Ինչպես այսօր, այնպես էլ հայոց պատմության գրեթե բոլոր ժամանակներում, Սևանի ավազանը եղել է Հայաստանի ամենախիտ բնակեցված շրջաններից: Պատճառները մի քանիսն են, բայց ամենաառաջնայինը Սևանի ձուկն է, որը կերակրել է ինչպես ափամերձ, այնպես էլ հեռակա շրջանների բնակիչներին:
Նախքան 1828 թվականը, երբ Արևելյան Հայաստանը միացվեց Ռոմանովների Ռուսաստանին, Սևանի ավազանը, որպես Երևանի խանության մի մահալ (շրջան) շուրջ երեք հարյուր տարի Իրանի Ղաջարիների հարստության մաս է կազմել:
Երևանի խանությունը բաժանված էր 15 մահալների, Սևանի մահալը (գրեթե համապատասխանում է այսօրվա Գեղարքունիքի մարզին), որը անվանվում էր Գյոքչա ձևով, և՛ տարածքով, և՛ բնակչությամբ ամենից մեծն էր բոլոր 15 մահալների մեջ:
Երբ 1828-ին ռուսները պարսիկներից գրավեցին Երևանի խանությունը և Արևելյան Հայաստանի մյուս շրջանների հետ միացրեցին Ռուսաստանին, Սևանի ավազանում հայերով բնակեցված միայն երկու գյուղ էր մնացել՝ ընդամենը 90 բնակիչներով: Ղաջարիների և ընդհանրապես պարսից տիրապետության ընթացքում Սևանի ավազանը գրեթե ամբողջովին զրկվեց իր բնիկ հայ բնակչությունից:
Համաձայն ռուս պատմաբան Իվան Շոպենի «Камеральное описание Армянской области» աշխատության՝ Գյոքչայի մահալը 1832-ին ուներ 59 բնակավայր 14 254 բնակչությամբ, որից մահմեդականների թիվը 5 607 էր: Հայկական մարզի մահմեդականներն էին քրդերը, պարսիկները և թյուրքալեզու քոչվոր մի քանի տասնյակ ցեղեր, այդ թվում՝ այսօրվա ադրբեջանցիների նախնիները:
Ռուսների գալուց հետո հազարավոր հայեր հաստատվեցին նորաստեղծ Հայկական մարզում (1828-1840), այդ թվում՝ Սևանի ավազանում: Հայկական մարզ հայրենադարձածներից ամենից շատ հաստատվեցին հենց Սևանի ավազանում: Շոպենի տվյալներով՝ Սևանի ավազանում հաստատվեցին 8 557 հայեր Օսմանյան կայսրությունից՝ Արևմտյան Հայաստանից՝ հիմնականում Բայազետի շրջանից:
Շրջանի կենտրոնը Գավառ քաղաքն էր, որը վերանվանվեց Նոր Բայազետ, ապա՝ Կամո, իսկ այսօր՝ կրկին Գավառ: 1832-ին Գավառն ուներ 1 346 բնակիչ:
Երբ խոսք է գնում Պարսկաստանից տեղափոխված հայերի մասին, ապա պետք է իմանալ, որ նրանց նախնիները բռնագաղթի հետևանքով Արարատյան աշխարհից Պարսկաստան էին քշվել հիմնականում Շահ Աբասի տիրապետության տարիներին՝ 17-րդ դարի սկզբում:
Սևանի ավազանը Հայկական մարզի կազմում Ռուսաստանի մաս դառնալուց հետո այստեղ հաստատվեցին երկու նոր ազգություններ՝ ռուս մոլոկաններ և մորդվաներ:
Այսօրվա Սևան քաղաքը, որի բնակչությունը 15 հազարից ավելի է, հիմնադրվել է 1842 թվականին, երբ լճի ափին հաստատվեցին ռուս մոլոկանները: Նոր բնակավայրի անունը Ելենովկա էր, և այդ անունը մնաց մինչև 1935 թվականի հունվարի 3-ը, երբ վերանվանվեց Սևան:
Ռուս մոլոկաններ հաստատվեցին նաև Չկալովկայում, Սեմյոնովկայում, Միխայլովկայում (այսօր՝ Ճամբարակ), ինչպես նաև հարևան Դիլիջանում և նրան մոտ գտնվող Ֆիոլետովոյում, Լերմոնտովոյում: Խորհրդային տարիներին և 1991-ից հետո ռուսների մի մեծ մաս հեռացավ հայրենիքից, որտեղից աքսորվել էր որպես աղանդավոր: Սևանի ավազանում բնակվում էին նաև քրդեր, որոնք հաճախում էին ռուսական կամ ադրբեջանական դպրոցներ:
Սևանի ավազանի գյուղերից մեկում՝ Շողակաթում, որը մինչև 2017թ․ կրում էր Շորժա անունը, ռուս մոլոկանների հետ բնակվում էին մորդվաներ: Նրանք նույնպես աքսորվել էին Ռուսաստանից, սակայն, ի տարբերություն ռուս մոլոկանների, պատկանում էին ուգրո-ֆինն լեզվաընտանիքին (այս լեզվով խոսում են ֆինները, մորդվաները, հունգարացիները և այլ ազգություններ):
Մորդվաները Սարանսկ մայրաքաղաքով հանրապետություն ունեն Ռուսաստանի Դաշնության կազմում:
Շողակաթը մինչև Շորժա անվանվելը կրում էր Նադեժդինո անունը և մինչև 19-րդ դարի վերջը բնակեցված էր մորդվաներով: 1890-ականներին այստեղ հաստատվեցին նաև մի քանի հայ և թաթար՝ ադրբեջանցի ընտանիքներ: Խորհրդային տարիներին ադրբեջանցիների թիվը ավելացավ, իսկ 1988-ի վերջերից, երբ ադրբեջանցիները հեռացան Խորհրդային Հայաստանից, գյուղի հիմնական բնակչություն դարձան հայերը: Մի քանի մորդվա ընտանիք շարունակում է բնակվել Շողակաթ գյուղում:
Սևանի ավազանում բնակվող ադրբեջանցիները և քրդերը, որոնցից շատերը արդեն խոսում էին ադրբեջաներեն, հեռացան 1988-ի աշնանը: Նրանք բնակվում էին հիմնականում լճի արևելյան և հարավ-արևելյան ափին, որը սահմանակից էր Խորհրդային Ադրբեջանի Գետաբեկի և Քելբաջարի շրջաններին: Ադրբեջանցիներից դատարկված գյուղերում հաստատվեցին հայեր Ադրբեջանի տարբեր բնակավայրերից:
Թաթուլ Հակոբյան
ՍիվիլՆեթ
