Հատուած Ռուբէն Տէր Մինասեանի ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԻՒՆԸ աշխատությունից: Ռուբէն Տէր Մինասեանը եղել է ՀՅԴ Բյուրոյի անդամ, Հայաստանի Առաջին Հանրապետության երրորդ ռազմական նախարարը:
________________________
Արտասահմանեան մարմինների օգնութիւնը երեք տեսակի կարելի է բաժանել.-
1.- Անհրաժեշտ տեղեկութիւններ Հայաստանին.
2.- Մտաւոր, զինուորական եւ այլ ուժերի Հայաստան ուղարկելը.
3.- Նիւթական, դրամական եւ ռազմական օժանդակութիւն եւ կուսակցութեան:
Կ’արժէ այդ օգնութեանց համառօտ պատկերը տալ:
Առաջին տեսակի օգնութիւնում, այսինքն՝ անհրաժեշտ տեղեկութիւններով մեզ պահել արտաքին աշխարհի անցուդարձի մասին, ամենից շատ մեզ նպաստած են եղել Պոլիս Կ. Կոմիտէն, Տրապիզոնի խմբակցութիւնը, Օտեսայի, Հիւսիսային Կովկասի, Ռոստովի եւ այլ վայրերի մեր ընկերներու խմբակցութիւնները: Հայաստանը համարեա կղզիացած էր աշխարհից, մեր դիւանագիտական ներկայացուցիչները չափազանց անփորձ էին եւ ժլատ իրենց տեղեկութիւններով: Ուստի մեր մարմինների եւ ընկերների տեղեկութիւնները կարծածից աւելի թանկարժէք են եղած, եւ այդ տեղեկութեանց շնորհիւ թէ՛ Բիւրոն եւ թէ կառավարութիւնը նախապատրաստուած են եղել որոշ վտանգների հանդէպ:
Այսպէս, օրինակ, Պոլիս-Տրապիզոնից կը հասկանայինք, որոշ չափով, Դաշնակիցների տրամադրութիւնները. կը հասկանայինք Թուրքիոյ անցուդարձը, ներքին պայքարները. նրանց բանակցութիւնները սովետների եւ այլոց հետ՝ առաջին անգամ այնտեղից կը հասկանայինք, եւ այլ խոշոր ու փոքր հարցերի մասին: Նոյնպէս Ռուսաստանից մեր ստացած տեղեկութիւններից մենք կարողանում էինք եթէ ոչ լրիւ, գոնէ մօտաւոր պատկեր ունենալ Ռուսիոյ մէջ եղած շարժումների մասին եւ այդ տեղեկութեանց համաձայն օգտուել նիւթապէս կամ բարոյապէս:
Երկրորդ տեսակի օգնութիւնը՝ Հայաստանին պետական ուժեր մատակարարելն էր: Այս ասպարէզում առաջին տեղը պիտի տալ Պոլսի Կ. Կ.ին եւ երկրորդ տեղը Ռուսաստանի ընկերներին եւ խմբակցութեանց:
Բիւրոն ցանկանալով իրագործել 9րդ Ընդհանուր Ժողովի տրամադրութիւնները, այսինքն հայացնել պետական հիմնարկութիւնները եւ ուժեղացնել երկիրը հայախօս պաշտօնեաններով եւ զինուորականներով, կոչ էր արած եւ դիմած մարմիններին. դրան առաջին հերթին արձագանք տուին Պոլսի, Իզմիրի եւ Ռուսաստանի ցրուած ընկերները եւ համակիրները, ոմանք ինքնաբերաբար, ոմանք մարմինների որոշումով: Ամենից արժէքաւորներն էին եկած թուրքական բանակի հայ սպաները, որոնք իրենց աստիճանով տեղաւորւում էին