Հոդվածը նվիրվում է Արցախի Հանրապետության անկախության 29–ամյակին
Վերջերս պատահմամբ աչքովս ընկավ 2006–2008 թվականներին ՀՀ Ազգային ժողովի նախագահ Տիգրան Թորոսյանի մի պնդում, ըստ որի` ՀՀ առաջին նախագահ Լեւոն Տեր–Պետրոսյանն «առաջարկում էր համաձայնություն տալ 1997 թ. համանախագահների ներկայացրած «Փուլային» լուծման համաձայնագրին, որի համաձայն` Լեռնային Ղարաբաղը պետք է լիներ Ադրբեջանի կազմում, ԼՂԻՄ-ի սահմաններով, ինքնավարության լիազորություններով»[1]։ Հաշվի առնելով սույն գործչի արդեն բավականին մոռացված լինելու հանգամանքը, գուցեեւ կարելի էր անտեսել այս հայտարարությունը, բայց… Որոշ ժամանակ անց հայտնաբերեցի նաեւ, որ նույնը պնդում է ՀՀ երկրորդ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանը՝ վերջերս հրապարակված ինքնակենսագրական գրքում։ Ըստ Քոչարյանի, Տեր–Պետրոսյանը «կոչ արեց զիջումների գնալ Ղարաբաղի հարցում եւ համաձայնել փուլային կարգավորման ծրագրին, որն առաջարկում էին Մինսկի խմբի համանախագահները։ Այդ ծրագրով Ղարաբաղը մնում էր Ադրբեջանի կազմում»[2]։
Քոչարյանի գրքին ո՛չ ծանոթանալու եւ ո՛չ էլ անդրադառնալու ցանկություն չունեի։ Այդ գրքի բազմաթիվ պնդումների ակնհայտ ստահոդությունն արդեն բացահայտել ու բարձրաձայնել են ներկայացված իրադարձությունների ականատեսներն ու մասնակիցները։ Գիրքն արժեզրկված է ինտելեկտուալ ազնվությունը գնահատող մարդկանց միջավայրում։ Այնուամենայնիվ, մեջբերված պնդմանը որոշեցի արձագանքել երկու պատճառով։ Նախ` ակնհայտ է, որ Թորոսյանի եւ Քոչարյանի այդ պնդումը դարձել է քոչարյանասարգսյանադաշնակցական քաղաքական դիցաբանության գլխավոր հիմնաքարը: Վերջինս կոչված է ապացուցելու, որ Տեր–Պետրոսյանը ցանկանում էր «հանձնել Ղարաբաղը», իսկ Քոչարյանն ու Սարգսյանը «փրկել են» Ղարաբաղը։ Այս միֆը, հետեւաբար, «արդարացնում է» նրանց բոլոր կոռուպցիոն հանցագործությունները եւ քաղաքական հակառակորդների հետապնդումները. չէ՞ որ ազգային փրկությունն ամենից վեր է։ Իրականում սա միակ թեզն է, որն ստեղծում է «գաղափարական» հիմքեր այս՝ բացառապես թալանով աչքի ընկած պսեւդոքաղաքական խմբավորումների համար եւ թույլ է տալիս իրենց շուրջը միավորվելու քարոզչություն ծավալել։ Հանի՛ր այս «հիմնաքարը» քարոզչական այդ շինության տակից, եւ այն ամբողջությամբ կփլուզվի։ Երկրորդ պատճառը նույնպես կարեւոր եմ համարում. ինչքան էլ Քոչարյանն ու Թորոսյանը վարկաբեկված լինեն, նրանք զբաղեցրել են Հայաստանի նախագահի եւ ԱԺ նախագահի պաշտոնները, ինչն էլ՝ զուտ պաշտոնի բերումով, կարող է վավերականության որոշակի կշիռ հաղորդել նրանց ասածներին։
Այսքանը` որպես նախաբան։ Մնացյալն այն մասին է, թե արդյո՞ք Լեւոն Տեր–Պետրոսյանը երբեւէ ընդունել է, որ Ղարաբաղը պետք է դառնա Ադրբեջանի մաս, եւ արդյո՞ք, մասնավորապես, 1997 թվականի ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի ներկայացրած պլանը նախատեսում է նման կարգավորում։ Կպատասխանեմ նաեւ այն հարցին, թե ովքե՛ր են իրականում մեր դիվանագիտական ձախողումների գլխավոր հեղինակները, եւ ո՛վ է Հայաստանի Հանրապետության այն միակ ղեկավարը, որ պաշտոնապես ընդունել է Ղարաբաղն Ադրբեջանին կցելու՝ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի պլանը։
2001 թվականի մարտի 31–ին, այսպես կոչված` Քի–Վեստյան բանակցությունների ամենաբուռն շրջանում, «Առավոտ» թերթում մի հոդված էի հրապարակել՝ «Զոհաբերված դիվանագիտություն. Ճշմարտությունը խաղաղ բանակցությունների մասին» վերնագրով, որը նվիրված էր այդ ժամանակ հրապարակային դարձած ղարաբաղյան կարգավորման պլանների համեմատությանը։ 19 տարի է անցել։ Այս ընթացքում` 2004 թվականից ի վեր, տեղի ունեցավ, այսպես կոչված, Պրահյան գործընթացը, եւ մշակվեցին կարգավորման նոր պլաններ՝ հիմնված «Մադրիդյան սկզբունքների» վրա։ Սույն հոդվածը համարեք առաջին հոդվածի սիքվելը՝ նոր իրողությունների եւ կարգավորման նոր պլանների էության բացահայտման նպատակով։ Անկեղծ ասած, հոդվածս մի նպատակ էլ է հետապնում։ Զոհաբերելով դիվանագիտական եւ ռազմական հաջողություններն ու արվածը քողարկելու նպատակով՝ հիմա էլ ուզում են զոհաբերել կատարվածի մասին ճշմարտությունը։ Ա՛յ դա թույլ տալ չի՛ կարելի. թեկուզ՝ հանուն ապագա հաջողությունների։
1997 թվականի փուլային պլանը` որպես Ղարաբաղի անկախության միջազգային ճանաչման միջանկյալ հանգրվան
Քոչարյանի, Թորոսյանի եւ նմանատիպ այլ գործիչների պնդումները, թե 1997 թվականի դեկտեմբերին Հայաստանի Հանրապետությանը, Ադրբեջանի Հանրապետությանը եւ Լեռնային Ղարաբաղին՝ ստորագրելու համար ներկայացված ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի նախագահության պաշտոնական առաջարկը (վերնագրված` «Ղարաբաղյան զինված հակամարտության դադարեցման մասին համաձայնագիր») նախատեսում էր, որ Ղարաբաղը պետք է մաս կազմի Ադրբեջանին, բացարձակ ստախոսություն է։ Փուլային պլանում նման դրույթ ուղղակի գոյություն չունի[3]։
Ավելին, 1997 թվականի փուլային պլանի մի քանի առանձնահատկություններ թույլ են տալիս եզրակացնել, որ բանակցությունների սեղանին երբեւէ եղած կարգավորման բոլոր պաշտոնական պլանների մեջ՝ այս պլանը մյուսներից ամենահեռուն է գնացել Լեռնային Ղարաբաղը միջազգային իրավունքի սուբյեկտ ճանաչելու ուղղությամբ, իսկ իրականացնելու դեպքում` այն կդառնար անհրաժեշտ եւ բեկումնային միջանկյալ հանգրվան Արցախի անկախ պետականության միջազգային ճանաչման գործընթացում՝ նախապատրաստելով այդ ճանաչման իրավաքաղաքական հիմքերը։ Ապացուցելու համար պետք է ընդամենը համեմատել կարգավորման պլանները ա՛յն տեսակետից, թե ինչպե՛ս են դրանք լուծում Արցախի անկախության միջազգային ճանաչման հետ կապված առանցքային հարցերը, այն է.
- Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքի հաղթահարումը,
- Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակի որոշման մեխանիզմը,
- Մինչեւ վերջնական կարգավիճակի սահմանումը՝ միջազգայնորեն ճանաչված ի՛նչ միջանկյալ կարգավիճակ է ստանում Լեռնային Ղարաբաղը, եւ վերջինս ինչքանո՛վ է մոտ լիարժեք անկախության կարգավիճակին։
Հաջորդաբար քննարկենք այդ հարցերի լուծումը 1997 թվականի փուլային պլանում՝ համեմատելով այլ պլանների հետ։
Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության հարցի լուծումը
Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքն Արցախի անկախության միջազգային ճանաչման գլխավոր խոչընդոտն է։ Արցախի եւ նրա ժողովրդի անվտանգության ապահովմանը զուգահեռ՝ խաղաղ կարգավորման պլանից այդ սկզբունքի հեռացումը եղել է հայ դիվանագիտության (եւ այդ նպատակների իրականացմանը նպաստող ռազմական գործողությունների) գերագույն նպատակը։
ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի նախագահության՝ պաշտոնապես ներկայացված բոլոր պլաններից (1997 թվականի հուլիսի Փաթեթային պլանը, 1997 թվականի դեկտեմբերի Փուլային պլանը, 1998 թվականի նոյեմբերի «Ընդհանուր պետություն» պլանը, 2007 թվականի դեկտեմբերի «Մադրիդյան սկզբունքների» պլանը, 2011 թվականի Կազանի փաստաթուղթը) 1997 թվականի փուլային տարբերակը միակ պլանն է, որում ոչ միայն ո՛չ մի խոսք չկա Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության մասին, այլեւ, ակա՛նջդ կանչի, Քոչարյան, ընդհանրապե՛ս նույնիսկ հղում չկա պետությունների տարածքային ամբողջականության սկզբունքին։ Մնացած բոլոր փաստաթղթերում՝ կա՛մ կարգավորման արդյունքում Ղարաբաղը դառնում է Ադրբեջանի մաս (1997–ի փաթեթայինը[4] եւ 1998–ի «Ընդհանուր պետությունը»[5]), կա՛մ փաստաթղթերի պրեամբուլան հղում է կատարում պետությունների տարածքային ամբողջականության սկզբունքին[6]։
Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքի բացակայությունը Փուլային պլանում պատահական ձեռքբերում չէր։ 1991–1997 թվականներին` ռազմական ջանքերին զուգընթաց, հայկական դիվանագիտությունը հետեւողականորեն եւ հմտորեն կառուցել էր մի գործընթաց, որի արդյունքը պետք է լիներ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքը շրջանցող կարգավորման այնպիսի՛ պլան, որը դուռ կբացեր դեպի Արցախի անկախության միջազգային ճանաչումը։ Հասկանալով, որ այդ հարցում Հայաստանը որեւէ դաշնակից չունի, հայկական ղեկավարությունը նախեւառաջ ջանքեր գործադրեց, որ հարցի կարգավորման գլխավոր ատյան դառնա ԵԱՀԿ–ն (այն ժամանակ դեռ` ԵԱՀԽ), որտեղ Հայաստանն ուներ վետոյի իրավունք եւ կարող էր բոլոր փաստաթղթերից միայնակ հեռացնել Լեռնային Ղարաբաղի որեւէ հիշատակում՝ որպես Ադրբեջանի մաս։ ՄԱԿ–ի Անվտանգության խորհրդի 1993 թվականի բանաձեւերում Լեռնային Ղարաբաղը դեռ հիշատակվում է որպես Ադրբեջանի տարածք, սակայն, նույն այդ բանաձեւերով՝ ղարաբաղյան խնդրի լուծման մանդատը տրված է ԵԱՀԿ–ին։ Հայաստանի՝ ԵԱՀԿ–ին անդամակցելու պահից ի վեր, այդ կազմակերպությունն ընդունել է ղարաբաղյան եւ այլ հակամարտությունների կարգավորմանը նվիրված բազմաթիվ բանաձեւեր, բայց դրանցից որեւէ մեկում Լեռնային Ղարաբաղը չի հիշատակվում որպես Ադրբեջանի տարածք` ա՛յն դեպքում, երբ նույն այդ փաստաթղթերում Աբխազիան եւ Հարավային Օսեթիան նշվում են որպես Վրաստանի, իսկ Մերձդնեստրը՝ որպես Մոլդովայի տարածքներ։ ԵԱՀԿ–ի փաստաթղթերում Ղարաբաղի այդ բացառիկության գաղտնիքը շատ պարզ բացատրություն ունի. Հայաստանը մշտապես կիրառել է վետոյի իրավունքը եւ բոլոր նախագծերից ջնջել Ղարաբաղի հիշատակումը` որպես Ադրբեջանի մաս։ Հայաստանը նաեւ միայնակ վետո դրեց ԵԱՀԿ–ի կանոնադրությունը փոխելու եւ որոշումները «Կոնսենսուս մինուս մեկ» մեխանիզմով ընդունելու առաջարկի վրա՝ չնայած ԱՄՆ–ի, Ռուսաստանի եւ Գերմանիայի ահռելի ճնշումներին։ Այդպիսով, Հայաստանը պահպանեց վետոյի իրավունքը ԵԱՀԿ–ում։ Վերջինիս կարիքը Հայաստանն զգաց 1996 թվականի Լիսաբոնյան հայտնի գագաթնաժողովի ժամանակ։ Այդ ժամանակ, ԵԱՀԿ–ի անդամակից բոլոր պետությունները` բացառությամբ Հայաստանի, համաձայնել էին մի բանաձեւի շուրջ, որով Ղարաբաղյան խնդրի կարգավորման եւ որպես դրա «ինքնորոշման» հիմք էր ընդունվում Ադրբեջանի կազմում Լեռնային Ղարաբաղին ինքնակառավարման «ամենաբարձր աստիճանի»[7] տրամադրումը։ Հայաստանը նորից կիրառեց վետո, այս անգամ՝ այդ բանաձեւի նկատմամբ։[8] 1997 թվականի հուլիսին Մինսկի խմբի համանախագահները պաշտոնապես առաջարկեցին խնդրի լուծման «փաթեթային» պլանը, համաձայն որի` Լեռնային Ղարաբաղը ձեռք էր բերում դե ֆակտո անկախ պետության կարգավիճակ, բայց դե յուրե շարունակում էր համարվել Ադրբեջանի մաս։ Պաշտոնական պատասխանով Հայաստանը նորից հրաժարվեց ընդունել Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքը[9]։
