Այս պատմվածը Հովհաննես Քաջազնունին գրել է իր ավագ որդու՝ Արամի մասին, ով 1920 թվականի հունիսին զոհվեց Զանգիբասարում, այսօր՝ Մասիս, հայ-թաթարական/ադրբեջանական բախումների ժամանակ:
—–
1914 թուականին էր, ուշ աշուն:
Չորս տարի դրսերում թափառելուց յետոյ, ես նոր էի վերադարձել տուն ու ապրում էի Թիֆլիսում՝ կէս-լեգալ դրութեան մէջ:
Պատերազմը յաղթական էր մեր ճակատում, ամենիս տրամադրությունը շատ բարձր: Թիֆլիսում եռանդօրէն կազմակերպւում էին հայ կամաւորական խմբեր ու մէկը միւսի ետեւից ուղարկւում ճակատ, առաջապահ դիրքերը:
Մի երեկոյ Արամը մտաւ սենեակս, իրան յատուկ զուարթ ու անուշ ժպիտը երեսին:
– Հայրիկ, մի բան պիտի ասեմ քեզ:
– Ասա:
– Ուզում եմ կամաւոր գրուել:
– Կամաւո՞ր… Չգիտես, ուրեմն, որ տասնեւութ տարեկանից վար կամաւորներ չեն ընդունում:
– Գիտեմ: Բայց ընդունողները քո բարեկամներն են… եթէ խնդրես, շատ խնդրես – գուցէ չմերժեն:
– Գուցէ: Բայց հէնց այդ է, որ ես չեմ անի:
Ժպիտը վայրկենապէս չքացաւ երեսից, յօնքերը կիտեց, մնաց լուռ:
– Ասե՞լ ես մայրիկին:
– Մայրիկը համաձայն է… եթէ դու համաձայնիս:
– Լսիր, ուրեմն, ինչ եմ ասում: Այս պատերզմը դեռ երկար է տեւելու, եւ դու ժամանակ կ’ունենաս թուրքի հետ չափուելու… եթէ անպատճառ ուզում ես չափուել: Մի քանի ամիս է մնացել, որ աւարտես դպրոցը: Վերջացրու ուսումդ, իսկ գարնան … այո, գարնան էլ դու տակաւին լրացրած չես լինի տասնեւութը տարիդ, բայց ես քեզ խօսք եմ տալիս, որ այն ժամանակ կը խնդրեմ – շատ կը խնդրեմ – որ վերցնեն քեզ: Բայց միայն գարնան, երբ ուսումդ աւարտած լինես… Լա՞ւ:
Արամը կանգնած էր առաջս, յօնքերը յամառօրէն կիտած, աչքերը յատակին սեւեռած. խոր մտածումների ու տատանումների մէջ է…
Յանկարծ, աչքերը բարձրացրեց ու ժպիտը նորից լուսաւորեց դէմքը. վճռել էր անելիքը:
– Լաւ, ասաւ, թող այդպէս լինի:
Ու այլեւս խօսակցութիւն չունեցանք այդ նիւթի մասին:
Անցան ամիսներ:
Հասավ գարունը: Արամը, միշտ անփոյթ ու յաճախ ծոյլ Արամը չէր պոկւում դասագրքերից. քննութիւններին էր պատրաստւում:
Ու ահա մի օր (Մայիսի վերջին օրն էր, եթէ չեմ մոռացել), ճաշի ժամանակ Արամը աղմուկով ներս ընկաւ, ձեռքի գրքերը մի անկիւն շպրտեց ու յաղթականօրէն յայտարարեց.
– Պրծայ, վերջացրի… վերջին քննութիւնը տուի…
– Ապրիս, ասի,- դէհ, հիմա նստիր հաց կեր:
– Յիշո՞ւմ ես, հայրիկ, որ մի բան ես խոստացել ինձ:
– Շատ լաւ յիշում եմ: Իսկ դու չե՞ս փոխել միտքդ:
– Ոչ, չեմ փոխել:
– Պատրաստուիր, ուրեմն, վաղը կ’երթանք միասին:
Առաւօտեան տեսնում եմ, Արամը մի բացառիկ, իր համար միանգամայն անսովոր խնամքով արել է տուալետը. մաքուր. մաքուր ածիլուել է, մազերը սանրել, կոկել, կօշիկները հայելու պէս փայլեցրել, բլուզն ու շալուարը այնպէս մաքրել, որ մի բիծ, մի փոշի չէ թողել վրան:
Երեխաները շրջապատել են Արամին, թռչկոտում են, աղմկում, հիանում ու հեգնում միաժամանակ.