բանակում. երեք ամիսէն, սրանք մի աստիճանով բարձրանում էին, եթէ հաստատուէր իրենց վկայականի ճշմարտութիւնը: Օգտակար էին այդ սպաները, նախ որ հայախօս էին, որ երկրորդ՝ որ ծառայած լինելով օտար բանակներում, բերում էին իրենց հետ թարմութիւն եւ նորութիւն: Որքան որ քիչ էր եկածների թիւը (բոլորը միասին ոչ աւելի քան 100 հոգի), բայց որակ եւ արժէք կը ներկայացնէին, եւ դա պարտական ենք մեր արտասահմանի ընկերներին:
Դժուար է որոշել, թէ որքան ժողովուրդ, իբրեւ վաճառական, գիւղացի կամ զինուոր՝ եկած է Հայաստան այդ ժամանակաշրջանում: Նրանցից աչքի ընկնողները եղան Սեւ ծովի ափերից եկած տրապիզոնցիները, որոնք Հայաստանում ծխախոտի եւ այլ մշակոյթի հիմը կ’ուզէին դնել:
Երրորդ ամենամեծ օգուտն է եղած Արտասահմանեան մեր մարմիններին ռազմական, նիւթական եւ դրամական օգնութիւնները: Պիտի ասել, որ այդ օգնութեանց մեծ մասը, թէեւ ճամբուած էր մեր արտասահմանեան մարմինների ջանքերով, բայց հասնում էր ուղղակի կառավարութեան, կամ կառավարութեան ներկայացուցիչների եւ պատուիրակութեանց, եւ կամ Մերձ. Արեւելքի Նպաստամատոյցի միջոցով, այնպէս որ Բիւրոյի հակակշիռին կամ հսկողութեան չէր ենթարկուած: Միաժամանկ, Բիւրոն, որքան կը յիշեմ, Արտասահմանեան մարմիններից ոչինչ չէ ստացած կուսակցական պէտքերի եւ կամ այլ նպատակների համար:
Օգնության ընդհանուր չափը դժուար է այժմ որոշելը, քանի որ ձեռքի տակ չկան նիւթերը կամ հաշիւները. բայց մօտաւոր պատկերը տալու համար մեր շրջանների նիւթական զոհողութեան, բաւական է յիշել, որ Ամերիկայից միայն Պատուիրակութեան ուղարկուած է 4-5 միլիոն ֆրանք (1920ի ֆրանք), գլխաւորապէս բանակի պէտքերրի համար. Պոլսից, Իզմիրից ուղարկուած են բաւականաչափ նիւթեր, ինչպէս զինուորական խոհանոցներ եւ ինքնաշարժներ, իսկ Ռուսիայից մօտ 2 միլիոն փամփուշտ եւ այլ իրեղէններ, որ մեզ հասան ամենադժնակ պայմաններում. առանց դրան, գուցէ մի տարի առաջ Հայստանը կործանման ենթարկուէր:
Արտասահմանեան մեր շրջանների զոհողութեան չափը բաւարարից գուցէ բարձր եղած լինի, բայց պիտի նկատել որ Հայաստանը անմիջականօրէն խիստ օգտուած է միմիայն Ռուսաստանից եկած ռազմամթերքից: Թիֆլիսի մեր մարմինների եւ Ռուսաստանի խմբակցութեանց շնորհիւ՝ ձեռք էր բերուած գլխաւորապէս Դենիկինեան բանակից ռազմամթերք եւ նիւթեր, որոնք անմիջականօրէն փոխանցւում էին իրենց նպատակներին: Չնչին էին թէ՛ կատարուած ծախսերը, թէ նիւթերի կորուստները, շնորհիւ նրան, որ Ռուսաստանից մինչեւ Թիֆլիս եւ Թիֆլիսից մինչեւ Երեւան՝ փոխադրութիւնները կատարւում էին մեր ընկերների եւ մարմինների ոչ միայն միջոցով այլեւ հսկողութեամբ. Բիւրոյից սկսած մինչեւ Ռուսաստանի խմբակցութիւնները, բոլորը շահագրգռուած էին, որ եղած նիւթերը գործադրուին իրանց նպատակներին: Նոյնը չի կարելի ասել Արտասահմանի միւս շրջաններից եկած նիւթերի եւ գումարների մասին, որոնք շատ անգամ ուշացան կամ բնաւ չհասան:
Սկզբում յիշեցի, որ 9րդ Ընդհանուր Ժողովը վերացրեց երկու Բիւրոները եւ կազմեց մի Բիւրօ, թէ՛ կուսակցական եւ թէ պետական գործերին հսկելու եւ ղեկաւարելու: Այդ որոշումը թէեւ ունէր իւր դրական կողմերը կուսակցութիւնը միապաղաղ դարձնելու, բայց ունէր եւ իւր բացասական կողմերը, որի պատճառով ան վաղաժամ էր: Բիւրոյին, որը պիտի կեդրոն ունենար Երեւան, մի վայր, որ կտրուած էր աշխարհից, մի վայր, որ գործի կեդրոնը լինելով պիտի սպառէր կրճատուած Բիւրոյի բոլոր ուժերը, յանձնարարուած էր ե՛ւ հսկողութիւնը ի սփիւռս աշխարհի ցրուած հայութեան: Դա Բիւրոյի Ֆիզիքական ուժերից վեր էր. կար նաեւ այն, որ Հայաստանի մթնոլորտն ու հասկացղութիւնը տարբեր լինելով անպատեհութիւններ տեղի պիտի ունենային երկրի մէջ նստած Բիւրոյի եւ դուրսը գտնուած մեր ընկերների եւ մարմինների միջեւ: Այսպէսով, կեդրոնացման ձեւերը, ոչ միայն չէր բխում մեր կուսակցութեան ապակեդրոնացման ոգուց, այլեւ իրական տուեալ պայմաններից: Եթէ նախկին ոգով Արեւելյան եւ Արեւմտեան Բիւրոներ լինէին, վստահօրէն պիտի ասել, որ մեր արտասահմանեան մարմինները աւելի ուժեղ պիտի տանէին, եւ որ նրանց օգնութիւնը աւելի դրական արդիւնքներ պիտի տար: Այս պարագան շեշտեցնի, ոչ թէ մեղադրելու կամ արդարացնելու համար սրան կամ նրան, այլ ցոյց տալու համար, որ կեդրոնացման ձեւի բացասական կողմերը պիտի հաշուի առնել: Այսքանով բաւականանալով Արտասահմանեան մեր մարմինների եւ Բիւրոյի ջանքերի մասին, այժմ տեսնենք, թէ Բիւրոն ի՞նչ գործունէութիւն ունէր միւս շրջաններում:
Ա.- ԿԻԼԻԿԻԱ
Յայտնի է, որ նախկին Բիւրոն մշակած էր մի ծրագիր Հայաստանի պահանջների մասին, ուր կը հետապնդէր Միացեալ Հայաստանի գաղափարը առանց Կիլիկիայի եւ առանց ելքի՝ դէպի Սեւ ծով: Այդ ուղղութեամբ հրահանգ էր տուած թէ՛ դէպի կառավարութեան եւ թէ Հ. Հ. Պատուիրակութեան, որ մեկնեց արտասահման:
Բայց այս քաղաքականութիւնը անյաջողութեան մատնւեց: Գաղութահայ մեր մասսաները եւ մարմիններն իսկ, գլուխ ունենալով Պօղոս Փաշայի Ազգ. Պատուիրակութիւնը, կողմնակից էին Կիլիկիոյ անկախութեան՝ կա՛մ առանձին, կամ Հայաստանի հետ միասին: Դրա վրայ աւելանում էին ե՛ւ Ամերիկայի մանդատի հաւանականութիւնները ե՛ւ թելադրանքները դաշնակիցների: Այդ եւ այլ ներքին հաշիւներ Հ. Հ. Պատուիրակութեան ստիպած էին զիջող դիրք բռնել յանուն համերաշխութեան, եւ, Բիւրոյի ու կառավարութիւնից անկախ, ներկայացնել (1919 թ. Փետրուար 12ին) Փարիզի հաշտութեան համաժողովին հայոց պահանջները, որի մէջ կը մտնէր ե՛ւ Կիլիկիան:
Այս խնդրի քննութիւնը 9րդ Ընդհանուր Ժողովը առած է, եւ թէեւ նախորդ Բիւրոյի անդամները եւ ժողովականներից շատերը պնդած են, որ չափաւոր քաղաքականութիւն հետապնդուի Հայաստանի սահմանների վերաբերմամբ, դուրս ձգելով Միացեալ Հայաստանի սահմաններից Կիլիկիան եւ ուրիշ մասերը, բայց Ընդհանուր Ժողովը բանաձեւած է հետեւեալը.-
«Հայաստանի սահմանները որոշելու խնդրում արտաքին քաղաքականութիւնը պիտի ղեկավարուի այն ծրագրով, որ 1919 թ. Փետր. 12ին ներկայացուած է Փարիզի Հաշտութեան Համաժողովին»:
Այսպէսով, վաւերացւում էր եղած փաստը եւ յանձնարարւում էր Բիւրոյին այդ ուղղութեամբ աշխատելու: Պիտի ասել, որ թէ՛ ընտրուած Բիւրոն, թէ՛ Պատուիրակութիւնը եւ թէ՛ ժամանակի կառավարութիւնը՝ նպատակայարմար չէին գտնի Կիլիկիան Միացեալ Հայաստանի մաս դարձնել: Բայց նրանք պարտական էին չշեղուելու Ընդհանուր Ժողովի տրամադրութիւններից: Այս հանգամանքը անհրաժեշտ է մատնանշել, որովհետեւ ժամանակին՝ երկրում եւ վերջերս՝ Կիլիկիոյ անյաջողութիւններից յետոյ, շատերը յանցաւոր կը գտնեն Բիւրոն, «Որ առջեւը չառաւ Կիլիկիոյ վերաբերմամբ հայերի ծայրայեղ պահանջներին եւ արգելք չդարձաւ հոն եղած շարժումներին»:
Այս քննադատութիւնը կարող է այժմ իրաւացի թուալ, բայց այն ժամանակի անհնար էր ուրիշ ուղղութիւն ընդունիլ առանց անտեսելու կուսակցութեան մեծամասնութեան տրամադրութիւնը եւ Ընդհանուր Ժողովի որոշումը: Այդ էր պատճառը որ ո՛չ Բիւրոն, ո՛չ Կառավարութիւնը եւ ոչ էլ Պատուիրակութիւնը վճռական կերպով չմերժեցին Կիլիկիան եւ ներքին քաղաքականութեան մէջ չարգիլեցին Կիլիկիոյ շարժումները: Կուսակցութեան բռնած զիջող քաղաքականութեան շնորհիւ, հաւանական է որ Կիլիկիոյ աղէտը աւելի սաստկացաւ. գուցէ Մարաշում, Հաճինում եւ այլուր չունենայինք այնքան մարդկային կորուստներ, եթէ Կիլիկիան Հայաստանին կապելու եւ կամ անկախ դարձնելու ձգտումը Ընդհանուր Ժողովը մերժէր եւ հրահնգէր հայութեան համախմբուել Հայաստանում՝ դէմ գալով Կիլիկիան վերաբնակեցնելու ծրագրին:
Բ.- ՄԻՋԱԳԷՏՔ
Դեռ Ընդհանուր ժողովից առաջ կարեւորութիւն էր տալիս այդ նոր ազատագրուած շրջանին հետեւեալ նպատակներով.