Ահա այս գործընթացի արդյունքում էր, որ Մինսկի խմբի համանախագահները վերջապես՝ պատմության մեջ առաջին եւ, դժբախտաբար` վերջին անգամ ներկայացրին հակամարտության լուծման մի ծրագիր, որում բացակայում էր Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքը։ Դա հնարավոր դարձավ միայն Հայաստանի ղեկավարության 7 տարվա հետեւողական եւ ճշգրտորեն հաշվարկած ռազմավարության շնորհիվ, որը զուգակցում էր ռազմական գործողությունները դիվանագիտական ջանքերի հետ, դրանք ենթարկելով Արցախի անկախությանը հասնելուն միտված հստակ նպատակին։
Այսպիսով, 1997 թվականի «փուլային» առաջարկը շարունակում է մնալ միջազգային հանրության ներկայացրած ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման միակ պլանը, որը զերծ էր Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքի ամրապնդումից, հետեւաբար` դուռ էր բացում Արցախի անկախության միջազգային ճանաչման գործընթացի համար։
ԼՂ վերջնական կարգավիճակի որոշման խնդիրը
Արցախի անկախությանը հասնելու տեսակետից՝ կարգավորման պլանների համեմատության մյուս առանցքային չափանիշն այն է, թե տվյալ պլանը ի՛նչ մեխանիզմ է նախատեսում Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակի սահմանման համար։ Բնականաբար, այդ չափանիշը քննարկելիս՝ համեմատության վերլուծությունից պետք է հանել երկու «փաթեթային» առաջարկները, քանի որ դրանց մեջ Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակն ի սկզբանե որոշվում է որպես Ադրբեջանի մաս։ Հետեւաբար, մնում է համեմատել 1997 թվականի «փուլային» տարբերակը՝ 2007 թվականի «Մադրիդյան սկզբունքների» դրույթների հետ (2011 թվականի Կազանյան փաստաթուղթը՝ լինելով «Մադրիդյան սկզբունքների» մեկ այլ տարբերակ, ըստ էության` նույնությամբ վերարտադրում է Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակի մեխանիզմը):
1997 թվականի փուլային տարբերակն առաջարկում է Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակի որոշման հետեւյալ մեխանիզմը։ Համաձայնագրի երեք կողմերը՝ Հայաստանը, Ադրբեջանը եւ Լեռնային Ղարաբաղը, բանակցություններով որոշելու են Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակը, որն էլ ենթակա է ճանաչման միջազգային հանրության կողմից։[10] Սա նշանակում է, որ 1997 թվականի փուլային տարբերակով Լեռնային Ղարաբաղը՝ Հայաստանի եւ Ադրբեջանի հետ իրավահավասար կարգավիճակով ստանում էր միջազգային հանրության կողմից երաշխավորված մանդատ՝ սեփական ապագան որոշելու հարցում։ Նշյալ համաձայնագիրը եւ, հետեւաբար` այն ստորագրած Լեռնային Ղարաբաղի դերը որպես երկու պետություններին՝ Հայաստանին ու Ադրբեջանին իրավահավասար միավորման եւ բանակցային սուբյեկտի, ճանաչվում էր միջազգային իրավունքի գերագույն մարմինների՝ ՄԱԿ–ի Անվտանգության խորհրդի եւ այս նույն խորհրդից խնդրի կարգավորման մանդատ ստացած ԵԱՀԿ–ի կողմից[11]։
Փաստորեն, Համաձայնագրի ստորագրման փաստով Լեռնային Ղարաբաղը դառնում էր միջազգային իրավունքի ճանաչված սուբյեկտ, որը՝ նույն այդ միջազգային հանրության կողմից օժտվում էր սեփական վերջնական կարգավիճակի որոշման հարցում վետոյի իրավունքով, այսինքն՝ ստանում էր իր համար որեւէ անցանկալի կարգավիճակ մերժելու լիակատար իրավունք։ Եթե սրան գումարենք Համաձայնագրում Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքի իսպառ բացակայությունը, ապա պարզ է, որ նման կարգավորումը՝ եթե անգամ անմիջականորեն Լեռնային Ղարաբաղին չէր շնորհում անկախ պետության կարգավիճակ, ապա՝ բացում էր նման գործընթացի դուռը, շնորհելով Ղարաբաղին միջազգայնորեն ճանաչված այնպիսի՛ կարգավիճակ եւ երաշխավորված իրավունքներ, որոնք այլեւս չէին ենթադրում որեւէ ենթակայություն Ադրբեջանի Հանրապետությանը։
Հիմա տեսնենք, թե ի՛նչ մեխանիզմ են առաջարկում Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակի որոշման համար 2007 թվականի Մադրիդյան սկզբունքները։ Այդ մեխանիզմը տրված է հետեւյալ պարբերության մեջ.
«ԼՂ վերջնական իրավական կարգավիճակը կորոշվի պլեբիսցիտի միջոցով, որը ԼՂ բնակչությանն ընձեռում է կամքի ազատ և իրական արտահայտում: Պլեբիսցիտի ժամկետներն ու մանրամասները կողմերը կհամաձայնեցնեն ապագա բանակցություններում: ԼՂ բնակչություն ասելով` նկատի են առնվում 1988 թ. ազգային համամասնությումով ԼՂԻՄ-ում ապրող բոլոր ազգերը` այնպիսի էթնիկ համամասնությամբ, ինչպիսին եղել է մինչև հակամարտության սկիզբը: Պլեբիսցիտի ընթացքում հարցի կամ հարցերի ձևակերպման սահմանափակում չի լինելու և կարող է թույլ տալ յուրաքանչյուր կարգավիճակի հնարավորություն»[12]:
Մի անգամից երեւում է, որ սա նշանակալի նահանջ է 1997 թվականի Փուլային համաձայնագրի նկատմամբ։ Եթե վերջինս` իրավահավասար հիմունքով, ստորագրում էր երեք կողմ՝ Ադրբեջանը, Հայաստանը եւ Լեռնային Ղարաբաղը, եւ նման կարգավորման դեպքում՝ իր ապագայի որոշման հարցում Արցախն ի սկզբանե հանդես էր գալիս որպես միջազգայնորեն ճանաչված եւ իրավահավասար սուբյեկտ, ապա Մադրիդյան սկզբունքների մասին համաձայնագիրը պետք է ստորագրեին միայն Ադրբեջանն ու Հայաստանը, այսինքն, տվյալ դեպքում՝ ի սկզբանե չի ճանաչվում Լեռնային Ղարաբաղի իրավահավասար սուբյեկտայնությունը։ Ներկայացված փաստաթղթով՝ Ադրբեջանն ու Հայաստանը պայմանավորվածություն են ձեռք բերում «ԼՂ բնակչության» ապագայի մասին, եւ վերջինս հանդես է գալիս որպես երկու պետության միջեւ պայմանավորվածության օբյեկտ, որն ապագայում դեռ նոր պիտի ձեռք բերի որոշակի սուբյեկտայնություն՝ արտահայտելով իր կամքը պլեբիսցիտի միջոցով։
Սրանով, փաստորեն, մերժվում է 1991 թվականի դեկտեմբերի 10–ի Անկախության մասին հանրաքվեն, որով Արցախի ժողովուրդը հռչակեց միջազգային իրավունքի սուբյեկտ դառնալու իր կամքի մասին։ Լեռնային Ղարաբաղը պետք է նորից արտահայտի իր կամքը մի հարցի վերաբերյալ, որի մասին նա ո՛չ միայն արդեն արտահայտվել է, այլեւ դրանի՛ց հետո արդեն 29 տարի է (2007 թվականին՝ 16 տարի էր), ինչ ունի մի պետություն, որը կառուցվել է հենց 1991 թվականի կամարտահայտության հիմքի վրա։ Մերժվում է նաեւ հայոց դիվանագիտության գլխավոր ձեռքբերումը՝ ԵԱՀԿ 1994 թվականի Բուդապեշտյան գագաթնաժողովի որոշումը, ըստ որի` Լեռնային Ղարաբաղը՝ Հայաստանի ու Ադրբեջանի հետ միասին, ճանաչվում էր հակամարտության եւ նրա կարգավորման բանակցությունների իրավահավասար կողմ[13]։ Եթե 1997 թվականի Փուլային համաձայնագիրը բխում էր ա՛յն իրողություններից, որ ստեղծված էին թե՛ 1991 թվականի անկախության հանրաքվեով, թե՛ 1991-1994 թվականների պատերազմում ռազմական հաջողություններով, եւ թե Բուդապեշտյան գագաթնաժողովի որոշումով, ապա «Մադրիդյան սկզբունքների» ծրագիրը, ջնջելով այդ ձեռքբերումները, ամեն ինչ սկսում է զրոյական մակարդակից։
Եթե ասվածին գումարենք «Մադրիդյան սկզբունքներում» Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքի ամրապնդումը, ապա պարզ է դառնում, որ այս նահանջը պատահական չէ, եւ այն կատարվել է Լեռնային Ղարաբաղի՝ անկախություն ձեռք բերելու հեռանկարի հաշվին։ Իրավիճակը չի փրկում հղումը ժողովուրդների ինքնորոշման սկզբունքին (տե՛ս սույն հոդվածի 3–րդ ծանոթությունը), քանի որ այս երկու սկզբունքների համատեղումն ընդամենը նշանակում է՝ ինքնորոշում տարածքային ամբողջականության շրջանակներում, այսինքն, լավագույն դեպքում` բարձր ինքնավարություն Ադրբեջանի կազմում։ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը դառնում է Լեռնային Ղարաբաղի ինքնորոշման «կարմիր գիծը». արտաքին ինքնորոշումը փոխարինվում է ներքին ինքնորոշմամբ, թույլ չտալով ինքնորոշման ընդլայնված ՝ «ընդհուպ մինչեւ ամբողջական անջատում» մեկնաբանությունը։
Խնդիրը չի լուծում նաեւ այն դրույթը, ըստ որի` պլեբիսցիտի հարցը «կարող է թույլ տալ յուրաքանչյուր կարգավիճակի հնարավորություն»։ Նախ՝ կողմերը (Հայաստանն ու Ադրբեջանը), միեւնույն է՝ դեռ պետք է համաձայնեցնեն պլեբիսցիտի հարցը (հարցերը) եւ դրա անցկացման պայմանները։ Սա նշանակում է, որ Ադրբեջանը պահպանում է վերահսկողությունը ե՛ւ պլեբիսցիտի դրվող հարցերի ու հնարավոր պատասխանների ընտրանքի ձեւակերպման, ե՛ւ դրա անցկացման ժամկետների նկատմամբ։ Իսկ տարածքային ամբողջականության սկզբունքի ամրապնդումը՝ պլեբիսցիտի հնարավոր արդյունքների ընտրանքից՝ ի սկզբանե բացառում է անկախացման տարբերակը, եթե դրան համաձայն չէ Ադրբեջանը։ Երկրորդ` պլեբիսցիտը պետք է անցկացվի «1988 թ. ազգային համամասնությունով ԼՂԻՄ-ում ապրող բոլոր ազգերի այնպիսի էթնիկ համամասնությամբ, ինչպես եղել է մինչև հակամարտության սկիզբը»։ Ինչպես հայտնի է, 1989 թվականի համամիութենական մարդահամարի տվյալներով` ադրբեջանցիները կազմել են բնակչության 21,52%–ը։ Հետեւաբար, ըստ համաձայնագրի` «կամքի ազատ և իրական արտահայտումը» նշանակում է առնվազն 41 հազար ադրբեջանական բնակչության վերադարձը Արցախ, որպեսզի պլեբիսցիտը կարողանա կայանալ։ 1997 թվականի Փուլային համաձայնագիրը չէր նախատեսում գեթ մեկ ադրբեջանցու վերադարձ հայկական վերահսկողության տակ մնացող տարածքներ, այսինքն` Լեռնային Ղարաբաղ եւ Լաչինի ամբողջ շրջանը (այստեղ չենք էլ խոսում այն մասին, որ Մադրիդյան ծրագրում հայկական վերահսկողության տակ է մնում ո՛չ թե ամբողջ Լաչինի շրջանը, այլ կապող ճանապարհին հարող մի նեղ միջանցք)։
Այսպիսով, 1997 թվականի Փուլային համաձայնագիրը` մերժելով Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքը եւ Լեռնային Ղարաբաղին հաստատելով որպես միջազգային բանակցությունների իրավահավասար սուբյեկտ, դուռ էր բացում անկախություն ստանալու շուրջ բանակցությունների համար, մինչդեռ «Մադրիդյան սկզբունքները» զրկում են Արցախին երկարատեւ պայքարով ձեռք բերված սուբյեկտայնությունից, ինքնորոշման հնարավորություն «շնորհում»՝ բացառապես Ադրբեջանի պետության շրջանակներում, այն էլ՝ միայն եւ միայն ադրբեջանական բնակչության վերադարձի պայմանով։ «Մադրիդյան սկզբունքների» ծրագիրը, փաստորեն, նորից վերակենդանացնում է Տեր–Պետրոսյանի մերժած՝ 1996 թվականի Լիսաբոնյան այն բանաձեւը, ըստ որի` Ղարաբաղի խնդրի ինքնորոշումն առաջարկվում էր Ադրբեջանի կազմում՝ «ինքնակառավարման ամենաբարձր աստիճանի» կարգավիճակի սահմաններում։
ԼՂ միջանկյալ կարգավիճակ
Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքից ձերբազատվելու եւ Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակի մեխանիզմը սահմանելու խնդիրներից զատ, երրորդ կարեւոր խնդիրը Լեռնային Ղարաբաղի միջանկյալ կարգավիճակի հարցն է։ Սա իսկապես շատ կարեւոր խնդիր է, քանի որ ե՛ւ Փուլային համաձայնագրի, ե՛ւ «Մադրիդյան սկզբունքների» ծրագրի իրականացման դեպքում՝ ամենահավանական զարգացումն այն էր լինելու, որ դեռ երկար ժամանակ՝ գուցեեւ տասնամյակներ շարունակ, բանակցության կողմերը չէին կարողանալու հասնել համաձայնության՝ Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակի շուրջ։ Հետեւաբար, չափազանց կարեւոր է, թե անորոշության այդ ժամանակաշրջանում միջազգային հանրությունը միջանկյալ ի՛նչ կարգավիճակով է օժտում Լեռնային Ղարաբաղին, այսինքն՝ պետական իշխանության ի՛նչ գործառույթներ է ճանաչում Արցախի գործող իշխանությունների համար՝ մինչեւ նրա վերջնական կարգավիճակի սահմանումը։
1997 թվականի Փուլային համաձայնագրի մեջ միջանկյալ կարգավիճակի այդ գործառույթներն են.
- Լեռնային Ղարաբաղն ունենում է համաձայնագրի ուժով ճանաչված զինված ուժեր եւ անվտանգության կառույցներ։[14]Լեռնային Ղարաբաղն ու Հայաստանը ստանձնում են Լեռնային Ղարաբաղի եւ նրա բնակչության անվտանգության երաշխավորի դեր, ինչը, մի կողմից՝ ապահովում է Լեռնային Ղարաբաղի ինքնիշխանությունը նրա վերահսկած տարածքներում եւ, մյուս կողմից՝ Հայաստանին վերապահում է ռազմական ներկայության եւ միջամտության իրավունք՝ Լեռնային Ղարաբաղի անվտանգությունն ապահովելու նպատակով։[15]
- Լեռնային Ղարաբաղը` Ադրբեջանի հետ իրավահավասար սկզբունքով ստեղծում են հանձնաժողով, որը ղեկավարում է ԵԱՀԿ–ի ներկայացուցիչը եւ ունենում է մեկական տեղակալ Ադրբեջանից եւ Լեռնային Ղարաբաղից` երկու կողմերի միջեւ առաջացած հարցերը կարգավորելու նպատակով։ Նույն սկզբունքներով գործող միջկառավարական հանձնաժողով է ստեղծվում նաեւ Հայաստանի եւ Ադրբեջանի մասնակցությամբ։ Լեռնային Ղարաբաղը՝ Ադրբեջանի հետ ծագած խնդիրների կարգավորման նպատակով, ստանում է Հայաստանին հավասար կարգավիճակ եւ պետության գործառույթներ։[16]
«Մադրիդյան սկզբունքները»՝ ի տարբերություն 1997 թվականի փուլային համաձայնագրի, Լեռնային Ղարաբաղի համար սեփական զինված ուժեր ունենալու կամ արտաքին անվտանգության բնագավառում որեւէ պետական գործառույթ կատարելու իրավունք չեն նախատեսում[17]։ Բացակայում է նաեւ Ադրբեջանի հետ հարաբերվելու իրավահավասար մեխանիզմը։