– Արամը կամաւոր է գնում… Արամը կամաւոր է գնում…
Արամը ժպտում է մի քիչ ամօթխած ու թոյլ է տալիս, որ ծաղրեն իրան. այնքա՜ն երջանիկ է ներքուստ, որ՝ հակառակ իր կրքոտ, անհամբեր ու շուտ բռնկուող խառնուածքին՝ այսօր պատրաստ է հեզութեամբ տանելու ամէն չարաճճիութիւն:
Դիտում եմ աչքիս տակով Արամին ու մտածում. սա նոյն հոգեկան ապրումն է ինչ ունենում է մի հաւատացեալ ու շատ մաքուր պատանի, երբ պատրաստւում է սուրբ հաղորդութիւն ընդունելու… Արամը պատրաստւում է հաղորդուելու:
Ապա նայում եմ մայրիկին, որ թէյի սեղանն է պատրաստում: Մայրիկը լուռ է, զուսպ ու հանգիստ, մի քիչ գունատ… Արդեօք ի՞նչ մտքերի է այս կինը, որ պատերազմի դաշտ է ուղարկում իր դեռահաս զաւակը:
Մեր խօսակցութիւնը՝ նախորդ երեկոյ՝ շատ կարճ էր. թո՛ղ գնայ, ասաւ, միւս գնացողները նոյնպէս մայրեր ունեն…
Մի անասելի թախիծ ճմլում է սիրտս. որքա՜ն նեղութիւն ու զրկանք կրելու է այս պատանին – համարեա երեխան – ի՞նչ փորձանքների է հանդիպելու, ե՞րբ պիտի վերադառնայ ու ի՞նչ վիճակում… եւ պիտի վերադառնա՞յ արդեօք:
Բայց եւ այնպէս տրամադրութիւնս բարձր է, տօնային. իմ անդրանիկ տղան՝ մեր տան տղամարդը գնում է Հայրենիքը պաշտպանելու… Այս միտքը ուռցնում է կուրծքս, լցնում է գոհութեան եւ հպարտութեն զգացումով…
Իսկ եթէ զոհուելու է… Բայց չէ՞ որ մայրիկը հարկ եղած պատասխանը տուեց արդէն այդ վախին:
Թէյը վերջացրինք երեխաների ուրախ ճիչերի մէջ:
Գնում ենք:
Կուկիայից մինչեւ Բէհբութեան փողոցը երկար է ճանապարհը:
Գնում ենք կողք-կողքի, զինուորական արագ ու չափուած քայլով: Ականջումս շարունակ հնչում է Մարսէյէզի մարտական գոռ կոչը:
Կամաւորական Բիւրոյում կեանքը եռում է:
Արամին թողնում եմ սպասելու ընդունարանում, իսկ ինքս անցնում եմ շէֆերի սենեակը:
Այստեղ են Ռոստոմը, Յովսէփ Արղութեանը, Խ. Կարճիկեանը, Աբ. Գիւլխանդանեանը…
– Իմ մեծ տղան եկել է կամաւոր գրուելու, ասի: Տասնեւութը տարին դեռ չլրացրած – աշնան կը լրացնի – բայց ես իրան խօսք եմ տուել, որ պիտի խնդրեմ, շա՛տ խնդրեմ… Ու ահա խնդրում եմ, շա՛տ եմ խնդրում… Առողջ ու պինդ տղայ է. եւ անվախ:
Ռոստոմը ծիծաղեց:
– Չասի՞ ձեզ, որ արդէն հասունացել է երկրորդ սերունդը՝ հայրերին փոխարինելու համար… Ահա գալիս է երկրորդ սերունդը:
Ապա վեր կացաւ, ընդունարանի դուռը բացեց, կանչեց.
– Արամ, նե՛րս արի:
Արամը ներս եկաւ, մի թեթև գլուխ տուեց ու կանգնեց անշարժ, կրունկը կրունկին, ձեռքերը կողքին, իրանը ուղիղ, գլուխը բարձր:
Ռոստոմը նայեց Արամի այս խիստ-զինուորական կեցուածքին ու նորից ծիծաղեց:
– Ուրեմն, կռուե՞լ ես ուզում:
– Այո՛, պարոն Ստեփան:
Երկար չէին ձեւականութիւնները, հետեւեալ օրը Արամը արձանագրուած էր կամաւորների ցուցակում, իսկ չորս-հինգ օր յետոյ հագած էր արդէն զինուորական զգեստը, փոքրիկ պայուսակը հաւաքած-կապած՝ պատրաստ մեկնելու:
Պէտք է երթար Երեւան՝ պահեստի գունդի մէջ մի քանի շաբաթ մարզուելու: Չուզեց, որ մէկը գնայ կայարան՝ իրան ճամբու ձգելու. օրգանապէս չէր տանում ոեւէ ցուցադրութիւն: Միայն ինձ համար էր բացառութիւն արել:
Ես գնացի հետը:
Կայարանը սովորականից աւելի աղմկալի էր, վագոնները՝ լեփլեցուն: Արամը հազիւ կարողացաւ գտնել մի անկիւն զինուորներին յատկացրած վագոնում – ամբողջ գիշերը ոտի կանգնած պիտի երթար – դրեց պայուսակը ու իջաւ վար՝ ինձ «մնաս բարով» ասելու:
– Ցտեսութի՛ւն, հայրիկ:
– Ցտեսութի՛ւն, սիրելիս:
Ու պինդ սեղմեցինք իրար ձեռ:
Մօտս կանգնած էր Համբ. Տէրտէրեանը. որքան յիշում ե, մի խումբ կամաւորներ էր բերել Նոր-Նախիջևանից ու այժմ Երեւան էր տանում:
– Տնաշէ՛ն, ասաւ, գոնէ համբուրուեցէք…
– Չէ, ասի, դեռ ժամանակը չէ… կը համբուրեմ, երբ յաղթութեամբ վերադառնայ պատերազմից:
Եւ համբուրեցի – իրաւունք ու երջանկութիւն ունեցայ համբուրելու իմ զինուորին, որ արդէն երկու անգամ վիրաւորուած էր պատերազմի դաշտում:
Բայց ինձ չէր վիճակուած վերջին համբոյրը տալու. շա՜տ հեռու էի Երեւանի հանգստարանից – Ամերիկայումն – երբ Արամի անշունչ մարմինը՝ արեան մի փոքրիկ բիծ ճակատին՝ զինուորական պատիւներով յանձնել էին հողին:
Յ. Քաջազնունի
Արամ Քաջազնունու և Հովհաննես Քաջազնունու լուսանկարները տրամադրել է Մայքլ Բաբայանը