ա.) Որ Վասպուրականից նահանջած մեր զօրամասերի եւ գաղթականութեան հաւաքականութիւնը կարողանանք պահել եւ կարողանանք կապուիլ անոնց հետ.
բ.) Որ տարագրուած հայութեան բեկորները հնարաւոր լինի հաւաքել արաբական անապատներից.
գ.) Որ Միջագետքի մեր ընկերների միջոցով կարողանանք իրազեկ լինել Հայաստանի հարաւում կատարուած անցուդարձներին եւ նրանց միջոցով բարեկամական կապ հաստատել մեզ շահագրգռող ժողվուրդների հետ, գլխաւորապէս եզիտների, ասորիների եւ քիւրտերի հետ:
Այս նպատակներով էր, որ Հայաստանից ուղարկուեց Արսէն Կիտուրը փոքրիկ գումարով, և այդ ուղղութեամբ էր, որ Բիւրոն նամակագրութիւն կը պահէր հոն գտնուող ընկերների հետ, գլխաւորապէս ընկեր Լեւոն Շաղոյեանի հետ: Դրուած նպատակները խիստ կարեւոր լինելով, ցանկալի արդիւնքների հասնելու համար անհրաժեշտ էին մեծաքանակ գումարներ, մանաւանդ արաբների եւ քիւրտերի մէջ ընկած, ձուլման եւ ոչնչացման ենթակայ կանանց եւ որբերի փրկութեան, ինչպէս եւ հազարաւոր գաղթականների եւ զինուորների Հայաստան փոխադրելու կամ նրանք համախմբուած պահելու գործին համար: Շատ քիչ օգնութիւն կարողացանք հասցնել, բայց Միջագետքի մեր ընկերների անձնւիրութիւնը եւ բացառիկ համառ տոկունութիւնը, մեծ արդիւնքներ տուին: Առաջին պատիւը այդ դժուարին գործի յաջողութեան կը պատկանի Լեւոնին, որ կարողացաւ իւր հետ նահանջած Վասպուրականի եւ Պարսկաստանի զինուորների եւ գաղթականների կեդրոնական անձնաւորութիւնը դառնալ եւ մինչեւ այսօր չբաժնուեց նրանցից: Գաղթականները պահեցին իրենց հաւաքականութիւնը, երկար ու յամառ կռիւներ մղեցին, եւ փորձանքներից ազատուեցին: Լեւոնի ջանքերով գլխաւորապէս, 8-9000 գաղթականներ ծովով ու ցամաքով հասան Հայաստան եւ Պարսկաստան. եւ այժմ էլ նա է Նահր էլ Օմարի մօտ 3000 մնացորդ գաղթականներին ուղղութիւն տուողը:
Երկրորդ նպատակը՝ ազատել անապատներուն ցրուած հայութեան արաբների եւ քիւրտերի ձեռքից, թէեւ դանդաղօրէն բայց անընդհատ առաջ է տարուած, եւ մօտ 1000ի կը հասնին կրօնափոխ եղածներ, որ վերադարձած են հայութեան գիրկը, որից մօտ 100ը երեխաներ: Ասում են դեռ կան հազարաւորներ գերութեան մէջ, բայց անհրաժեշտ են մեծ գումարներ եւ յամառ աշխատանք, որ մեր ներկայ ուժերից կարծես թէ վեր է:
Երրորդ նպատակը՝ համագործակցութիւն մեր հարեւան եզիտ, ասորի եւ քիւրտ ժողովուրդների հետ, տարուել է բաւարար չափով: Արսէն Կիտուրի շնորհիւ էր, որ ստացուեց եզիտ Շէյխի կոնդակը եզիտներին ուղղուած, որով կը յանձնարարուէր բոլոր եզիտներին իրենց բախտը կապել հայութեան ու Հայաստանի հետ եւ հայ կուլտուրան ընդունել իբրեւ իրենց սեփականութիւն: Այդ կրօնական հրովարտակը, գրուած եզիտ կրօնական եւ աշխարհական պետի կողմից, ունէր իւր բարոյական մեծ նշանակութիւնը եւ Հայաստանի հայ եւ եզտի միացումը այդ հրովարտակին կը պարտինք:
Ասորիների հետ կապակցութիւնը, որ տարւում էր Լեւոնի, Կիտուրի եւ այլոց կողմից, ունի եւ իւր քաղաքական նշանակութիւնը, որովհետեւ մօտ 60,000 ասորիների շահագրգռուած լինելը Վանից հարաւ գտնուող շրջաններով, մեզ դնում էր դաշնակից վիճակի մէջ: Եւ զուր չեն անցած թէ՛ նախկին եւ թէ վերջին մեր բարեկամութեան կապերը, որովհետեւ այսօր ասորին եւ հայը կը շփոթուի ոչ միայն արաբի, քիւրտի, թուրքի կողմից, այլեւ ասորիներից ոմանք իսկ կը շփոթեն ասորի հայու հետ:
Գալով Միջագէտքի քրտերի հետ յարաբերութեանց մեր նպատակներին, պիտի ասել, որ այդ դժուարին գործը դեռ չի տուած բաղձալի արդիւնք, մինչեւ վերջերս, ան աւելի հող պատրաստելու բնոյթ ունի: Բայց դրանով չեմ ուզում ասել, թէ անյուսալի է եւ անպտուղ են անցած թափուած ջանքերը, այլ կ’ուզեմ ասել, որ սերմանուած է եղել մեր ընկերների ձեռօք քիւրտ-հայկական համագործակցութեան գաղափարները, որ պիտի հասունացնել երկար ջանքերով եւ գուցէ մեր արիւնով:
Միջագետքում մեր բռնած քաղաքականութեան գլխաւոր գիծերը բնորոշելով՝ անցնենք Պարսկաստանին:
Գ.- ՊԱՐՍԿԱՍՏԱՆ
Պարսկաստանի վերաբերմամբ 9րդ Ընդհանուր Ժողովը յատուկ ուշադրութիւն դարձնելով որոշած էր.
«Պարսկաստանի հետ պահպանել նոյն սերտ յարաբերութիւնները, զորս ունեցել է Հայաստանի արտաքին քաղաքականութիւնը մինչեւ օրս, որ մեծապէս կը համապատասխանէ հայ ժողովրդի շեշտուած վերաբերմունքին դէպի պարսիկ ժողովուրդը»:
Բացի յիշուած հիմնական սկզբունքից, Բիւրոյի առաջ դրուած էին եւ այլ հարցեր Պարսկաստանում: Մենք հոն ունէինք, 1919 թուին, երկու Կ. Կոմիտէներ՝ Ատրպատականի եւ Շահաստանի. վերջինս թէեւ կիսաքայքայուած վիճակի մէջ էր, բայց շահագրգռուած էինք նրա վերակազմութեամբ, որովհետեւ այդ մարմնի միջոցով պիտի կարողանայինք հայ եւ պարսիկ ժողովրդեան բարեկամութիւնը աւելի շեշտուած տեսնել, որը եւ էր Ընդհանուր Ժողովի ցանկութիւնը: Դժբախտաբար, Բիւրոն բոլորովին կտրուած էր Պարսկաստանի յիշեալ երկու մարմիններից. կտրուած էինք անանցանելի կերպով Նախիջեւան գաւառով եւ Ադրբեջանով, որտեղից շատ խիստ դժուարութեամբ երբեմն սուրհանդակներ կարող էին անցնել: Մնում էր Հայաստան- Վրաստան-Պոլիս-Հնդկաստան գիծը, որ ամիսների հետ էր կապուած յարաբերութեան համար, այնպէս որ Բիւրոն փաստօրէն կապ չունէր այդ կարեւոր շրջանների հետ, այնինչ Պարսկաստանի մեր մարմինների ուժեղացումը եւ նրանց բարոյական աջակցութիւնը խիստ կենսական էին ոչ միայն արտաքին քաղաքականութեան տեսակէտից, այլեւ ներքին:
1919 թուականին, Սուրմալուի, Արալըխի, Զանգիբասարի, Վեդիբասարի, Միլլի Ձորի, Ճըզինի, Շարուրի, Նախիջեւանի, Զանգեզուրի թաթարները, որոնք փաստօրէն չէին ճանաչում Հայաստանի իշխանութիւնը, իրենց յենարան ունէին ինչպէս Տաճկաստանը, նոյնպէս Մակուայ եւ Թաւրիզի շրջանները: Մեզ համար կենսական էր գիտնալ, թէ ի՞նչ կարողութիւն եւ նպատակ ունէին անոնք, եւ ծանօթանալ նոյնպէս Պարսից իշխանութեան վերաբերմունքին: Պիտի աւելացնել եւ այն, որ 100, 000ը անց պարսկահայութեան համար անհրաժեշտ էր, որ մեր Կ. Կ.ները լինէին ուժեղ եւ մեզ հետ սերտ կերպով կապուած:
Կար եւ այլ մի հանգամանք, որ անհրաժեշտ էր դարձնում մեր ուշադրութիւնը այս կէտի վրայ: 1919ին, մեր պարսկահայ կուսակցական շարքերը երկպառակուած էին. Ճերմակ-Միրզոյեանական խմբակցութիւնը կանգնած էր տեղի մարմինների դէմ: Այդ արհամարհելի վտանգ չէր մեր ներքին կուսակցական կեանքում, մանաւանդ որ Միրզոյեանը մեր հին ընկերներից է եղած եւ կշիռ ունէր Պարսկաստանում:
Այդ բոլոր դրդապատճառները մեզ ստպեցին մեր կարեւոր ընկերներից Իշխան Արղութեանին ուղարկել Պարսկաստան, ոչ միայն իբրեւ դիւանագիտական ներկայացուցիչ, այլեւ իբրեւ Բիւրոյի ներկայացուցիչ: Նա բացառիկ էր, Բիւրոյի գործունէութեան ընթացքում, որ ունեցաւ այդ լիազօրութիւնը, որովհետեւ նախ մեր հին փորձառու ընկերն էր, եւ, երկրորդ, մենք հնարաւորութիւն չունէինք անմիջապէս կապուելու Պարսկաստանի մեր մարմինների հետ: Իշխանն էր Բիւրոյին փոխարինողը Պարսկաստանում:
Պարսից իշխանութիւնը առաջիններից եղաւ, որ ճանաչեց Հայաստանի Հանրապետութեան անկախութիւնը եւ ընդունեց Իշխանին իբրեւ պաշտօնական դեսպան, հաւասար միւս պետութեանց դեսպաններուն: Դրական արդիւնք էր նաեւ Պարսից իշխանութեան չէզոքութիւնը եւ նոյնիսկ բարեացակամութիւնը հանդէպ Հայաստանի, երբ վերջինս կը փորձէր զսպել Հայաստանի թաթար ապստամբութիւնները: 1919ի աշնան, Թուրքիոյ նշումով եւ ի մասնաւորի Մակուայ խանութեան միջոցով, Պարսկաստանը ցանկացաւ խառնուել Նախիջեւանի գործերին եւ որոշ տրամադրութիւններ ցուցադրել զայն միացնելու իրեն, բայց ի վերջոյ փոխեց իւր քաղաքականութիւնը եւ դարձաւ չէզոք եւ նոյնիսկ բարեացակամ դէպի մեր ձեռնարկները:
Նրա այդ դիրքը մեծապէս կը պարտինք Իշխանին եւ մանաւանդ Մելիք-Թանգեան եպիսկոպոսի ջանքերուն: Պարսից կառավարութիւնը համոզում էր գոյացրած, որ անկախ Հայաստանի Հարեւանութիւնը աւելի նպաստաւոր է Պարսկաստանի համար, քան սովետական, կամ մի այլ ձեւի իշխանութիւն: Դրանով պիտի բացատրել Զանգեզուրում նրա բարոյական աջակցութիւնը եւ 10.000ի մօտ նահանջող հայութեան անվտանգ Պարսից հողերում պատսպարուիլը: Ի նկատի ունենալով, որ Պարսից Ատրպատականում ռուս եւ թուրք ազդեցութիւնները խիստ զօրաւոր են, եւ յաճախ այդ շրջանում Պարսից իշխանութեան գոյութիւնը անուանական, այս չէզոքութիւնն իսկ ապահովելլը պիտի համարել գոհացուցիչ:
Շահաստանի եւ Վրէժի Կ. Կոմիտէութեան շրջաններում, կուսակցական գործերը կը յառաջանային հին աւանդութիւններով եւ հին կապիտալով, իներցիայի ուժով: Հայաստանի Անկախութեան փաստը նոր կեանք էր տալիս մարմիններին, եւ Դաշնակցութիւնը առաջուայ նման մնում էր տիրապետողի դերում: Պարսկահայութեան մէջ նա ունէր հմայք եւ բարոյական ոյժ, որը թուլանում էր ներքին երկպառակտութիւններով, «Միրզոյանական» խնդրով: Իշխանը լիազօրուած էր վերջ տaլու այդ պայքարին, բայց Դաtական Ատեանը կանխեց նրա ձեռնարկները:
Նախքան Իշխանի Թեհրան ժամանելը, հասնում են Բիւրոյին զանազան բողոքագրեր, թէ՛ Միրզոյեանականների եւ թէ նրանց հակառակորդների կողմից: Հարցը տրւում է Դատական Ատեանին, որը արտաքսում է Միրզոյեանին: Դատական Ատեանը վճիռը քննելու ոչ ոք իրաւունք ունի, բացի Ընդհանուր Ժողովից, ուստի դա ընդունւում է թէ՛ մեր եւ թէ Պարսկաստանի գործիչների կողմից, եւ դրանով փակւում է Միրզոյեանական խնդիրը: Բայց հասարակութեան մէջ, մինչեւ այսօր, այս պայքարը կը շարունակուի, խիստ տգեղ ձեւեր առնելով: Այդ խնդրի համար պիտի նկատել մի արդար բողոք Միրզոյեանականների կողմից, որով կը գտնեն վճիռը միակողմանի, քանի որ առանց ցուցմունքների եւ վկայութեանց է կատարուած եղել դատավարութիւնը:
Չնայելով այդ երկպառակութեանց, Դաշնակցութեան հմայքը այնքան դեռ ուժեղ է պարսկահայութեան մէջ, որ այսօր՝ երբ վերացած է Հայաստանի անկախութիւնը, բոլոր հասարակական հիմնարկութեանց մէջ ուղղութիւն տւողը եւ ղեկաւարը մենք ենք. երեսփոխանական ընտրութեանց մէջ մենք ենք յաղթութիւն տանողը, թէեւ պիտի խոստովանել, որ մեր թեկնածուները, թէ՛ պատրաստութեամբ եւ թէ հեղինակութեամբ՝ աւելի ցած մակարդակի վրայ կը գտնուեն, քան մեր հակառակորդներինը: Այս երեւոյթը մի անգամ եւս կը շեշտէ այն հանգամանքը, որ հայութիւնը ձայն է տալիս Դաշնակցութեան եւ ոչ թէ անհատներին, ինչքան հեղինակաւոր էլ լինին:
Պարսկաստանում 1921ից յետոյ եղած անց ու դարձերի մանրամասնութիւնները թողնելով, բաւականանանք այս ընդհանուր բնութագծերը տալով:
