Հայկական ուսումնասիրությունների ԱՆԻ կենտրոնը վերահրատարակել է Հայաստանի Առաջին Հանրապետության վարչապետ և արտգործնախարար Ալեքսանդր Խատիսյանի “Հայաստանի Հանրապետության ծագումն ու զարգացումը” կոթողային աշխատությունը: Հայաստանի Առաջին Հանրապետության շրջանում դժվար է նշել մեկ այլ հայ պաշտոնյայի, պետական գործչի, ով այնքան շատ ներկա եղած լինի հայ ժողովրդի համար ճակատագրական քննարկումների, բանակցած ու ստորագրած լինի այնքան կարևոր փաստաթղթեր:
ԱՆԻ կենտրոնը այս արժեքավոր հատորը վերածելով արևելահայերնի և աբեղյանական ուղղագրության՝ առաջին անգամ այն հրատարակել է Հայաստանում: Այս հրապարակումներում վերնագրերը դնում է ԱՆԻ կենտրոնը։
_______________________________
Տասնչորսերորդ գլուխ
Ալեքսանդրապոլի բանակցությունը և դաշնագրի կնքումը
Նոյեմբերի 24-ի առավոտյան ժամը 6-ին, մեր պատվիրակությունը հասավ Ալեքսանդրապոլի կայարան, որտեղ թուրքական զորաբանակի գլխավոր հարմանատար Քյազիմ Կարաբեքիր փաշայի ներկայացուցիչը դիմավորեց, ողջունեց և հայտնեց, որ ավտոմեքենաները պատրաստ են՝ պատվիրակներին իրենց համար հատկացված բնակարանը տանելու: Բնակարանը սպայական շինության ներսում էր, որը գտնվում էր քաղաքից դուրս:
Անմիջապես գնացինք բնակարանը, և առավոտյան ժամը 10-ին, կամենալով որքան կարելի է շուտ սկսել բանակցությունները, այցելեցինք Քյազիմ Կարաբեքիր փաշային: Մոտ հիսուն տարեկան մարդ էր, բավականին ազատ խոսում էր ֆրանսերեն և, ինչպես բոլոր թուրք պաշտոնյաներն ու դիվանագետները, արտաքուստ չափազանց սիրալիր էր:
Մեր խոսակցությունը տևեց մեկուկես ժամ: Ինչպես այդ տպավորությունները, այնպես էլ հետագա բանակցությունների ամբողջ ընթացքը ես, իր ժամանակին, մանրամասն ներկայացրել եմ Պոլսի հայ մամուլում և այնտեղ հրատարակվել են 1921թ-ի հունվար-փետրվարին: Իսկ մեր պատվիրակության անդամ Ստեփան Ղորղանյանը՝ Կարսի նախկին նահանգապետը, ներկայացրել է Թիֆլիսի «Մշակ» լրագրում՝ 1920 թվականի դեկտեմբերի 22-ին և 23-ին՝ թիվ 163-ում և 164-ում: Սույն գլխում ես ստիպված եմ մասամբ կրկնել, մասամբ լրացնել այն, ինչը մամուլում հաղորդվել է Ալեքսանդրապոլի բանակցությունների մասին:
Սովորական քաղաքավարական հարցերից այն մասին, թե ինչպե՞ս ճամփորդեցինք և գոհ ե՞նք արդյոք մեր բնակարանից՝ Կարաբեքիր փաշան ծանոթացրեց մեզ թուրքական պատվիրակության կազմին և խնդրեց հայտնել հայկական պատվիրակության կազմը: Թուրք պատվիրակության մեջ մտնում էին նախագահ կամ, ինչպես ընդունված է ասել, առաջին պատվիրակ, զորավար Քյազիմ Կարաբեքիր փաշան և երկու անդամներ՝ Էրզրումի բերդապետ Խալիդ բեյը և Անկարայի Ազգային ժողովի անդամ, էրզրումի պատգամավոր Նեջաթի Բեյը: Ինչպէս հետո տեղեկացա, թուրքերը դիտմամբ իրենց պատվիրակության կազմում մտցրել էին Էրզրումի ներկայացուցիչներ՝ ընդգծելու Սևրի դաշնագրի անարժեք լինելը իրենց աչքին. դաշնագրի զորությամբ և Վիլսոնի իրավարարության որոշմամբ Էրզրումը անցնում էր Հայաստանին:
Խոսակցության սկզբում Կարաբեքիր փաշան ընդգծեց, որ Թուրքիան հայերի նկատմամբ չի տածում որևե հարձակողական դիտավորություններ, ցանկանում է Հայաստանի բարգավաճումը և այդպիսի տրամադրություններով է սկսում խաղաղության բանակցությունները, բայց, միևնույն ժամանակ նկատեց, որ ներկա բանակցությունները կարելի էր սկսել շատ ավելի վաղ, եթե միայն Հայաստանի կառավարությունը ընդառաջ գնացած լիներ այն առաջարկներին, որոնք եղել էին Անկարայի կառավարության կողմից, և դրանով վերջին պատերազմի բոլոր սարսափների առաջը կառնվեր: Բայց քանի որ անցածը այլևս հնարավոր չէ փոխել, պետք է խորապես ներշնչվել այն գաղափարներով, որ անհրաժեշտ է ամուր հաշտություն կնքել երկու հարևան պետությունների՝ Թուրքիայի և Հայաստանի միջև: Թուրքիան իր կողմից, ասաց Կարաբեքիրը, պատրաստ է ամուր և երկարատև հաշտություն կնքել Հայաստանի հետ: Ես պատասխանեցի, որ նույն է նաև հայկական կառավարության և հայ ժողովրդի ցանկությունը և որ երկուստեք այդպիսի զգացմունքներով հնարավոր է կայուն հիմք դնել երկու հարևան ազգերի խաղաղ համակեցության համար:
Անցնելով իր հարձակման պատմությանը՝ Կարաբեքիր փաշան ասաց, որ ռազմական գործողությունների սկզբում նա չէր մտածում գրավել Կարսը, այլ նպատակ ուներ վերցնել Օլթիի շրջանը, բայց տեսնելով, թե ինչ դյուրությամբ էին հայերը հողերը զիջում իր ճնշման տակ, նա ավելի և ավելի առաջացավ: Մյուս կողմից, նա բարեմիտ ձևով հիշատակեց հայ երիտասարդ զինվորների թերի պատրաստությունը: Ասաց, թե հայերը չէին օգտվում բնական պաշտպանության հարմարություններից, խմբերով կանգնում էին բարձրությունների վրա և այդպիսով մատնում իրենց զորամասերի դիրքերը: Սա, իհարկե, վերաբերում էր մեր նորակոչիկներին, որոնք ժամանակ չէին ունեցել մարզվելու:
Գալով բանակցությունների եղանակին, Կարաբեքիր փաշան միանգամից և կտրական ձևով հայտարարեց, թե բանակցությունները կարող են տեղի ունենալ հայերի և թուրքերի միջև միայն և առանց ռուս ներկայացուցիչների որևէ մասնակցության: Ես հատկապես շեշտում եմ այս հայտարարությունը, որովհետև Ալեքսանդրապոլի բանակցությունների շրջանում չափազանց շատ է խոսվում և գրվում ռուսական ազդեցության մասին այն մտքով, որ բոլշևիկները իբր թե «փրկեցին Հայաստանի դրությունը»: Բացարձակապես հայտարարում եմ, որ թուրքական պատվիրակության միակողմանի հայտարարությունը բավական եղավ, որպեսզի թույլ չտրվեր ռուս բոլշևիկ ներկայացուցիչ Բուդու Մդիվանու մասնակցությունը, և նա ոչ մի անգամ չմասնակցեց մեր բանակցություններին և ոչ մի ազդեցություն չունեցավ դրանց վրա: Սա բացարձակ ճշմարտություն է և վիթխարի կարևորություն ունեցող պատմական փաստ: Ես առարկեցի և պայքարեցի դրա դեմ և ամեն ճիգ թափեցի, որ Ռուսաստանի ներկայացուցիչը մասնակցի մեր բանակցություններին, բայց չկարողացա փոխել թուրքերի վճռական դիրքը:
Այդ նախնական բանակցություններից հետո մենք անցանք բուն խնդրին և առաջին նիստը նշանակեցինք հետևյալ օրը: Կարաբեքիր փաշային տված այցելությունից հետո ես հանդիպեցի Ռուսաստանի ներկայացուցիչ Բուդու Մդիվանու հետ: Նա ապրում էր նույն շինության մեջ, որտեղ և մենք: Հանդիպեցինք երկու անգամ և երկար խոսակցություն ունեցանք: Ես նրան ասացի, որ թուրքերը չեն ընդունում նրա մասնակցությունը: Նա նույնպես հանդիպել էր Կարաբեքիր փաշայի հետ և նրանից լսել նույն բանը: Ես հարցրեցի՝ ի՞նչ է մտածում անել այդպիսի վիրավորանքից հետո: Մդիվանին պատասխանեց, որ այդ մասին կհաղորդի Մոսկվա, բայց քանի որ թուրքերը թույլ չեն տալիս իր մասնակցությունը, նա, իհարկե, չի կարող մասնակցել: Այնուհետև, ես նրանից խնդրեցի բոլոր հնարավոր միջոցներով օգնել մեր գործին: Նա ինձ խոստացավ նիստից դուրս ի նպաստ մեզ ազդեցություն գործադրել Կարաբեքիր փաշայի վրա:
Այս առիթով, սակայն, հարկ եմ համարում վճռականապես հայտարարել, որ նա շատ ավելի խանգարեց մեզ քան օգնեց: Խանգարեց այն բանով, որ ինչպես Ալեքսանդրապոլում, այնպես և Կարսում՝ կազմակերպում էր հանրահավաքներ, ճառեր արտասանում մեր դեմ, պախարակում Հայաստանի կառավարությանը, պատվիրակությանը քարոզում էր բոլշևիկյան ծրագրեր և, այսպիսով, ցույց էր տալիս թուրքերին, թե նա իրոք մեր դեմ է և ոչ թե մեզ հետ: Ինքը լինելով վրացի, սաստիկ հարձակվում էր Վրաստանի մենշևիկյան կառավարության վրա, գտնելով, որ նրանք Վրաստանը տանում են դեպի կորուստ և որ Վրաստանի փրկությունը բոլշևիկացման մեջ է միայն: Նման զրույցներ նա ունեցավ նաև մեր պատվիրակության խորհրդական Վահան Մինախորյանի հետ, որը նկարագրել է Մդիվանու հետ ունեցած իր խոսակցությունը ռուսական Սոցիալիստ-հեղափոխական կուսակցության պաշտոնաթերթում՝ «Հեղափոխական Ռուսաստան»-ում: Այսպիսով, ես կարող եմ հաստատել, որ Ալեքսանդրապոլում Խորհրդային Ռուսաստանի ներկայացուցիչը Հայաստանի Հանրապետության պատվիրակությանը բացարձակապես ոչ մի օգնություն ցույց չտվեց:
Հաջորդ օրը Կարաբեքիր փաշան փոխայցելություն տվեց Հայաստանի պատվիրակությանը: Այդ այցելության ընթացքում նորից արտասանվեցին թուրքերին հատուկ շատ սիրալիր խոսքեր, որոնք սակայն միանգամայն հակասում էին իրականությանը: Այդ ժամանակ պայմանավորվեցինք, որ խաղաղության խորհրդաժողովի առաջին պաշտոնական նիստը կայանա նոյեմբերի 25-ին, ցերեկվա ժամը 5-ին, այսինքն՝ փոխայցելության օրը:
Երբ թուրքերը գնացին, մեր պատվիրակությունը զբաղվեց այն պայմանների ձևակերպումով, որոնք պետք է պաշտպաներ խորհրդաժողովի ընթացքում: Անշուշտ, եթե պատվիրակությունը այն ժամանակ կանգնած լիներ բացառապես հաղթողներ և պարտվողներ տեսակետի վրա, ապա այդ պարագայում Հայաստանը, իհարկե, պարտված կողմն էր: Նա պետք է համաձայներ, որ խոսք կարող է լինել միայն ամենահամեստ սահմանների մասին, քանի որ թուրքերի կողմից հենց Բաթումի դաշնագրի սահմանների պահպանման պահանջն էր, որ եղել էր պատերազմի պատճառը: Բայց մեր պատվիրակությունը կարծում էր, որ թուրքերը ցանկանում են կենսունակ Հայաստանի ստեղծումը, որը օգտակար էր իրենց պետական շահերի տեսակետից, ինչպես որ այդ մասին շարունակ հայտարարում էին թուրք պետական գործիչները: Հայաստանի կառավարության կողմից մեզ տրված հրահանգների համաձայն, մենք վճռել էինք պաշտպանել Հայաստանի սահմանները՝ մտցնելով նրա մեջ ամբողջ Ռուսական Հայաստանը, Վանը, Մուշը, ամբողջ Վանա լիճը, Ռիզե նավահանգիստը՝ Էրզրումը և Տրապիզոնը թողնելով թուրքերին: Էրզրումը և Տրապիզոնը թուրքերին թողնելը մենք մեր կողմից համարում էինք իբրև զիջում:
Ճիշտ նույն ժամանակները նախագահ Վիլսոնը հայտնել էր իր իրավարար ծանոթ վճիռը, որի հիման վրա Հայաստանը պետք է ունենար 180.000 քառակուսի կիլոմետր՝ իր սահմանների մեջ ներառելով Վանը, Մուշը, Էրզրումը և Տրապիզոնը:
Երբ մենք վերջացրեցինք մեր պահանջների ձևակերպումը, ես դուրս եկա բնակարանից և գնացի փողոց զբոսնելու: Այնտեղ խոր ձյուն էր և սաստիկ սառնամանիք: Իմ ուշադրությունը գրավեցին երկու պատկերներ: Առաջին. ես տեսա երիտասարդ հայերի խմբեր թուրք ասկյարների ուղեցկությամբ, որոնք ուղարկվում էին Կարսի կողմը: Պետք է հիշել, որ Կարսի նահանգի սահմանը սկսվում էր Ալեքսանդրապոլից 2 կիլոմետր հեռավորությունից: Ալեքսանդրապոլի գավառը Կարսի նահանգից բաժանում էր Արփաչայ գետը, իսկ այդ գետը անցնում էր Ալեքսանդրապոլի մոտով: Պարզվեց, որ թուրքերը, պատրվակ բերելով բանվորների կարիքը, Ալեքսանդրապոլի իշխանություններից պահանջում էին իրենց տալ 10 հազար երիտասարդներ՝ երկաթգծի վրա աշխատանքների համար նրանց ուղարկելու Սարիղամիշ, Կարաուրգան և Էրզրումի գիծը: Այդ ժամանակ Ալեքսանդրապոլում իշխանությունը փաստորեն բոլշևիկյան կոմիտեի ձեռքում էր: Եվ Ալեքսանդրապոլի բոլշևիկյան իշխանությունն էր, որ հայ երիտասարդներին հանձնում էր թուրքական իշխանություններին: Հետագայում, մեկ տարուց և դրանից հետո, այդ երիտասարդներից վերադարձան ընդամենը 230 հոգի միայն: Մյուսները մեռել էին ցրտից, քաղցից կամ ուղղակի սպանվել էին:
Երկրորդ պատկերը ներկայացնում էր թուրքական իշխանությունների կազմակերպած կողոպուտի տեսարանը: Նրանք տներից հանում էին պատուհանները, դռերը, դուրս էին տանում կահ-կարասին, իրերը բարձում էին ժողովրդից բռնի կերպով վերցված սայլերի վրա և այդ ամենը շտապ տեղափոխում էին Կարս, իսկ փայտե մասերը, որոնք տանելու համար պիտանի չէին, իբրև վառելիք էին օգտագործում:
Այս տպավորություններից ճնշված՝ ես վերադարձա տուն և մենք սկսեցինք պատրաստվել առաջին նիստին:
***
Ճիշտ ժամը 5-ին մենք հավաքվեցինք: Թուրքերը եկան ութ հոգի՝ երեք պատվիրակներ և հինգ պաշտոնյաներ: Թուրքերենի մեր թարգմանիչն էր արտաքին գործերի նախարարության պաշտոնյա Ջրբաշյանը:
Մենք մեր հայտարարությունները պատրաստել էինք ֆրանսերենով, ինչպես նաև քարտեզ՝ մեր նախագծած սահմաններով: Ես իմ ձեռքի տակ ունեի այն պատմական քարտեզը, որը հրապարակ էր գալիս խաղաղության բոլոր համաժողովներում՝ սկսած Բաթումից, որտեղ գծված էին Հայաստանի սահմանները:
Ժամը 5-ին բացվեց խորհրդաժողովը: Իմ առաջարկությամբ նախագահությունը ստանձնեց Կարաբեքիր փաշան: Իմ առաջարկը բխում էր միջազգային իրավունքում ընդունված այն սկզբունքից, որի համաձայն խորհրդաժողովներում նախագահում է այն պետության ներկայացուցիչը, որի իշխանության տակ է գտնվում ժողովի վայրը՝ ժամանակավոր կամ ընդմիշտ:
Նիստը բացելով՝ Կարաբեքիր փաշան պաշտոնապես ողջունեց պատվիրակներին և հետո ասաց, որ առաջին բանը, որ պետք է աչքի առաջ ունենալ, նախքան խորհրդաժողովի հետագա աշխատանքներին դիմելը, դա Թուրքիայի պահանջն է, որ պետք է ընդունեն հայերը այն մասին, որ Հայաստանը հրաժարվում է Սևրի դաշնագրից: Քանի դեռ, հայտարարեց Կարաբեքիրը, հայկական պատվիրակությունը այդ պահանջին չի պատասխանել, խորհրդաժողովի աշխատանքները հետաձգվում են: Այս հայտարարությանը հայկական պատվիրակությունը պատասխանեց, որ կքննարկի այդ պահանջը: Ապա նիստը փակվեց:
Նիստից հետո խորհրդականների մասնակցությամբ մենք խորհրդակցություն ունեցանք: Մենք այսպես էինք խորհում. եթե մեծ պետությունները, որոնք ստորագրել էին հայերին բավարարող Սևրի դաշնագիրը, կցանկանան և կկարողանան իրականացնել այն, մեր ակներև պարտադրված հրաժարումը դրանից արգելք չի կարող լինել դրա իրականացման ճանապարհին: Իսկ եթե պետությունները իրենք կհրաժարվեն Սևրի դաշնագրից, ինչ որ տեղի ունեցավ հետագայում, այդ պարագայում մեր այսօրվա հրաժարումը, այս բացառիկ պայմաններում, միայն կօգնի մեզ Թուրքիայի հետ բարի հարևանության կապեր հաստատելու:
Մյուս կողմից՝ հրաժարվել առաջին պայմանից, որ թուրքերը դնում էին իբրև անհրաժեշտ նախապայման խորհրդաժողովը շարունակելու համար, համազոր կլիներ հաշտության բանակցությունները խզելուն և պատերազմական գործողությունները վերսկսելուն: Եվ ճիշտ դրանից էր, որ պետք է մենք ամեն կերպ խուսափեինք: Առանց այդ էլ թուրքերը մեկ օրով հետաձգեցին խորհրդաժողովի բացումը այն պատճառով, որ Երևանից մի քնի ժամով ուշացել էր այն գնացքը, որը բերում էր զինադադարի պայմանների համաձայն Թուրքիային տրվելիք ռազմամթերքը: Ուստի, հայկական պատվիրակությունը միաձայն որոշեց ընդունել Կարաբեքիրի նախապայմանը: Բայց աչքի առաջ ունենալով խնդրի կարևորությունը, մենք որոշեցինք հարցնել ՀՀ կառավարության համաձայնությունը: Այդ օրը արդեն սկսել էր գործել ուղիղ հեռագրաթելը Կարսի, Ալեքսանդրապոլի և Երևանի միջև:
Ես անձամբ խոսեցի վարչապետ Վրացյանի հետ: Խոսակցությունը տեղի ունեցավ երեկոյան մոտ ժամը 10-ին: Վրացյանը պատասխանեց գիշերը ժամը 2-ին՝ հայտնելով ՀՀ կառավարության համաձայնությունը:
Նոյեմբերի 26-ին մենք խմբագրեցինք մեր պատասխանը և հաղորդեցինք Կարաբեքիրին, որ մեր պատասխանը պատրաստ է: 27-ին նշանակվեց երկրորդ նիստը: Այդ նիստին մենք կարդացինք մեր պատասխանը, որով համաձայնություն էինք հայտնում հրաժարվել Սևրի դաշնագրից:
Մի բնորոշ մանրամասնություն. թուրքերը ոչ պաշտոնապես գիտեին մեր պատասխանի բովանդակությունը, որովհետև նախընթաց օրը, երբ տեղեկացրինք, որ մեր պատասխանը պատրաստ է, մենք լիազորեցինք մեր գործերի կառավարիչին անպաշտոն կերպով ավելացնելու, որ մեր պատասխանը կլինի դրական: Ծածկելը միտք չուներ, իսկ ճշմարտությունը կպարզեցներ մթնոլորտը: Այսպիսով, թուրքերը իմանալով մեր պատասխանը, այն շինության պատուհանների առջև, որտեղ տեղի էր ունենում խորհրդաժողովը, տեղավորել էին զինվորական նվագախումբ, որը մեր պատասխանը կարդալու ընթացքում նվագեց Ինտերնացիոնալը, այսինքն՝ բոլշևիկյան կուսակցության օրհներգը:
Երբ թուրքերը լսեցին մեր պատասխանը, նախագահը հայտարարեց. «Այժմ, երբ մենք ազատվեցինք եվրոպական իմպերիալիստների ճնշումից, ազատ կարող ենք խոսել իբրև երկու հարևան ժողովուրդներ: Բայց նախքան մեր սահմանների և խաղաղության պայմանների մասին խոսելը, մենք պետք է ձեր ուշադրությունը հրավիրենք այն հանգամանքի վրա, որ երբ Հայաստանը հրաժարվում է Սևրի իմպերիալիստական դաշնագրից, հայկական կառավարությունը դիմում է անգլիական թագավոր Գևորգ Ե-ին: Ահա այն ռադիո-հեռագիրը, որ որսացել է Կարսի մեր ռադիոկայանը, որը Երևանից ուղարկված է Գևորգ Ե-ին»:
Մենք վերցրեցինք այդ ռադիոն և բովանդակությունից իսկույն հասկացանք, որ հեռագիրը ոչ թե Գևորգ Ե-ին է ուղարկված, այլ Գևորգ Ե-ից է և այդ Գևորգ Ե-ն ոչ թե անգլիական թագավորն է, այլ հայոց կաթողիկոսը, որը, իրոք, հեռագրել է Փարիզ՝ խնդրելով իրեն օգնել հայերին սնունդ մատակարարելու հարցում: Բացատրեցինք թյուրիմացությունը:
Դրանից հետո երկու պատվիրակությունները պայմանավորվեցին, որ նրանցից յուրաքնաչյուրը կմշակի սահմանները և այդ մասին բացատրական զեկուցագիր, ապա միմյանց փոխադարձաբար կծանոթացնեն իրենց պայմաններին:
Նոյեմբերի 27-ի երեկոյան մենք նորից ուղիղ հեռագրաթելով խոսեցինք ՀՀ կառավարության հետ՝ ցանկանալով իմանալ իրերի դրությունը: Սիմոն Վրացյանը ասաց, որ պետք է ամեն կերպ աշխատել հենվել բոլշևիկների ներկայացուցչի պաշտպանության վրա: Ես պատասխանեցի, որ Մդիվանին թուրքերի պահանջով հեռացել է և զբաղված է մեր դեմ պրոպագանդա անելով: Վրացյանը կառավարության անունից հավանություն հայտնեց սահմանների վերաբերյալ տալ խաղաղության այն պայմանները, որ մենք բերել էինք Երևանից:
27-ին մինչև ուշ գիշեր մենք գրում էինք մեր բացատրական զեկուցագիրը և քրտեզի վրա գծում էինք մեր պահանջած սահմանները:
Նոյեմբերի 28-ին հատուկ սուրհանդակի միջոցով Երևանից ստացանք կառավարության մի ծրար, որում դրված էր Ժնևից ստացված ռադիո-հեռագրեր Ազգերի լիգայի ժողովում հայկական խնդրի վերաբերյալ եղած վիճաբանությունների մասին, որոնք տպագրված էին Թիֆլիսի և Երևանի ռուսական և հայկական թերթերում:
Նոյեմբերի 28-ին մենք Կարաբեքիր փաշային ուղարկեցինք մեր պայմանները: 29-ին Կարաբեքիր փաշան ինձնից խնդրեց առանձին տեսակցություն: Մենք հանդիպեցինք և խոսեցինք գրեթե երեք ժամ: Կարաբեքիր փաշան փորձում էր համոզել, որ հայերը բոլորովին լքված են և պետք է փորձեն ամեն կերպ մերձենալ թուրքերին: Նա կանգ առավ Ազգերի լիգայում արտասանված ապարդյուն ճառերի վրա, շեշտելով, որ Եվրոպան մեզ օգտագործել է արդեն ու այլևս մեր կարիքը չունի: Ասաց, որ Ռուսաստանը դեպի հարավ և տաք ծով իր պատմական առաջխաղացման գործում կկլանի Կովկասը և որ առանց Թուրքիայի օգնության և հովանավորության, մենք չպիտի կարողանանք պապանել մեր գոյությունը: Խոսելով մերձակա հարևանների մասին, Կարաբեքիրը կանգ առավ Վրաստանի վրա: Վրաստանի մասին նրա ասածը առանձնապես ուշագրավ էր:
-Դեռ հայերի դեմ պատերազմական գործողություններ սկսելուց առաջ, ասաց նա, Անկարայի ներկայացուցիչները, ի դեմս Յուսուֆ Քեմալ բեյի և Ալի Ֆուադ փաշայի 1920 թվի ամռանը եղան Թիֆլիսում և վրաց կառավարության հետ դաշն կապեցին, որի զորությամբ Վրաստանը, հայ-թուրքական պատերազմ ծագելու պարագայում պետք է չեզոքություն պահեր և դրա փոխարեն պետք է ստանար Բորչալուի և Ախալքալաքի գավառները և Արդահանի շրջանը: Կարաբեքիրը նույնիսկ ցույց տվեց այն քարտեզը , որի վրա գծված էին Վրաստանի սահմանները՝ համաձայն չեզոքության մասին կնքված դաշնագրի:
Հետագայում ես այդ խոսակցության մասին պատմեցի Վրաստանի ներքին գործերի նախարարՆոյ Ռամիշվիլուն, որը այդ բոլորը հերքեց: Բայց հայտնի է, որ Մուսթաֆա Քեմալի հրամանով քննություն էր կատարված այն մասին, թե որտեղից կարող էի ես ստացած լինել այդ տեղեկությունը: Քննությունը հանձնված էր Թիֆլիսում Անկարայի կառավարության ներկայացուցչին:
Այդ պատմությունը վերջացնելով՝ Կարաբեքիր փաշան ակնարկեց, որ թուրք-վրացական պատերազմի պարագայում, Հայաստանի հետ խաղաղություն կնքելուց հետո, հայերը Հայաստանի չեզոքությամբ կարող են ստանալ Ախալքալաքի գավառը և Բորչալուի գավառի մի մասը: Ապա Կարաբեքիրը անցավ խաղաղության մեր պայմաններին և հուզված բացականչեց.
«Ձեր սահմանները մեզ ուղղակի ապշեցրին: Եվ դուք՝ նստած Ալեքսանդրապոլ, պարտություն կրելուց հետո, պահանջում եք Մուշը և Վանը: Ի՞նչ կլիներ, եթե դուք նստած լինեիք Վան: Ի՞նչ կմնար Թուրքիայից: Հավատացեք, որ ձեր պայմանները մենք պետք է թաքցնեինք մեր սպաներից և զինվորներից, ապա թե ոչ, նրանք ցրիվ պիտի տային ձեր պատվիրակությունը: Իմ սպայակույցտի սպաները պահեցին գաղտնիքը: Քննության առնել ձեր այս պայմանները անկարելի է: Մտածեցեք»:
Ես նրան պատասխանեցի, որ մենք մեր պարտքը համարեցինք մեր ժողովրդի առաջ ներկայացնել այն, ինչ որ անհրաժեշտ է մեր ժողովրդի գոյության և ապագայի համար: Ես ավելացրեցի, որ նույնիսկ իր՝ Թուրքիայի համար, կարևոր է ունենալ իբրև հարևան կենսունակ Հայաստան:
Կարաբեքիրը հետևյալ առարկությունը բերեց. հայերը փոքրաթիվ են և մեկ միլիոն ժողովրդի համար (որովհետև մնացածը Եվրոպա է, Թուրքիա կամ Ռուսաստան) բավական է եղած փոքր հողամասը. չէ՞ որ Բելգիան իր վեց միլիոն բնակչությամբ ունի ընդամենը 30 հազար քառակուսի կիլոմետր: Ես պատասխանեցի, որ մենք երկրագործ ժողովուրդ ենք և գյուղացիներին հող է պետք և թե հայերը արտասահմանից կվերադառնան Հայաստան: Նա ինձ հայտնեց, թե կուղարկի ինձ իր առաջարկությունները կետ առ կետ և հակառաջարկները: Մեր պայմանների մեջ, ի միջի այլոց, կցված էր բացատրություն, որ զանազան երկրներից Հայաստան պիտի վերադառնան 800 հազար հայեր: Մենք այդպես էինք հաշվել, ելնելով այն ենթադրությունից , թե որոշ երկրներից կվերադառնան հիսուն տոկոսը՝ Բուլղարիա և Ռումինիա, մնացած տեղերից երեսուն տոկոսը՝ Վրաստան, Ռուսաստան և այլն: Յուրաքանչյուր երկրի համար վերցված է առանձին չափ: Խոսակցության ժամանակ Կարաբեքիր փաշան պնդում էր բանակցությունները շուտով վերջացնելու անհրաժեշտությունը, ակնարկելով, որ հակառակ պարագայում, նա ստիպված պիտի լինի շարժվել Երևանի վրա: Ես վերադարձա մեր բնակարան և տեղի ունեցած խոսակցության մասին հաղորդեցի ընկերներիս:
Նոյեմբերի 30-ին թուրքերը ուղարկեցին դաշնագրի իրենց նախագիծը սահմաններով: Նրանց ծրագրով՝ Հայաստանին թողնվում էր 27 հազար քառակուսի կիլոմետր. Կարսի նահանգը և Սուրմալուի գավառը անցնում էին Թուրքիային, իսկ Նախիջևանն ու Զանգեզուրը դրվում էին Ադրբեջանի հովանավորության տակ: Հայաստանին իրավունք էր տրվում ունենալ 1.200 զինվոր, 20 գնդացիր, 8 թնադնոթ: Ժանդարմերիայի թիվը չէր սահմանափակվում: Բերդերը թողնվում էին, սակայն միայն փոքր տեսակի թնդանոթներով: Դաշնակիցների ներկայացուցիչները պետք է հեռանային Հայաստանից:
Դաշնագրի իսկական բովանդակությունը թուրքերը չհրատարակեցին: Բայց ես պետք է ասեմ, որ ամենամոտ, գրեթե բառացի բովանդակությունը հրատարակվել է Ա. Պուադըբարի «les traités Diplomatiques de l’armenie» ժողովածույում՝ իմ խոսքերի և հիշողությունների հիման վրա: Հրատարակության վերնագիրն է՝ La Transcaucasie et la République d’Arménie dan les textes Diplomatique du Traité du Brest-Litowsk au Traite de Kars (1918-1921) par Poidebard Paris 1923
Իմ կյանքում երկրորդ անգամ ինձ վիճակվեց ծանր րոպեներ ապրել Հայաստանի սահմանների խնդրի առթիվ: Առաջին անգամ 1918 թվի հունիսին Բաթումում, երկրորդ անգամ՝ Ալեքսանդրապոլում, այս օրերին: Մենք նորից տեսանք Հայաստանը երկաթե փականքների մեջ սեղմված, առանց Թուրքահայաստանի, առանց Կարսի նահանգի, առանց Նախիջևանի, առանց նույնիսկ Սուրմալուի:
Դաշնագրի հավելվածների բաժնում թուրքերը վեճի էին ենթարկում մեր ենթադրությունները 800 հազար հոգի Հայաստան վերադառնալու մասին՝ պակասեցնելով այդ թիվը մինչև 20 հազար, ժխտում էին հայկական մշակույթը՝ հայտնելով այն կարծիքը, թե «հայկական մեղեդին թուրքական արմատներ ունի» և այլն:
Նոյեմբերի 30-ի երեկոյան մենք ուղարկեցինք մեր պատասխանը թուրքական պատվիրակությանը:
Դեկտեմբերի 1-ին նշանակված էր երրորդ ընդհանուր ժողովը, որը կայացվա առավոտյան ժամը 11-ին: Թուրքերը վերջնագրի ձևով ներկայացրեցին իրենց արդն պատրաստած դաշնագիրը՝ պահանջելով անվերապահորեն ընդունել այն, հակառակ պարագայում՝ սպառնում էին, որ հայկական զորքերը անմիջապես պիտի շարժվեն Երևանի վրա:
Մենք առարկություններ ներկայացրեցինք թուրքերին և որոշեցինք, որ, համենայն դեպս, պետք է դաշնագրի գլխավոր կետերը հաղորդենք Երևան և սպասենք հրահանգների մեր կառավարությունից: Ժամը չորսուկեսին Երևան հաղորդեցինք թուրքերի վերջնագրի պայմանները և խնդրեցինք պատասխանել շտապ կարգով: Գիշերը Վրացյանից ստացվեց հետևյալ պատասխանը.
«Կառավարությունը հրաժարական տվեց: Դիլիջանում և Քարվանսարայում մեր զորքերը առանց կռվի հանդիպեցին բոլշևիկյան զորքերի հետ: Կազմվում է կոալիցիոն կառավարություն բոլշևիկների հետ՝ Դաշնակցությունից մասնակցությամբ Դրոյի և Տերտերյանի: Թուրքերի պայմանները ստիպված ենք ընդունել: Դուք լիազորված եք ստորագրել դաշինքը»:
Դեկտեմբերի 2-ի վաղ առավոտյան մենք իմացանք, որ բոլշևիկյան հրամանատարը Քարվանսարայից Կարաբեքիր փաշային ուղարկել է հետևյալ շնորհավորական հեռագիրը. «Ռուսաստանի պրոլետարիատից ողջույն թուրքական պրոլետարիատին»:
Մենք հեռագրի էինք սպասում Հայաստանի նոր կառավարությունից:
Երեկոյան ժամը 6-ին Դրոն ինձ հրավիրեց ուղղակի հեռագրաթելի մոտ և ասաց հետևյալը.
«Հեղափոխական կառավարության անունից հայտնում եմ ձեզ, որ դուք ազատ եք ստորագրել դաշինքը կան ոչ»:
Լավ գիտակցելով դաշնագիրը ստորագրելու կամ մերժելու ամբողջ պատասխանատվությունը, ես երկրորդ անգամ հարցրեցի.
«Արդյոք կառավարությունը ստորագրելո՞ւ կողմ է, թե՝ մերժելու: Մենք սպասում ենք որոշ և պարզ հրահանգների»:
Դրոն պատասխանեց.
«Ես ձեզ ասացի արդեն: Գործեք համաձայն ձեր հասկացողության: Ես խոսում եմ ընկեր Սիլինի և իմ անունից»:
Սիլինը բոլշևիկների ներկայացուցիչն էր:
Ես հավաքեցի պատվիրակության և խորհրդականների ընդհանուր նիստ և ասացի.
«Պարոններ, հեղափոխական կառավարությունը մեզ վրա է դնում ամբողջ պատասխանատվությունը: Մենք պարտավոր ենք ստանձնել այդ պատասխանատվությունը մեր ժողովրդի առաջ: Խնդրում եմ ձեզնից յուրաքանչյուրին հանձնել իր կարծիքը»:
Բոլորը միաձայնությամբ արտահայտվեցին հոգուտ դաշնագրի ընդունելուն և ստորագրելուն: Բոլորի պատճառաբանությունները միատեսակ էին:
Երեկոյան ժամը 8-ին կայացավ խաղաղության խորհրդաժողովի չորրորդ և վերջին նիստը: Նիստը բացվելուց հետո մենք հայտարարեցինք, որ ընդունում ենք դաշնագիրը: Դրանից հետո սկսվեց դաշնագրի ընթերցումը հոդված առ հոդված: Քննության ընթացքում մեզ հաջողվեց մասնակի մանր փոփոխություններ մտցնել հոգուտ մեզ, ինչպես օրինակ Աղբաբայի մի մասը Կարսի նահանգից Հայաստանի սահմանների մեջ մտցնելը, զորքի քանակը 1200-ից մինչև 1500 բարձրացնելը: Երկար վիճաբանություններ եղան Անիի, Նախիջևանի, Սուրմալուի մասին, բայց թուրքերը այդ խնդիրներում ոչ մի զիջում չարեցին:
Գիշերվա ժամը 2-ին՝ դեկտեմբերի 2-ի լույս 3-ի, երկու պատվիրակությունները ստորագրեցին դաշնագիրը:
Մյուս օրը, դեկտեմբերի 3-ին, առավոտյան ժամը 8-ին, ուղղակի հեռագրաթելով հաղորդեցի Դրոյին, որ դաշնագիրը ստորագրված է և հարցրեցի՝ կարող է՞ արդյոք պատվիրակությունը Երևան գալ և կարող է՞ արդյոք իր ազատության երաշխավորություն ստանալ:
Մեկ ժամ անց Դրոն պատասխանեց. «Խորհրդային իշխանության ներկայացուցիչը խոստանում է ազատություն պատվիրակության անդամների համար, բայց չի կարող երաշխավորել այն»:
Ես խորհրդակցության հրավիրեցի պատվիրակությունը ամբողջ կազմով՝ 16 հոգի, և հարց դրի. «Պարոններ, խորհրդային իշխանությունը պատվիրակության ամբողջ կազմին խոստանում է ազատություն, բայց չի երաշխավորում այն: Դուք կատարեցիք ձեր պարտքը: Այժմ ես, որպես պատվիրակության պետ, խնդրում եմ յուրաքնաչյուրիդ բոլորովին ազատ ընդունել իր վճիռը՝ գնալ Երևա՞ն, Թիֆլի՞ս, թե որևէ այլ տեղ»:
Առանց բացառության բոլորը հայտնեցին, թե գնում են Երևան:
Իմանալով, որ մեզանից մեկին բոլշևիկների կողմից կարող է սպառնալ առանձնապես ծանր վտանգ, նրան մի կողմ կանչեցի և ասացի. «Ես ձեզ հասկանում եմ: Պարտքի զգացմունքը ձեզ մոտ գերիշխում է, բայց ես ինձ վրա կվերցնեմ վճռել ձեր փոխարեն և ասում եմ ձեզ, որ դուք կարող եք հեռանալ ավելի ապահով կողմ: Ձեր ընտանիքի հոգսը ես կվերցնեմ ինձ վրա»:
Բայց նա պատասխանեց, թե ինչ կլինի, կլինի բոլորիս հետ:
Այսպես կայացավ մեր վճիռը՝ ամբողջ կազմով վերադառնալ Երևան: Մենք որոշեցինք անձամբ նոր կառավարությանը հանձնել մեր կնքած դաշնագիրը և նրան զեկուցել դաշնագրի կնքման պայմանների մասին:
Ժամը 3-ինտեղի ունեցավ պաշտոնական ճաշ, որի ընթացքում թուրքական զինվորական նվագախումբը նվագեց կտորներ իտալական օպերաներից, իսկ երեկոյան ժամը 9-ին նշանակված էր մեր մեկնումը:
Մենք հավաքեցինք մեր իրերը: բայց ժամը 6-ին Կարաբեքիր փաշայի մոտից ինձ մոտ եկավ գլխավոր սպայակույտի մի սպա՝ Բեհաետտին Շաքիր անունով: Նա խոսում էր գերմաներեն: Նա ինձ հայտնեց, որ Կարաբեքիր փաշան, աչքի առաջ ունենալով իմ համար Երևան գնալու վտանգը, առաջարկում էր գնալ Կարս, այնտեղից՝ Էրզրումի վրայով Տրապիզոն կամ Արդվինի վրայով Բաթում՝ անցնելու Պոլիս կամ Թիֆլիս՝ ըստ իմ ընտրության: Հայտնեց նաև, որ ճանապարհորդության բոլոր հարմարությունները իմ և իմ ընկերների համար ապահովված կլինեն: Շնորհակալություն հայտնեցի և ասացի, որ պետք է մեկնեմ Երևան:
Բեհաետտին Շաքիրը Կարաբեքիր փաշայի կողմից նշանակված էր Անկարայի ներկայացուցիչ Երևանում,և ճանապարհվեց մեզ հետ նույն գնացքով:
Երբ ամեն ինչ պատրաստ էր մեկնելու համար, Կարաբեքիր փաշան իր սպաներով եկավ դեպի մեզ՝ կայարան ճանապարհ դնելու: Քաղաքում տիրում էր բոլշևիկյան իշխանությունը: Սկսվել էին գնդակահարությունները: Մեր մեկնելու օրը գնդակահարվել էին յոթ հոգի: Ցույցերից խուսափելու նպատակով՝ թուրքական հրամանատարությունը ազգաբնակչությանը հրաման էր արձակել մեր անցնելու ժամանակ դուրս չգալ փողոց: Մութ ր ու սառնամանիք: Երեք ինքնաշարժեր ամայի և լուռ փողոցներով մեզ տանում էին դեպ կայարան: Ժամը 10-ին մեր գնացքը շարժվեց դեպի Երևան:
Առավոտյան ժամը 6-ին Արարատ կայարանում իմ թիկնապահը զեկուցեց, որ կայարանում կանգնած զորքերը՝ զինվորները և սպաները, ուզում են ինձ տեսնել: Ես հագնվեցի և դուրս եկա: Ընդունեցին կեցցեներով: Ավագ սպան զեկուցեց, որ նախընթաց օրը գրեթե բոլոր նախարարները, քաղաքապետը, խորհրդարանի անդամներից շատերը թողել էին Երևանը՝ մի մասը ուղղվելով դեպի Թիֆլիս, իսկ մյուսները՝ դեպի Զանգեզուր: Զինվորները և սպաները՝ վախենալով իմ և պատվիրակության անդամների համար՝ առաջարկում էին ինձ, իրենց պաշտպանության տակ, ճանապարհ գցել Հայաստանի սահմաններից դուրս: Ես զգացված էի նրանց ուշադրությունից: Շնորհակալություն հայտնեցի և ասացի, որ իմ պարտականությունը ինձ թելադրում է գնալ Երևան:
Գնացքը շարժվեց դեպի Երևան: Առավոտյան ժամը 10-ին հասանք Երևան: Հեռվից նկատեցի կայարանի կարմիր դրոշակը: Այնտեղ մեզ մեքենայով սպասում էր քաղաքապետի օգնական Շահումյանը:
Տուն գալով ես հեռախոսով կանչեցի Դրոյին և նրանից խնդրեցի նշանակել կառավարության նիստ ՝ պատվիրակության զեկուցումը լսելու համար: Զեկուցումը նշանակվեց նույն օրը ցերեկվա ժամը 12-ին: Մենք ամբողջ կազմով գնացինք կառավարության տուն: Մեզ ընդունեցին Դրոն և Սիլինը: Մենք մանրամասն զեկուցում տվեցինք: Դրոն մեզ ասաց, որ գործել են շատ ճիշտ՝ ստորագրելով դաշնագիրը և որ իր խուսափողական պատասխանը դաշնագիրը ստորագրելու մասին, երբ Ալեքսանդրապոլից նրա հետ խոսում էի հեռագրով, պետք էր հասկանալ այնպես, ինչպես որ մենք հասկացել էինք: Պարզ էր, որ հեղափոխական նոր իշխանությունը չէր ուզում իր վրա դաշնագիրը ստորագրելու համար վերցնել պատասխանատվություն ոչ թուրքերի և ոչ էլ հայ ժողովրդի առաջ: Երևանի նոր իշխանությունը կցանկանար, որ դաշնագիրը ստորագրվեր, բայց մեր և ոչ իր ձեռքով:
Դրոյին ես հանձնցի բոլոր վավերագրերը և նրանից վերցրեցի ստորագրություն, որ այս րոպեիս էլ աչքերիս առաջ է: Այն ռուսերեն լեզվով էր.
«Ստացված է Ալ. Իվ. Խատիսյանից:
- Դաշնագիր Թուրքիայի հետ ֆրանսերեն լեզվով,
- Նույնը՝ թուրքերեն լեզվով,
- Երեք օրինակ քարտեզներ՝ կցված դաշնագրին,
- Հաշիվ պատվիրակությանը տրված գումարների ծախսերի մասին,
- Զեկուցում Ա. Խատիսյանի
Ստորագրված է՝
Հայաստանի Ս. Խ. Հ. Հայաստանի բոլոր զինվորական ուժերի հրամանատար Դրո
Երևան, 5 դեկտեմբեր, 1920թ»:
Զեկուցումը ես ներկայացրեցի դեկտեմբերի 4-ին, իսկ վավերագրերը և հաշիվները հանձնեցի հետևյալ օրը՝ դեկտեմբերի 5-ին:
Բոլոր վավերագրերը, դաշնագրերը, քարտեզները հանձնելով Դրոյին ու Սիլինին, ես իմ պաշտոնը համարեցի վերջացած: Իմ բնակարանում հավաքեցի պատվիրակության բոլոր անդամներին, խորհրդականներին ու պաշտոնյաներին, շնորհակալություն հայտնեցի նրանց աշխատանքի և անձնվիրության համար և հայտարարեցի պատվիրակության գործը վերջացած: Մենք դարձանք սովորական մարդիկ:
Դարձյալ երկու խոսք դաշնագրի մասին:
Ալեքսանդրապոլի դաշնագիրը թուրքական խմբագրության մեջ ուներ հատուկ կետ երրորդ հոդվածի տակ: Ցանկանում եմ մի քանի խոսք ասել այդ մասին, որովհետև այդ առթիվ շատ է գրվել Թիֆլիսի և Պոլսի լրագրերում: Թուրք պատվիրակությունը դաշնագրի նախագծում երրորդ հոդվածի տակ մտցրել էր հետևյալ կետը. «Ինչպես թուրքական, այնպես էլ ռուսական, նաև ամբողջ աշխարհի վիճակագրությունը և բոլոր տվյալները ցույց են տալիս, որ ամբողջ թուրքական կայսրության մեջ չկա ոչ մի կտոր հողամաս, որտեղ հայ ժողովուրդը կազմեր մեծամասնություն»:
Մեր պատվիրակությունը զգալով և տեսնելով, որ այդ կետի միջոցով թուրքերը իրենց համար իրավական ապացույց են ուզում ստեղծել Թուրքահայկական պահանջների անհիմն լինելու մասին, վճռականապես հայտարարեցի, որ եթե այդ կետը դաշնագրից դուրս չթողնվի, մեր կողմից դաշնագիրը չի ստորագրվելու: Թուրքրեը, տեսնելով մեր վճռականությունը, դուրս թողեցին այդ կետը, և Ալեքսանդրապոլի դաշնագրում այդ կետը չկա: Մինչդեռ թուրքական «Սաբահ» լրագիրը տպագրել էր Ալեքսանդրապոլի դաշնագիրը՝ նրանում պահելով այդ կետը:
«Սաբահ» թերթից դաշնագիրը նույն ձևով արտատպվեց Պոլսի մյուս թուրքական թերթերում, այնտեղից այն անցավ և հայ լրագրեր: Թե մեր պատվիրակությունը և թե մանավանդ ես, ենթարկվեցինք չափազանց խիստ քննադատությունների այդպիսի կետ ստորագրելու համար: Դեկտեմբերի վերջերին լրագրերի խմբագրություններին ես ուղղեցի առանձին նամակներ, որոնցով ջանացի վերականգնել ճշմարտությունը, այսինքն՝ որ հիշյալ կետը Ալեքսանդրապոլի դաշնագրում չկա:
Ալեքսանդրապոլի դաշնագրի բնագիրը պահվում է Երևանում, խորհրդային կառավարության մոտ: Թո՛ղ նրանք, որ ուժ և հնարավորություն ունեն, փոխեն Ալեքսանդրապոլի դաշնագրի պայմանները: Եվ մենք, այդ դաշնագիրը ստորագրողներս, կլինենք առաջինները, որ կծափահարենք: Բայց ահա անցել է արդեն քանի տարի և, դժբախտաբար, դրությունը չի փոխվել…