Փոխարենը, ավելացված են դրույթներ, որոնք վերաբերում են ներքին կառավարման բնագավառին։ Համաձայն «Մադրիդյան սկզբունքների». «ԼՂ բնակչությունը իրավունք է ունենալու ընտրելու իշխանության մարմիններ`միջանկյալ շրջանում ԼՂ-ն կառավարելու համար: Իշխանության այդ մարմինները կիրականացնեն օրենսդիր և գործադիր իշխանություն ԼՂ-ի ներքին հարցերում, ինչպես նաև կհիմնեն դատարաններ՝ արդարադատություն իրականացնելու նպատակով»: Ի՛նչ խոսք, Արցախի ներքին կառավարմանը վերաբերող այս դրույթները շատ կարեւոր էին, քանի որ դրանցով կլուծվեր Լեռնային Ղարաբաղում անցկացվող ընտրությունների լեգիտիմության հարցը՝ միջազգային հանրությանն ընկալմամբ։
Ցավոք սրտի, սակայն, կարգավորման պլանի այս փոխակերպումը, ընդհանուր առմամբ, արտացոլում է կարգավորման հայեցակարգը փոխելու նույն մտայնությունը, այն է՝ Լեռնային Ղարաբաղի միջանկյալ կարգավիճակը չպիտի նախատեսի անկախ պետական միավորմանը բնորոշ անվտանգության եւ արտաքին քաղաքական գործառույթներ, փոխարենը՝ ավելի հանգամանալից են ներկայացված ներքին ինքնակառավարման գործառույթները, որոնք տեղավորվում են Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սահմաններում «ինքնակառավարման բարձր աստիճանի» հայեցակարգի մեջ։
Եւ այսպես, ամենասկզբունքային երեք ուղղություններով (Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականություն, Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակի լուծման մեխանիզմ, Արցախի միջանկյալ կարգավիճակ) 1997 թվականի Փուլային համաձայնագրի եւ 2007 թվականի «Մադրիդյան սկզբունքների» հիման վրա հակամարտության կարգավորման ծրագրի համեմատությունը ցույց է տալիս առաջին պլանի աներկբա առավելությունը։ Եթե առաջին պլանը Արցախի անկախության միջազգային ճանաչմանը հասնելու ծրագիր էր, ապա «Մադրիդյան սկզբունքները» Լեռնային Ղարաբաղին Ադրբեջանի կազմում ինքնակառավարման «ամենաբարձր աստիճանի» շնորհման ծրագիր է։
Ո՛վ է Հայաստանի միակ ղեկավարը, որ պաշտոնապես համաձայնել է Ղարաբաղի բարձր ինքնավարությանն Ադրբեջանի կազմում
Այս հոդվածը Ղարաբաղյան խնդիրը 1997 թվականի կարգավորման պլանով լուծելու քարոզ չէ, ամենեւի՛ն։ Դա այլեւս հնարավոր էլ չէ։ Փոխվել է աշխարհը, փոխվել են Հայաստանը, Ադրբեջանը, Թուրքիան, Մինսկի խմբի համանախագահ երկրները եւ նրանց ազդեցությունը տարածաշրջանում, գլոբալ աշխարհաքաղաքական իրավիճակը։ Հզորացել է Ռուսաստանը՝ ո՛չ միայն մեր մերձավոր տարածաշրջանում, այլեւ լայնորեն ընկալվող Միջին Արեւելքում, իսկ ԱՄՆ–ի եւ Ֆրանսիայի ազդեցությունը թուլացել։ Էապես հզորացել է Թուրքիան` ձեռք բերելով վտանգավոր կայսերապաշտական նկրտումներ եւ ներկայություն, որոնք տարածվում են Լիբիայից մինչեւ Ադրբեջան։ Ռազմական բալանսը Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ, որում հաշվարկվում են թե՛ սպառազինությունները, թե՛ տնտեսական ներուժը եւ թե՛ ժողովրդագրական ռեսուրսը, փոխվել է Ադրբեջանի օգտին։ Վերջինս դառնում է ավելի ու ավելի ագրեսիվ եւ այսօր չի ընդունի որեւէ կարգավորման պլան, որում ամրագրված չէ տարածքային ամբողջականության սկզբունքը, մինչդեռ 1997 թվականին համաձայնել էր դրան։ Ադրբեջանի տարածքային սկզբունքի կապանքը հաղթահարող խաղաղ կարգավորման պատմական շանսը կորսված է։ Իսկ այսօր բանակցությունները, ըստ էության, տապալված են. Հայաստանի իշխանությունները բավականին աղոտ պատկերացում ունեն ղարաբաղյան խնդրի մասին ու ստեղծված վիճակում ադեկվատ գործողությունների ռազմավարություն չունեն, եւ լայնածավալ ռազմական հակամարտության վերսկսումն օրեցօր ավելի հավանական է դառնում։ Թե ի՛նչ է պետք անել նոր իրողություններում, բոլորովին այլ խոսակցության թեմա է։
Այնինչ, այս հոդվածն այն մասին է, թե երկու տասնամյակների ընթացքում ինչպիսի մե՜ծ խաբեություն է հյուսել Ղարաբաղյան կարգավորման մասին քոչարյանասարգսյանական խմբակը, որն իրականում, 1997 թվականից ի վեր` տապալել է դիվանագիտական մեր բոլոր առանցքային ձեռքբերումները։ Այդ մարդկանց տհաս մաքսիմալիզմն ու ագահությունը (թե՛ իշխանատենչության, թե՛ արկածախնդրության, թե՛ ընչաքաղցության առումներով) ամենամեծ վնասն են տվել Ղարաբաղյան դատին դիվանագիտական բնագավառում։ Ու քանի որ այսօր նրանք փորձում են հանրությանը եւ հատկապես երիտասարդությանը ներկայանալ որպես «Ղարաբաղի փրկիչ» հերոսներ, որոնց «անզիջում» կեցվածքը թուլ չի տվել Ղարաբաղը հանձնել Ադրբեջանին, ամփոփեմ այս հոդվածը նրանց վարած քաղաքականության իրական ավանդը բացահայտող մի քանի արձանագրումներով.
- 1998 թվականի փետրվարի «թավշյա հեղաշրջմամբ» Ռոբերտ Քոչարյանն ու Սերժ Սարգսյանը վիժեցրին Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքը հաղթահարող եւ Արցախի անկախության միջազգային ճանաչման գործընթացի ճանապարհը հարթող փուլային ծրագիրը։
- Դրա փոխարեն պահանջելով Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակի անմիջական լուծման «փաթեթային» ծրագրի իրականացումը մի իրավիճակում, որում հնարավոր չէր Արցախի անկախության անմիջական ճանաչումը միջազգային հանրության կողմից, նրանք ստիպված էին ընդունել Մինսկի խմբի համանախագահների 1998 թվականի «Ընդհանուր պետության» առաջարկը, որով Լեռնային Ղարաբաղն ընդհանուր պետություն էր կազմում Ադրբեջանի հետ` վերջինիս «միջազգայնորեն ճանաչված սահմաններում»։ Առանց վերապահումների, պաշտոնական պատասխան–նամակով համաձայնություն տալով այդ առաջարկին՝ Ռոբերտ Քոչարյանը դարձավ Հայաստանի միակ ղեկավարը, որը պաշտոնապես եւ գրավոր համաձայնել է Ղարաբաղը վերադարձնել Ադրբեջանին։ 1999 թվականին նա նաեւ իր համաձայնությունն է տվել ԵԱՀԿ Ստամբուլյան խարտիային, որը ճանաչում էր ԵԱՀԿ–ի անդամ բոլոր երկրների, այդ թվում՝ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքը (մի բան, որ Հայաստանը բացառել է 1992-1998 թվականներին` մշտապես վետո կիրառելով այդ դրույթի նկատմամբ)։
- 1999–2001 թվականներին Ռոբերտ Քոչարյանը ներքաշվել է ղարաբաղյան կարգավորման, այսպես կոչված` «Քի–Վեստյան» պլանի շուրջ բանակցությունների մեջ, որով նախատեսվում էր Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ «տարածքային փոխանակում». Ադրբեջանը համաձայնում էր Հայաստանին հանձնել Լեռնային Ղարաբաղը, իսկ Հայաստանն Ադրբեջանին էր հանձնում Նախիջեւանը Ադրբեջանին կապող Մեղրու «սուվերեն միջանցքը»։ Պատճառաբանելով, որ այդ բանակցությունները պետք է վարեն երկու պետություն՝ Հայաստանն ու Ադրբեջանը, Քոչարյանը, ճնշում գործադրելով Լեռնային Ղարաբաղի իշխանությունների վրա՝ ստիպել է նրանց հրաժարվել ԵԱՀԿ–ի Բուդապեշտյան գագաթնաժողովի կողմից ճանաչված՝ բանակցությունների իրավահավասար կողմ լինելու մանդատից եւ լիազորել Հայաստանին՝ այսուհետեւ բանակցություններում ներկայացնել Լեռնային Ղարաբաղին։ Բանակցությունների միակ արդյունքը եղել է այն, որ բանակցող կողմերի համաձայնությամբ փոխվել է բանակցությունների ձեւաչափը։ 2001 թվականից ի վեր, բանակցություններն այլեւս ընթանում են երկկողմանի ձեւաչափով՝ Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջեւ, իսկ Բուդապեշտյան եռակողմ ձեւաչափը վերականգնելու վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի փորձերին Մինսկի խմբի համանախագահները պատասխանում են, որ բանակցությունների ձեւաչափը փոխվել է բանակցող բոլոր կողմերի (այսինքն՝ Հայաստանի, Ադրբեջանի եւ Լեռնային Ղարաբաղի) համաձայնությամբ եւ կարող է նորից ետ փոխվել միմիայն բոլորի համաձայնությամբ։ Քոչարյանի այս անհեռատես եւ ոչ խելամիտ քայլերի հետեւանքով՝ Արցախը կորցրեց իր դիրքերը բանակցային գործընթացում, ավելին՝ հետագայում, այսպես կոչված` Մադրիդյան գործընթացում, հանդես է գալիս ո՛չ թե որպես հակամարտության ճանաչված կողմ–սուբյեկտ, այլ որպես բանակցությունների «օբյեկտ», ինչը մանրամասն վերլուծվել է վերեւում։
- 2009 թվականի դեկտեմբերի 1–ին Հայաստանը՝ Ադրբեջանի եւ Մինսկի խմբի համանախագահների հետ համատեղ, հայտարարությունէ ընդունել, որով համաձայնել է ղարաբաղյան կարգավորման «Հիմնական սկզբունքների» (իմա՝ Մադրիդյան սկզբունքների) հիմքում՝ ի թիվս այլ սկզբունքների, դնել նաեւ տարածքային ամբողջականության սկզբունքը։ Դրանով՝ Սերժ Սարգսյանը նույնպես, ինչպեսեւ Քոչարյանը, ընդունել է, որ ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման հիմքում պետք է լինի Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքը՝ մի բան, որ Տեր–Պետրոսյանը երբեք թույլ չի տվել։
[1] «Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման գործընթացի փուլերը, իրավիճակն ու հեռանկարները», «168 ժամ», 7 հուլիսի 2018
[2] Ռոբերտ Քոչարյան, «Կյանք եւ ազատություն», 2019, 273–274 էջեր
[3] Տե՛ս պլանի հրապարակված տեքստը, օրինակ` Ռուսաստանի Դաշնության դեսպան Վլադիմիր Կազիմիրովի կայքում
[4] «I. Հակամարտության բոլոր կողմերը ճանաչում են Ադրբեջանի եւ Հայաստանի տարածքային ամբողջականությունը եւ սահմանների անխախտելիությունը: II. Լեռնային Ղարաբաղը պետական եւ տարածքային կազմավորում է Ադրբեջանի կազմում եւ իր ինքնորոշումը կներառի ներքոշարադրյալ իրավունքներն ու արտոնություններն այնպես, ինչպես ձեւակերպվելու են Ադրբեջանի Հանրապետության եւ Լեռնային Ղարաբաղի իշխանությունների միջեւ համաձայնագրում, ընդունվելու են Մինսկի կոնֆերանսի կողմից եւ ընդգրկվելու են Ադրբեջանի եւ Լեռնային Ղարաբաղի սահմանադրություններում» (Մինսկի խմբի համանախագահության 1997 թվականի հուլիսի «փաթեթային» առաջարկ):
[5] «Լեռնային Ղարաբաղը հանդիսանում է հանրապետության ձեւի պետական եւ տարածքային կազմավորում եւ Ադրբեջանի հետ միասին կազմավորում է ընդհանուր պետություն՝ նրա միջազգայնորեն ճանաչված սահմաններում» (Մինսկի խմբի համանախագահության 1998 թվականի նոյեմբերի «Ընդհանուր պետության» առաջարկ)։
[6] Օրինակ, «Մադրիդյան սկզբունքների» փաստաթղթում ասված է. «Հղում կատարելով Հելսինկյան եզրափակիչ ակտի (1975 թ.) ԵԱՀԿ/ԵԱԽՀ Մասնակից պետությունների միջև հարաբերություններն ուղղորդող սկզբունքների Հռչակագրին և, մասնավորապես, 2-րդ հոդվածին`ուժի կամ ուժի կիրառման սպառնալիքից խուսափելու, 4-րդ հոդվածին`պետությունների տարածքային ամբողջականության և 8-րդ հոդվածին` իրավահավասարության և ժողովուրդների ինքնորոշման վերաբերյալ:
Համաձայն այդ դրույթների, սույնով մենք կարգադրում ենք մեր արտգործնախարարներին՝ համագործակցելով ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների հետ, մշակել հակամարտության խաղաղ կարգավորման համապարփակ համաձայնագիր (հետայսու՝ Խաղաղության համաձայնագիր)…». («Մադրիդյան սկզբունքներ – ամբողջական տեքստ»)։
[7] ԵԱՀԿ գործող նախագահի հայտարարությունը, դեկտեմբերի 3, 1996։
[8] Դրան հետեւեց ԵԱՀԿ–ում Հայաստանի պատվիրակության հայտարարությունը (տե՛ս էջ 16)
[9] «Հայաստանը, ինչպես հայտնի է, չի կարող հարցի կարգավորման հիմք ընդունել Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքն այնքան ժամանակ, քանի դեռ չեն ճշգրտվել Ադրբեջան-Լեռնային Ղարաբաղ հարաբերությունները, եւ չի հստակեցվել Լեռնային Ղարաբաղի քաղաքական իրավիճակը… …Ինչպես նշել ենք վերեւում, Հայաստանը չի կարող հարցի կարգավորման հիմք ընդունել Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքը, հետեւաբար, համաձայնագրի նախագծում տեղ գտած I եւ II հոդվածները Հայաստանի համար քննարկման ենթակա չեն» (ՀՀ պաշտոնական պատասխանը Մինսկի խմբի համանախագահության 1997 թվականի հուլիսի առաջարկին):
[10] «XI. Սույն համաձայնագրի երեք կողմերը, այսպիսով վերջ դնելով հակամարտության պատերազմական կողմին, համաձայն են Մինսկի խորհրդաժողովի համանախագահների օժանդակությամբ բարեխղճորեն շարունակել բանակցությունները ԵԱՀԿ գործող նախագահի կողմից համապատասխանաբար հրավիրված այլ կողմերի հետ հակամարտության մյուս բոլոր կողմերի անհետաձգելի ու համապարփակ կարգավորմանը հասնելու նպատակով, այդ թվում` քաղաքական կողմը, ինչը ներառում է ԼՂ կարգավիճակի որոշումը և Լաչինի, Շուշիի ու Շահումյանի հետ կապված խնդիրների լուծումը. այսպիսի կարգավորումը բանակցությունների ճանապարհով իրականանալուց և վերոհիշյալ կողմերի ստորագրումից հետո ենթակա է ճանաչման միջազգային հանրության կողմից` հնարավորինս արագ հրավիրվելիք Մինսկի խորհրդաժողովի ժամանակ» (Մինսկի խմբի համանախագահության 1997 թ. «փուլային» առաջարկ)։
[11] «ԵԱՀԿ-ն համապատասխան մեխանիզմների միջոցով հետևում է սույն համաձայնագրի բոլոր կողմերի լիակատար իրականացմանը և այդ սկզբունքների ու որոշումների համաձայն համապատասխան միջոցներ է ձեռնարկում՝ սույն համաձայնագրի պայմանների խախտման և դրանց նկատմամբ հակազդեցության կանխարգելման ուղղությամբ: Սույն համաձայնագրի վկաները, գործելով ԵԱՀԿ Մշտական խորհրդի և ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի միջոցով, նպաստում են նրա լիակատար իրականացմանը: Սույն համաձայնագրի լուրջ խախտման դեպքում նրանք խորհրդակցում են միմյանց միջև անհրաժեշտ քայլերի վերաբերյալ, անմիջապես տեղեկացնում են ԵԱՀԿ գործող նախագահին ու ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարին և խնդրում են ԵԱՀԿ Մշտական խորհրդին կամ ՄԱԿ-ի ԱԽ-ին` այս կապակցությամբ քննարկել համապատասխան գործողություններ» (Փուլային համաձայնագրի XIII կետ)։
[12] Մադրիդյան սկզբունքներ – Ամբողջական տեքստ։
[13] 1994 թվականի Բուդապեշտյան բանաձեւը հակամարտության կողմ է ճանաչում զինադադարը ստորագրած Հայաստանին, Ադրբեջանին եւ Լեռնային Ղարաբաղին։ Նման մեկնաբանությանն Ադրբեջանի առարկություններին հետեւեց ԵԱՀԿ գործող նախագահի 1995 թվականի հայտարարությունը, ըստ որի` «գործող նախագահը հաստատում է ավելի վաղ ընդունված որոշումները կողմերի կարգավիճակների մասին, այն է՝ բանակցությունների ամբողջ ընթացքում, այդ թվում՝ Մինսկի կոնֆերանսում հակամարտության մեջ ներքաշված երկու մասնակից պետությունների, ինչպես նաեւ հակամարտության երրորդ կողմի (Լեռնային Ղարաբաղի) մասին»։
[14] Համաձայնագրի II, III բաժինը, մասնավորապես` III.D կետը, ըստ որի` «ԼՂ իշխանությունների կողմից վերահսկվող տարածքների անվտանգությունը II հոդվածի համաձայն ուժերի դուրսբերումից հետո ապահովվում է առկա ռազմական կառույցների և ԼՂ անվտանգության կառույցների կողմից»։
[15] XIV բաժինը։
[16] VIII բաժինը։
[17] Ճիշտ է, փաստաթղթում սահմանված է. «ԼՂ միջանկյալ իշխանությունները կարող են ունենալ դիտորդի կարգավիճակ ԵԱՀԿ այն նստաշրջաններում, որոնցում քննարկվում են անմիջականորեն ԼՂ-ին վերաբերող հարցեր: Նրանք կարող են անդամակցել միջազգային այն կազմակերպություններին, որոնցում միջազգայնորեն ճանաչված լինելու կարգավիճակը նախապայման չէ», սակայն այս լիազորությունները չեն կարող նույնիսկ համեմատվել փուլային համաձայնագրի կարգավորման հետ, որով Լեռնային Ղարաբաղը ճանաչված պետություններին իրավահավասար մանդատ էր ստանում ե՛ւ սեփական վերջնական կարգավիճակի սահմանման, ե՛ւ համաձայնագրի իրականացման վերահսկողության հարցերում։
