքական, մշակութային, կրօնական պատճառներուն հիւսւածք մըն է այն՝ որու մէջ մէկ երկուքը առաջնակարգ և վճռական դեր խաղացին անակնկալ հրդեհի բռնկման մէջ:
Անդրկովկասեան թրքութեան վերին ու վարիչ տարրը և ամենէն առաջ խոշոր կալւածատէր ազնւականութիւնը՝ խաներ, բէկեր, աղալարներ, որ անգամ ռուսական տիրապետության տակ դեռ կը պահպանէր մէկ քանիսը իր վաղեմի առանձնաշնորհումներէն և աւատապետական իրաւունքով կը տիրէր նաև Ռուսահայաստանի շատ մը արգաւանդ, լայնածաւալ հողերուն, դարերէ ի վեր վարժւած էր տեսնել հայ ժողովուրդը խոնարհ ու երկչոտ հպատակի, ճորտի վիճակում… Եւ այժմ խէթ ու նախանձոտ աչքով կը դիտէր հայության սրարշաւ յառաջադիմութիւնը համակովկասեան հրապարակի վրա, մտքի, մշակոյթի և մանաւանդ առևտրի ու արդիւնաբերութեան մարզերու մէջ:
Սուր բախումներ չկային երկու դրացի ցեղերու միջև, բայց խուլ հակամարտութիւնը ակներև էր:
Այդ նախանձոտ ատելութիւնը դէպի հայ տարրը՝ ամենէն ուժով կը շեշտուէր Բագուի մէջ: Բագուն՝ ռուսական և համաշխարհային նաւթարդիւնաբերութեան մեծագոյն կեդրոններէն մին, կեդրոնն էր միանգամայն անդրկովկասեան թաթարներու, ոստանն էր անոնց նորաբողբոջ մշակոյթի, գրականութեան և հրապարակագրութեան: Բագուի մէջ էր կեդրոնացած թաթարական Ընտրանին, այնտեղ էր ոչ միայն թուրք բուրժուազիան, հանքատէրերու դասակարգը իր վիթխարի հարստություններով, այնտեղ էր թաթար ազդեցիկ կղերը, մոլեռանդ և հայատեաց, որ իր կարգախօսները կընդունէր հեռաւոր Ստամբուլէն. այնտեղ էր համիսլամական շունչով վարակւած թուրք մտաւորականութիւնը:
Եւ այդ ամբողջ զանգւածը, որ իր ձեռքի մէջ կը պահէր անդրկովկասեան շուրջ 2.5 միլիոն թրքութեան (առաւելապէս շիա դաւանութեան պատկանող թրքութիւն… սիւննիները փոքր-ինչ հեռու էին Բագուի ազդեցութենէն եւ ընդհանուր առմամբ չեզոք մնացինհայ-թաթարական պատերազմի ընթացքին) ղեկը, վաղուց ատամ կը կրճըտէր «եկւոր», intrus հայերուն, որոնք կարևոր դիրք էին վաստըկեր Ապշերոնեան թերակղզիի մէջ, որ դարերէ ի վեր զուտ թրքական բնակավայր էր: Անցեալ դարու 80ական թւականներէն էր, որ ծայր տւաւ հայերու հոսանքը Կովկասի բոլոր կողմերէն դէպի Բագու, ուր նոր-նոր կը սկսէր նաւթի մշակութիւնը արեւմտեան ձևերով:
Ռուսներու, հրէաներու, եւրոպացիներու հետ, հայ վաճառականներն ևս, սկսան գնել թաթարներէն նաւթահանքերը և շնորհիւ իրենց նախաձեռնութեան ոգիին, առևտրական արտակարգ կարողութիւններուն, արագաքայլ յառաջադիմեցին ու բարձրացան, գրաւելով հետզհետէ հայ առևտրականներու և բանւորներու նոր ու ստուար խումբեր ռուսահայ գաւառներէն, և ընդամենը երեսուն տարւայ ընթացքին հայ տարրը ոչ միայն դիզեց պատկառելի հարստութիւն, այլ և իր մտաւորականներով, ճարտարագէտներով և ամէն տեսակ մասնագէտներով լեցուց նաւթաշխարհը, տէր դարձաւ փայլուն, առաջնակարգ պաշտօններու՝ նաւթարդիւնաբերական բարձրագոյն Խորհուրդի մէջ, Բօրսայի և ուրիշ միջազգային հիմնարկութիւններու մէջ:
Ահա այդ հանգամանքն էր, որ կը գրգռէր բնիկ տարրը, որը, տարաբախտաբար, խիստ յետամնաց, մեծամասնութեամբ անգրագէտ, անվարժ առևտրի, արդիւնաբերության մէջ, զուրկ ամէն ձեռներեցութենէ չէր կարող մրցիլ հայերուն հետ, չէր ալ հանդուրժէր, որ անոնք փայլուն դիրքեր նւաճին թաթարական հայրենիքին մէջ…
Ուրիշ ծանրակշիռ պարագայ մըն ալ կաւելնար ատոր: Անդրկովկասեան գիտակից, վարիչ թաթարներու աչքին հայը անհաշտ հակառակորդ մըն էր և այն պատճառով, որ նա տասնեակ տարիներէ ի վեր կռիւ կը մղէր, սահմանէն անդին, ցեղակից տաճիկ կայսրութեան դեմ, ձգտելով ստեղծել, Եւրոպայի օգնութեամբ ազատ, ինքնավար Հայաստան: Հակառակ Հայոց այնքան աղէտներուն, հայ դատի կրած անօրինակ հալածանքներուն ու թշւառութիւններուն, մեր դրացիները, և ոչ միայն թաթարը, կը նախանձէին տակաւին հայուն, կատէին անոր յառաջադիմութիւնը, և ահաւոր վտանգ կը նշմարէին «հայկական կոմիտէներուն» մէջ, Հ. Յ. Դաշնակցութեան մէջ, մանաւանդ 1903ի օրերէն ի վեր, երբ այդ Կազմակերպութիւնը, իրեն հետ ունենալով ողջ ժողովուրդ, ծառացաւ ցարի կառավարութեան դէմ, վարեց լայնածաւալ շարժում մը, ցոյցեր ու ճակատամարտեր, նոյնիսկ թաթար մայրաքաղաքին մէջ, թուրք ժողովուրդի ապշահար աչքերուն առջև, ապա տերրօրական գործողութիւններով ահ ու սարսափ տարածեց կովկասեան կառավարական շրջաններում: Այս բոլորը անօրինակ, շշմեցուցիչ յայտնութիւն մըն էր իսլամ ընդհանրութեան համար, որ սովոր էր արհամարհել «կնամարդ» հայը, երկչոտ, թուլամորթ հայը, թուրքի, տաճիկի, պարսկի առջև դողացող հայը…
Եւ թաթար ընտրանին, ի դէմս իր գաղափարախօս պարագլուխներու, իր դրամի իշխաններու, կընդնշմարէր թերևս, մօտ ապագայի մէջ, օր մը, երբ ցարական Ռուսաստանի քայքայումով, տկարացումով, նոյն հայկական կոմիտէները պիտի յաջողէին ստեղծել իրենց անկախ Հայաստանը ու պիտի ճնշէին, հալածէին թուրք տարրը… Ոմանք թերևս կը հաւատային, ուրիշներ չհաւատալով հանդերձ, գաղտուկ կը շշնջային, կը տարածէին թուքր ժողովուրդին մէջ ամեն տեսակ առասպելներ հայկական դաւերու և հայ կոմիտէներու յարձակողական ծրագիրներու մասին, կը գրգռէին թուրք խուժանը հայերուն դէմ…
Համառուսական շարժումներու այդ օրերուն, թաթար պարագլուխները անվերապահօրէն, յստակօրէն դիրք բռնեցին ի նպաստ ցարի կառավարութեան և ընդդէմ յեղափոխութեան: Անոնք խորհեցան, որ պատմական վայրկեանը իրենց համար միանգամայն բարեպատեհ էր, միանալ ցարի հզօր ու հայատեաց կառավարութեան, թեւ տալ սեւ-հարիւրակեան բազմամիլիոն տականքներուն, ճզմել իրենց աչքին պատուհաս դարձած յեղափոխութիւնը, խորտակել հայկական երազները, մաքրել Անդրկովկասը հայ կոմիտէներէն ու հայութենէն…
Բագուն, ըսինք, մեծագոյն շտեմարանն էր թուրք «պայթուցիկ նիւթերուն»: Բագուն ամենէն պարարտ գետինն էր ցարի կառավարութեան հակահայկական դաւերուն համար: Եւ Բագուն տւաւ ազդանշանը հայոց համատարած ջարդերուն:
Ազօր՝ մղելու կուլտուրական օրինաւոր մրցումը հայ տարրի դէմ, անզօր՝ կասեցնելու հայութեան տնտեսական ու մտաւոր յառաջխաղացումը, թաթար ղեկավարները, հայերու երևակայական ճնշումներն ու ծրագիրները խափանելու համար, որդեգրեցին իրենց ստամբուլեան ցեղակիցներու սիրած մէթօդը՝ հակառակորդի ֆիզիքական բնաջնջումը…
Եւ այդ նպատակով գրգռեցին ու զինեցին Բագուի թուրք ազգաբնակութիւնը: Իսկ ռուսական ոստիկանութիւնը ինքն արդէն կը հայթայթէր զէնքերը: Իշխանութիւն և խռովարարներ թեւ թևի աշխատեցան, «մշակեցին» թուրք ժողովուրդի տականքները, որոնցմով լեցուն էր նաւթաշխարհը: Տարածեցին շշուկներ՝ թէ հայ կոմիտէները կը պատրաստեն յարձակում թուրքերուն վրա, կոտորած մը… Քիչ-շատ զգաստ տարրերը գիտէին անշուշտ, որ ստայօդ առասպել մըն էր այդ, պարզ գրգռում մը՝ պրօվօքասիօն… քանի որ թաթարները ճնշող մեծամասնութիւն էին Բագուի մէջ ու ամբողջ նաւթաշխարհում և ընդհանրապէս աւելի զինւած ու ռազմունակ: Բայց դիւրին էր բոցավառել անգիտակից զանգվածը, բացասական բնազդներով հարուստ թուրք խուժանը: Դիւրին էր անոր մէջ գրգռել թալանի և սպանութեան ախորժակները: 1905ի սկիզբներուն Բագուի մէջ արդէն իսկ տարածւած էր այն չարաշուք համոզումը՝ որ կարող են անպատիժ թալանել հայերը և որ կառավարութիւնը կը բերէր խուժանավար «ընտրանիին», հրահրելով մութ ամբոխի կրօնական մոլեռանդութիւնը, հնչեցնելով «ջհաթի»՝ սրբազան պատերազմի կարգախօսը, հաւաստիացնելով ամենուրեք, թէ իբր հայ կոմիտէները կռիւ են յայտարարեր Իսլամի դեմ և մտադիր են օդը հանել մզկիթները:
Երբ «բաղձալի» տրամադրութիւնը ստեղծված է և պատրաստ է բռնկելու, պատրւակները չեն պակսիր: 1905թ. Փետրւարի առաջին օրերուն, Սալեանսկի ռուսական գունդին պատկանող խումբ մը զինւորներ դատարանէն բանտ կուղեկցէին նշանաւոր թուրք հրոսակապետ մը՝ Աշուրբէկօվ: Բանտարկեալը փորձեց փախչիլ: Ռուս պահակախումբը, որու մէջ կը գտնւէր հայ զինւոր մը, սկսաւ կրակել փաղչողի վրա: Պատահաբար, հայ զինւորի գնդակն էր, որ սպանեց յանցագործը: Ականատես թուրքերը տարաձայնեցին իրողութիւնը: Հաւար ընկաւ թուրքերուն մէջ, որոշեցին վրէժ առնել: Անցաւ քանի մը օր:
Փետրվարի 6ն է, ճակատագրկան օրը… Հայոց եկեղեցիի բակին մէջ և դիմացը, Պարապետ կոչւած հրապարակին վրա խռնւած էր հայերու մէծ բազմութիւն: Այնտեղ էր և ռուսական բանակի հայ զինւորը, որ սպաներ էր Աշուրբէկօվը: Թաթար Բաբայէվ մօտեցաւ անոր և ատրճանակով վիրաւորեց զայն: Հայերը իսկոյն բռնեցին Բաբայէվը և յանձնեցին ոստիկանին: Բայց ճարպիկ թուրքը փախուստ տւաւ: Քանի մը հայ երիտասարդներ ետևէն սլացան և սպանեցին յանդուգն ոճրագործը: Եւ այդ եղաւ ազդանշանը արիւնոտ իրարանցումի…
Նոյն օրն իսկ, թուրքերը առին սպանւված Բաբայէվի դիակը և սայլի վրա պտտեցուցին թրքական թաղերուն մէջ, հաւա՜ր ու վրէժ գոռալով հայերուն դէմ: Ոչ մի փորձ իշխանութիւններու կողմէն՝ միջամտելու և դադարեցնելու վտանգավոր գրգռումները:
Եւ ահա նոյն օրը, երեկոյան յանկարծակի փողոց նետւեցան թուրք ղօչիբաշիներ իրենց զինւած խումբերով և սկսան աջ ու ձախ զարնել հայ անցորդները: Միաժամանակ թրքական գնդակներու տարափը սկսաւ տեղալ հայերու վրա թուրք տներու պատշգամներէն ու լուսամուտներէն: «Էրմանի դը, վո՜ւրն», կը լսւէր ամեն վայրկեան: Մինչև կէս գիշեր տևեցին հրոսակներու սանձարձակութիւնները: Զոհերու թիւը մեծ չէր, սակայն, այդ առաջին օրը. մէկ քանի տասնեակ սպանւած ու վիրաւոր: Յաջորդ օրն էր, որ սկսաւ թուրքերու զանգւածային գրոհն ու կոտորածը:
Աղէտը այնքան անակնկալ էր, որ Բագուի մեր կազմակերպութիւնն ալ շշմեր ու կորսնցուցեր էր գլուխը: Ուժերը ցիր ու ցան էին, կռւող տարրերու մեծագոյն մասը կը գտնւէր շրջակա վայրերուն մէջ, Սեւ-Քաղաք, Բալախանի և անոնց կեդրոնացումը՝ խիստ դժւարին, վնասն զի ոստիկանութիւնը կտրեր էր ճամբաները, կարգելէր հայերու հոսանքը շրջականերէն դէպի քաղաք, կամ եթէ կարտօնէր, զինաթափ կընէր եկւորները, մինչ թուրք տարրը կերթեւեկէր ազատօրէն և զինւած:
Մեր զէնքի պահեստներն ալ կը գտնւէին թրքական թաղերու մէջ, հետևաբար զինւած խումբեր հրապարակ հանելը կապւած էր մեծամեծ խոչընդոտներու հետ: Յանկարծակիի եկած և դեռ յուսալով, որ աղէտը վաղանցուկ է, Հ. Յ. Դաշնակցութեան Բագուի մարմինը կը բաւականանար ռուս յեղափոխական կուսակցութիւններուն հետ թռուցիկներ հրատարակելով և խաղաղութեան յորդորներ կարդալով թուրքերուն: Երբ մեր ընկերները համոզւեցան, որ կոտորածը սարքւած է բարձր իշխանութեան ձեռքով իսկ, յանուն «Դաշնակցութեան» սպառնագիր մը ուղղեցին նահանգապետին, որուն մէջ կըսէին. «Պաշտպանեցէ՛ք ժողովուրդը, եթէ ոչ, անձամբ պատասխանատու կը լինիք»:
Նահանգապետ Նակաշիձէ չէր իսկ թագցներ իր մեղսակութիւնը, շնականօրէն կը ղեկավարէր թուրք հրոսակներու արշաւները հայ անզէն ժողովուրդին դեմ, ինքը ձիու վրա, կօզակներուն հետ կերթեւեկէր փողոցներու մէջ, իր աչքի առջև կը կատարւէին սարսափներ և երբ իրեն կը դիմէին զոհերը աղերսանքով, լաց ու կոծով, կը պատասխանէր, թէ անզօր է կոտորածի դեմ, թէ չունի բաւականաչափ զօրք…
Նահանգապետը մերժեց նաև հայերու խնդիրքը՝ զէնք տալ իրենց ինքնապաշտպանութան համար:
Սարսափը աննկարագրելի էր քաղաքին մէջ: Երբ ջարդարար խուժանը տեսաւ, որ հայ բնակիչները փակւեր են իրենց տներու մէջ և այլևս փողոց չէին ելներ, սկսաւ այրել տուները: Առատ նաւթով սրսկւեցան ու վառվեցան բազմաթիւ բնակարաններ, իրենց տէրերով միասին: Շարքը մը դրւագներ կը յիշեցնէին տաճկական սարսափները Հայաստանի մէջ: Գազանաբար կոտորւեցաւ հարուստ Լալայեանի ամբողջ ընտանքիը: Նմանապէս Ադամեան իր կնոջ ու զաւակին հետ, իր վառվող տան մէջ իսկ: Բայց տանտէրը, որ զինւած էր, երկար ժամանակ հերոսաբար պաշտպանւեցաւ, իր պատշգամբէն գլորելով մէկ երկու տասնեակ հրոսակներ: Անզէն էր, սակայն, գրեթէ ողջ հայ ժողովուրդը Բագուի մէջ. և մանաւանդ սասանած էր ու խելակորոյս՝ շղթայազերծ աղէտին հանդէպ:
Դիւրի՜ն էր միւս կողմէն սանձարձակ վոհմակներուն համար՝ կոտորել ու հրդեհել իրենց իսկ թաղերուն մէջ, ուր կը բնակէին հայկական ցիրուցան փոքրամասնութիւններ: Շատ շքեղ բնակարաններ կամ հրդեհի ճարակ եղան:
Մօտ քառասուն ժամ թշնամին անարգել ու անպատիժ կը կատարէր իր արիւնոտ խրախճանները: Բազմաթիւ էին արդէն փողոցներու և հրապարակներու մէջ թափված դիակները՝ գրեթէ միայն հայ դիակներ: Զարհուրելի համեմատութիւններ պիտի առնէր, անտարակոյս, կոտորածը նաւթաշխարհի հայութեան մէջ, եթէ յանկարծ չբարձրանար բարբարոս խուժանին վրա մեր ռազմիկի շանթահարող թաթը: Մէկ ու կէս օր սպասելէ և խաղաղութեան ապարդիւն յորդորներ կարդալէ յետոյ, Դաշնակցութիւնը որոշեց բեմ նետւիլ իր տրամադրելի փոքրաթիւ զէնքերով ու փամփուշտներով:
Նիկօլ Դուման, որ կը գտնւէր Բալախանիի նաւթահանքերում, անցաւ Բագու և հապշտապ կազմակերպեց ինքնապաշտպանութիւնը: Հոն էին, քաղաքի մէջ, մեր արի տղաներէն՝ Մարտիրոսը (Չարուխչեան), Մկրտիչ Աղամալեան, Աբր. Գիւլխանդանեան, Հմայեակ Ջանփոլադեան (Բըկօվի ահաբեկիչը) և ուրիշներ:
Ծանր էր կացութիւնը, ահաւոր էր ռիսքը, յուզիչ էին մերիններու առաջին քայլերը. հրաշքի պէս բան մը կը թւէր դիմադրութիւնն ու յաջողութիւնը նմանօրինակ պայմաններում… Բուռ մը անձնուրացներ, որ կը նետուէին կրակի մէջ առանց փրկութեան ոևէ յոյսի, սոսկ իրենց նւիրական պարտքի մղումով: Բուռ մը խիզախներ՝ ահագին քաղաքին մէջ, ուր ծայրէ ծայր կը վխտային արիւնարբու հրոսակները, ոտքից գլուխ զինւած, հովանաւորւած կօղակներէն ու բարձրագոյն իշխանութիւններէն… Բայց մեր ռազմիկ խումբերը շա՜տ անգամ էին յայտնւեր անհաւասար և անյոյս բախումներու կրկէսներում…
Մելիքեանի լուսանկարչական սենեակը վերածւեցաւ դաշնակացական զինանոցի: Ընկերներէն մէկ մասը զբաղւած էր հրացանները շտկելով ու սարքերով, իսկ անւանի խմբապետը աջ ու ձախ իր կտրուկ վճռական հրահանգները կարձակէր: Բագու հասնելով, իր առաջին քայլերէն մէկն էր՝ նետւիլ չորս ընկերներով դէպի հեռաւոր թրքական թաղի ծայրը գտնւող Դաշնակցութեան գաղտնի պահեստը, ուրկէ բերաւ 10-12 հրացաններ, որոնցմով և հիմք դրւեցաւ հայկական ինքնապաշտպանութեան…
Մերիններուն կը բերէին իրենց թանկագին աջակցութիւնը և ռուսական բանակի քանի մը հայ զինւորներ, որոնք զէնք ու փամփուշտ կը հայթայթէին մեր խումբերուն պետական զօրանոցէն:
Դաշնակցութեան թատերամուտը, անգամ փոքրաթիւ զէնքերով ու կռւողներով, անմիջապէս և ուժգնօրէն անդրադարձաւ դէպքերու ընթացքին վրա: Հռչակաւոր հայդուկապետի ղեկավարութեան տակ, հմուտ փորձված մեր ռազմիկներու անվրէպ գնդակները կը ճարակէին խառնիճաղանճ ամբոխի շարքերը, յառաջացնելով սարսափ, խուճապ ու փախուստ: Արագ-արագ անոնք մաքրեցին հայ թաղերը թրքական հրոսակներէն, նետելով զանոնք դէպի Ղուբա Մէյդանի և Շեմախինկա թուրք շրջանները: Մերթ ընդ մերթ կը սլանային դէպի թրքական թաղերն ալ, ուր խուժանը ահարկու ոռնոցներով կը հրդեհէր մեկուսացած հայ տուները, կը կոտորէր ու կը թալանէր:
Կօզակները, որ երբեք թուրքի մը չէին մօտենար և զինաթափ չէին ըներ, լկտիօրէն կը հետապնդէին մեր կռւողները՝ զէնքերը խլելու նպատակով: Մեր խումբերը աւելի ազատ և համարձակ կը շարժէին, երբ մութը կը կոխէր:
Ահա պատկեր մը, որ կուտայ «Դրօշակ»ի թղթակիցը.
«…Յայտնւեցաւ մեր առջև հայ մարդը մը, գունատ, սարսափահար, դողդոջուն: Պատմեց, որ թուրքերը պաշարեր են իր տունը, որ հրդեհը ընկեր է բնակարանը և երեխաները բարձրացած հարևան տան կտուրը, պիտի վառուին շուտով: Խումբ մը իսկոյն կերթայ պաշարւածներուն օգնութեան: Եւ ահռելի տեսարան մը կը պատկերանայ անոնց աչքին: Այրւող տուներու բոցը կը լուսաւորէր շրջապատը: Բազմաթիւ հայ ընտանիքներ, մէկտեղ հաւաքւած, վայրկեան առ վայրկեան կը սպասէին մահւան: Ծուխը լեցրեր էր սենեակները, կը խեղդէր: Դուրս գալ չէին ուզեր, դուրսը կը սպասէր գազանացած խուժանը… Բայց ահա կ’որոտան մերիններուն հրացանները. քանի մը զալպ, և թուրքերը խառն ի խուռն կը փաղչին և փողոցը կը մաքրւի և հոն այլ ևս թուրք չերթար: Տղաները կը հաւաքեն այդ ամբողջ բազմութիւնը՝ շուրջ 100 հոգի, կին, ծեր, երեխայ, և կը փոխադրեն դէպի աւելի ապահով վայր: Աննկարագրելի էր ժողովուրդի ցնծութիւնը, յուզիչ էին անոր երախտագիտութեան ցոյցերը ազատարար խումբերու հանդէպ: Ամենէն մոլի հակայեղափոխականը հիացումով ծունկ կը չոքէր «Դաշնակցութեան» զինւորներուն առջև: Նշանաւոր քահանայ մը, կղերական ստրկամիտ բանակէն, որ միշտ միայն պարսավանքով խօսած էր մեր կռւող երիտասարդութեան մասին, հետեւյալ տողերը կը գրէր Կոմիտէին. «Համբուրում եմ հայ քաջերին. արտասուքս չեմ կարող պահել, երբ յիշում եմ նրանց անձնազոհութիւնը: Աղօթում եմ, որ Ամենաբարձրեալը ուժ ու կարողութիւն պարգևէ նրանց»…
Դաշնակցութեան հակահարվածը ազդու էր, շշմեցուցիչ: Անակնկալ էր և՛ թուրքերու, և՛ ռուս իշխանութիւններու համար: Դեռ նոր էր կրկէս մտեր Դաշնակցութիւնը և արդէն փողոցներու մէջ փռւած էին հարիւրի չափ թշնամի դիակներ և հարիւրաւոր վիրաւորներ: Ջարդարար խաժամուժը ամենուրեք յետ կը նահանջէր, հաւաքվելով իր սպանվածներն ու վիրաւորները:
Կազմակերպութիւնը կը ծրագրէր արդէն իր ռումբերը հրապարակ նետել… թէ խուժանի և թէ զօրքի դէմ: Բայց ահա թաթար պարագլուխները զինադադարի ու հաշտութեան նշաններ ըրին:
«Բարըշլը՜ղ»- գոռաց հակառակորդը, երբ զգաց իր կաշւի վրա մեր զէնքերու կսկծեցուցիչ հարւածը… Աժանագին յաղթանակ երազեր էր- յուսախաբ էր…
Աննախընթաց տեսարան մը կը ներկայացնէր նաւթային մայրաքաղաքը: Կեանքը մեռել էր Կովկասի ամենէն եռուն արդիւնաբերական կեդրոնին մէջ: Դադրեր էին հաղորդակցութիւն ու առուտուր, փակւեր էին խանութներ, բանքաներ և հանրային ամէն տեսակ հիմնարկութիւններ: Ասդին ու անդին՝ ծխող տուներ, փշրւած կահկարասիք, անդամահատված կանայք, ածխացած երեխաներ, հարիւրաւոր այլանդակւած դիակներ: Եւ այդ բոլոր անգթութիւնները՝ գործածւած նոյն անսանձ խուժանի ձեռքով… Մերինները բնաւ երբեք չդիմեցին թալանի ու աւերածի. թշնամու խանութները, որ կը գտնւէին մեր ազդեցութեան շրջանի մէջ, մնացին անձեռնմխելի, բան մը որ ապշեցուցեր էր բութ ու բարբարոս հրոսակները…
Աւելորդ է ըսել, որ Դաշնակցութիւնը ուրախութեամբ ընդառաջ գնաց «բարըշլղի»՝ հաշտութեան կոչերուն: Չորս օր տեւող ահռելի մղձաւանջը փարատեցաւ… Եւ երկուստեք համրեցին զոհերը… Հայերէն սպանված էին 205, թուրքերէն՝ 111 հոգի: Հայերն ունեցան 121 վիրաւոր, թուրքերը՝ 128:
Ահա քաղւածօրէն այն թռուցիկը, ուղղւած թուրք ժողովուրդին, որ փետրւարեան անցքերէն յետոյ հրապարակեց մեր Կ. Կոմիտէն, նաեւ ռուսերէն լեզւով.
«Բագուի թուրքերին
Մեր քաղաքը արիւնալի, ամօթաբեր գործողութիւնների ասպարէզ էր դարձել: Չորս օր ականատես և ակամայ մեղսակից էինք անմիտ, զզւելի եղբայրասպանութեան: Թափւեց շատ անմեղ արիւն, ընկան բազմաթիւ մարդկային զոհեր:
Թէ ում վրա է ընկնում այդ սարսափելի օրերի պատասխանատութիւնը, մենք դեռ յետոյ կը վերադառնանք դրան: Այժմ անկեղծ սրտով ողջունում ենք վերականգնած խաղաղութիւնը… Մենք այդ արիւնին ծարաւի չէինք… Մեծ զզւանքով ենք յիշում դեռ նոր անցած օրերը և ի գործ կը դնենք մեր բոլոր ուժերը, որ նրանք այլ ևս չկրկնւեն: Նոյն հաշտութեանն ենք հրաւիրում ձեզ, մահմետականնե՛ր, մի փնտրէք թշնամուն այնտեղ, ուր նա չկայ…
14 փետրվար, 1905թ.»
«Բարըշլըղ»ը կատարւեցաւ, մեր խումբերը ցրւեցին, բայց մեր գործը վերջացած չէր: Պէտք էր պատժել այդ արիւնոտ մղձաւանջի բուն իսկ հեղինակները:
Գեներալ-նահանգապետ Նակաշիձէ մահւան էր դատապարտւած Հ. Յ. Դաշնակցութեան կողմէ: Եւ ոչ միայն հայ յեղափոխականը,- ամբողջ ռուսական հանրային կարծիքը անարգ սիւնին գամեր էր արիւնազգեստ դահճապետը: Յեղափոխական տագնապի օրերն էին, կար քիչ-շատ ազատութիւն խօսքի, մամուլի.. Եւ ահա թէ ինչ կը գրէր դէպքէն յետոյ Բագուի նախկին քաղաքագլուխը, ազատախոհ ռուս Նօվիկօվ իր պերճախօս ու ցնցող բաց նամակի մէջ, ուղղւած նոյն Նակաշիձէին.
«Ողջ Ռուսաստանը, ողջ աշխարհը սասանեցաւ, իմանալով փետրւար 6-9ին Բագուի մէջ կատարւած սարսափները… Ով որ կը ճանչնայ հեղինակը, պարտաւոր է ցոյց տալու զայն հրապարակաւ… Ես կը ճանչնամ յանցաւորը և սրբազան պարտք կը սեպեմ յիշել անոր անունը:
Կոտորածի հեղինակը դուք էք…
Դուք Կայէնէն ալ վատ էք, Կայէն միայն մէկ եղբայր սպաննեց, դուք թաթխեցիք ձեր ձեռքերը հարիւրաւոր անմեղ եղբայրներու արեան մէջ:
Դուք Յուդայէն ալ վատ էք, որովհետև Յուդան, զարհուրելի գործը նիւթելէ յետոյ, զղջաց ու խեղդուեցաւ, իսկ դուք հնարաւոր կը գտնէք ապրիլ…
Դուք անպատուեցիք հրաշագեղ Վրաստանը, որ ձեզի իրեն զաւակ կը սեպէր: Դուք անարգեցիք Ռուսաստանը… Թող ձեր անունը լինի յաւիտենանս արհամարւած»:
Թեթև հով մըն էր, որ կը փշրեր Նակաշիձէի սև երեսին Նօվիկօվներու այդ ցասկոտ անէծքներէն ու անարգանքներէն: Ոչ իսկ ամբողջ պատմութեան թուք ու նախատինքը կարող էր խռովել այդ համիտատիպ դահիճի հոգին: Հ. Յ. Դաշնակցութեան խարազանը միայն կարող էր զգացնել անոր՝ իր արարքներուն հրէշաւորութիւնը:
Մայիս 11ի ցերեկւան ժամը 3ի ատեն, երբ գեներալ-նահանգապետը կառքով կը սլանար քաղաքի կեդրոնական պողոտայով, ռումբ մը նետւեցաւ անոր վրա և ահաւոր դղրդիւնի մէջ Նակաշիձէի ջաղջախւած ու այլանդակւած դիակը փռւեցաւ գետնին…
Հակառակ իր բոլոր զգուշութիւններուն, Ոճրագործը չկրցաւ խուսափիլ հայոց Նեմեզիդայի արդար վրէժխնդրութենէն…
Դժւար է նկարագրել այն պանիքական սարսափը, որ յառաջացաւ Բագուի մէջ: Պայթումի տեսարանն արդէն սոսկում կազդէր: Նակաշիձէի արիւնաթաթախ դիակն ընկած էր պողոտայի մէջտեղը, կառքը երկու կտոր եղած էր. թուրք կառապանն ալ ծանրապէս վիրաւորւած էր ու շուտով մեռաւ, մահացան նաև ռումբի հարաւծէն Նակաշիձէի ծառան ու մի թուրք մրգավաճառ, որ բազմած էր այն անկիւնին մէջ, ուրկէ Դաշնակցութեան խորհրդաւոր ձեռքը նետեր էր դժոխային գործիքը:
Սարսափը այնքան մեծ էր բազմամարդ փողոցին մէջ, որ ամբողջ 10 րոպէ ոչ ոք կը համարձակէր մօտենալ սպանված իշխանաւրին:
Ահաբեկիչը՝ մեր անվեհեր Դրօն, վայրկեանաբար անհետացաւ և ոստիկանութեան բոլոր ճիգերը՝ գտնելու թանկագին որսը՝ ապարդիւն անցան:
Սփոփանքի և ուրախութեան հառաչանք մը պոռթկաց սգւոր հայութեան կուրծքէն: Հարւածը իր զօրաւոր արձագանքն ունեցաւ մինչև հեռու Պետերբուրգ, ուրկէ թագաւոր կայսրը իր հանդիսաւոր ու ջերմ ցաւակցութիւնը կը յղէր սպանւածի ընտանիքին և կը նշանակէր անոր յաջորդը՝ դարձեալ հայատեաց վրացի իշխան մը, զօրավար Ամիլախվարի: Բագուի թրքութիւնը և ռուս ու այլ սեւ-հարիւրակները կազմակերպեցին հսկայ, չտեսնուած յուղարկաւորութիւն, հարիւր հազար մարդ, մեծ մասամբ թուրքեր, շրջապատեցին դիակառքը…
Ռմբային հարւածի տպաւորութիւնը ահագին էր ողջ Կովկասի մէջ: Դաշնակցութեան հմայքը, որ, մեծ էր արդէն եկեղեցական գոյքերու շուրջ կռիւներէն և ահաբեկումներէն ի վեր, խիստ բարձրացաւ ժողովուրդնեու աչքին: Հայ Մարտական Կազմակերպութեան անունը կը հոլովէին բոլոր շրջաններում, ոմանք հիացումով ու պատկառանքով (ռուս յեղափոխականներ ու ազատականներ), ուրիշները ատելութեամբ ու ատամներու կրճտոցով (սեւ-հարիւրականներ, վրացի թթու-ազգայնականներ և մանաւանդ՝ թաթար հայատեաց պարագլուխներ): Իր շեշտակի հարւածով և իր յարուած դղրդիւնով, այդ տերրօրը, զոր կարելի է համեմատել Պէլվէի և մեծ իշխան Սերգէի դէմ կատարւած մեծաշառաչ տերօրներուն հետ), պիտի մնայ Հ. Յ. Դաշնակցութեան փառավոր ժեսթերէն մէկը:
Հետապնդվեցին, ի հարկէ, մեր ահաբեկիչներուն կողմէ նաև երկրորդական կարգի ոճրագործ պաշտօնեաները-ռուս, թուրք, վրացի, որոնք զիներ ու խրախուսեր էին ջարդարարները Բագւի հայերուն դէմ: Զարնւեցան Մահմէտբէկով, Միքէլաձէ, Շախտախտինսկի (առաջինը վիրաւորվեցաւ, միւս երկուքը սպանւեցան):
Ուրիշ քանի մը պաշտօնեաներ ալ վաղաժամ ձգեցին Բագուն, փախան:
Կարդալ նաև՝
https://www.aniarc.am/2015/09/04/armeno-tatarazerbaijan-clashes-1905-1906-armenian-text/
https://www.aniarc.am/2015/09/15/baku-massacres-september-1918-armenian-text/
https://www.aniarc.am/2016/01/13/black-january-13-15-january-1990_tatul-hakobyan-karabakh-diary/
https://www.aniarc.am/2015/08/25/baku-massacres-armeno-tatar-clashes-tatul-hakobyan/
https://www.aniarc.am/2015/11/23/armenian-azerbaijani-deportations-november-1988/
