Հատված Ալեքսանդր Խատիսյանի “Հայաստանի Հանրապետության ծագումն ու զարգացումը” կոթողային աշխատությունից:
_______________________________
Տասնմեկերորդ գլուխ
1920թ գարունը և մայիսյան ապստամբությունը
Այսօր էլ ես այն կարծիքին եմ որ, եթե չլինեին սարսափելի և ողբերգական արտաքին պայմանները, եթե չլիներ բոլշևիկյան և քեմալական հարևանների ներկայությունը, իրենց ավերիչ հակումներով, Հայաստանը արագությամբ պիտի ծաղկեր, ուժեղանար և ամրանար: Բայց, տարաբախտաբար, ճակատագիրը չէր թողնում հանգիստ, աշխատում էին պայթեցնել ներսից և դրսից:
1919թ-ի ձմեռը անցավ ազգաբակության ներքին դրությունը բարվոքելու անընդհատ հոգսերի մէջ: Եվ երբ սկսվեց 1920թ-ը մենք կարծում էինք, որ դուրս էինք գալիս մեր գոյության ամենադժվարին շրջանից:
Տարին սկսվեց շատ ուրախալի տեղեկությամբ: Հունվարի 19-ին Հայաստանը Փարիզի վեհաժողովի կողմից ճանաչվեց դե ֆակտո: Այդ մասին Հայաստանի հանրապետության պատվիրակությունը ստացել էր պաշտոնական հաղորդակցություն: Ինչպես հայտնի է հունվարի 12-ին դե ֆակտո ճանաչվել էին Վրաստանը և Ադրբեջանը: Իսկ Հայաստանը ճանաչվեց մեկ շաբաթ հետո: Վրաստանի և Ադրբեջանի ճանաչումը փութացել էին այն պատճառով, որ Եվրոպական պետությունները ցանկանում էին ամրացնել այդ պետությունները բոլշևիկների դեմ մղվելիք հնարավոր կռիվների համար:
Այդ ճանաչման մասին մենք իմացանք Թիֆլիսում: Ճանաչման այդ ակտի մէջ Հայաստանի անունը հիշված չլինելը մեզ շատ հուզեց: Անմիջապես այդ մասին գրեցի անգլիական գերագույն կոմիսար Որդրոպին, որը մեր դժգուհության մասին իսկույն հոռագրեց Լորդ Քըրզընին: Հեռագրեցինք նաև Փարիզում գտնվող մեր պատվիրակությանը: Հետևանքը եղավ այն, որ մեկ շաբաթ հետո տեղի ունեցավ Հայաստանի դե ֆակոտ ճանաչումը և երկրորդ Որդրոպի նամակը որում Հայաստանի ճանաչման ուշացումը նա բացատրում էր այն բանով, որ դաշնակիցները ցանկանում էին իբր միաժամանակ ճանաչել Ռուսական թուրքական հայաստանը, իսկ դա կապված էր դաշնակիցների և Թուրքիայի միջև կազմելիք հատուկ դաշնագրի մշակման հետ:
Հայաստանի դե ֆակտո ճանաչման մասին իմացա Երևանի կայարանում երբ Թիֆլիսից Երևան վերադառնալու ժամանակ դիմավորելու են եկել կառավարության անդամները, օտար առաքելությունների ներկայացուցիչները և մի զորաբաժին քաղաքապետ Շահխաթունու գլխավորությամբ:
Պաշտոնական զեկուցում ներկայացնելով՝ Շահխաթունին հայտնեց, որ գիշերը հեռագիր է ստացվել Հայաստանի դե ֆակտո ճանաչման մասին և այդ լուրը քաղաքում առաջ է բերել անասելի ոգևորություն և ուրախություն:
Աղաղակների և ցույցերի մէջ ես եկա իմ բնակարանը: Մուտքի առաջ հավաքված սպաները ինձ բարձրացրեցին և սկսեցին ճոճել օդում: Ժողովուրդը երկար ժամանակ չէր հեռանում իմ տան առջևից: Ես անմիջապես հրավիրեցի նախարարական խորհրդի նիստ՝ քննելու ուրախալի տեղեկության առթիվ լինելիք հանդեսների ծրագիրը: Նշանակվեց խորհրդարանի հանդիսավոր նիստ, զորքերի զորահանդես և մաղթանք:
Բայց այդ ուրախալի դեպքի հետ միաժամանակ կյանքը մեզ տալիս էր նաև խորապես ցավագին օրեր:
Նույն հունվարի վերջերին Կարսի նահանգի, Զարուշատի, Չլդրի և Աղբաբայի շրջանների թաթարական ազգաբնակչությունը, դրսի գրգռումների ազդեցության տակ բացարձակ կերպով ըմբոստացավ մեր իշխանության դեմ: Պետք եղավ ինչպես զինվորականներն են ասում «զինվորական զբոսանք» կազմակերպել՝ մեր հեղինակությունը ցուցադրելու համար: Ըմբոստացած Թաթար ազգաբնակչությունը հանգստացավ:
Բայց ահա վրա են հասնում այլ կարգի դեպքեր: Մի կողմից մարտին Ղարաբաղի ազգային բնակչությունը ապստամբեց Ադրբեջանի իշխանության դեմ, իսկ մյուս կողմից մայիսին Հայաստանի ներսում զանազան կողմերում բռնկվեց բոլշևիկների ապստամբությունը:
Այստեղ պետք է հիշատակել ապրիլի 28-ին բոլշևիկները գրավեցին Բաքուն և առանց որևէ դիմադրության իրենց իշխանությունը տարածեցին ամբողջ Ադրբեջանի վրա, այսպիսով՝ Հայաստանի սահմանի վրա Երևան եկավ բոլշևիկների իշխանություն:
Եթե ավելացնենք, որ ձմեռը, այսինքն՝ 1919թ․ դեկտեմբերին թաթարները ավերել էին Ագուլիսը, 25-ին այնտեղ տեղի էր ունեցել կոտորած՝ մասնակցությամբ թուրք սպաների ու զինվորների և տեղական ազգաբնակչության, որ առաջ էր բերել գաղթականների նոր հոսանք Գողթանից և հարաբերությունների ուժեղ լարում հայերի և մահմեդականների միջև Հայաստանի մյուս մասերում, միանգամայն հասկանալի կդառնա մտքերի այն հուզումնալից վիճակը, որ հող պատրաստեց բոլշևիկների կողմից եկող նոր քարոզչության համար։
Ինչպես արդեն հաճախ ասել եմ՝ Ղարաբաղի խնդիրը ուղղակի թունավորում էր Հայաստանի և Ադրբեջանի փոխհարաբերությունները։ 1919թ․ դեկտեմբերի 25-ին Սուլթանովը գրավեց Ղարաբաղը՝ առանց հաշվի առնելու տեղի ներկայացուցչական ժողովի կամքը և դրանով գրգռեց հայերին։ Հաշտության հասնելու նպատակով ես պայմանավորվեցի Ադրբեջանի կառավարության նախագահ Ուսուպբեկովի հետ հանդիպել Թիֆլիսում և իրավախոհության գալ։ Նոյեմբերի 23-ին մենք կազմեցինք «համաձայնագիր», որը նախատեսում էր միջին լուծում։ Միաժամանակ, ես դիմեցի Փարիզի պատվիրակությանը՝ խնդրելով պնդել Ղարաբաղի հարցի շուտափույթ լուծման վրա Վեհաժողովի կողմից։
Փարիզից մենք հուսադրիչ տեղեկություններ էինք ստանում։ Բայց կյանքը չէր սպասում։ Երևանում գտնվող ղարաբաղցիները չէին կարող տանել Ադրբեջանի բռնությունները Ղարաբաղում և կազմակերպում էին բողոքի միտինգներ։ Երևանի և Շուշիի միջև սկսեցին ստեղծվել աներևույթ թելեր։
Հայաստանի կառավարությունը հավանություն չէր տալիս Ղարաբաղում զինված ապստամբությանը, բայց կառավարությունից դուրս գտնված ուժերը կազմակերպեցին ապստամբություն Ղարաբաղում՝ Շուշիի պարիսպների տակ և լեռներում։
Իմ կառավարությունը, նախատեսելով, որ ժողովրդական զգացումները կարող են բռնկվել և չափազանց ծանր հետևանքներ առաջ բերել, Զանգեզուրի իշխանություններին ուղղված առանձին հեռագրով զգուշացրեց Ղարաբաղում ապստամբության վտանգից։
Հակառակ սրան, մարտի 22-ին՝ Բայրամի նախօրյակին, Շուշիի պարիսպների տակ բռնկվեց ապստամբությունը, որը շուտով տարածվեց Շուշիի փողոցները։ Երկուստեք եղան առաջին զոհերը։ Սկզբում հաջողությունները հայերի կողմն էին։
Մարտի 28-ին Ադրբեջանի արտգործնախարարը ուղարկեց բողոքի նամակ։ Ես պատասխանեցի, շեշտելով, որ իմ կառավարությունը որևէ մասնակցություն չունի ապստամբության մեջ։
Վախենալով Կարսի մահմեդականների բռնկումից, ես հեռագրեցի այնտեղ և պատասխան ստացա, որ նրանք հանգիստ են։
Հայերը դիմադրում էին Ասկերանում, բայց մնալով առանց փամփուշտի, ընկել էին անհավասար կռվում։ Դալի Ղազարը հերոաբար ընկավ Ասկերանի պաշտպանության ժամանակ։ Ադրբեջանի զորքերը մտան Շուշի։ Քաղաքը կրակի զոհ գնաց և ահագին թվով ժողովուրդ ենթարկվեց կոտորածի։
Ղարաբաղն ապրում էր սարսափելի օրեր։ Ապստամբությունը ձախողվեց, սկսեցին ճնշումները։ Ապրիլի 6-ին գերագույն կոմիսարներ դը Մարթելը, Գաբբան և Ուորդրոպը (ֆրանսիական, իտալական և անգլիական) հանձնաժողով ուղարկեցին Շուշի և խաղաղության խորհրդաժողով հրավիրեցին Թիֆլիսում։ Ապրիլի 13-ին պատվիրակությունը մեկնեց Շուշի։ Ապրիլի 6-ին Խան Խոյսկին ինձ գանգատվում էր, որ հայերը հարձակվել են Ղազախի գավառի գյուղերի վրա։ Ղարաբաղի դեպքերի առիթով մենք բողոք հայտնեցինք Փարիզ։
Վերջապես, ապրիլի 11-ին Թիֆլիսում գումարվեց անդրկովկասյան խորհրդաժողովը։ Ապրիլի 13-ին ստորագրվեց արձանագրություն՝ բոլոր վեճերը խաղաղությամբ լուծելու համաձայնության մասին։
Իհարկե, վերոհիշյալ դեպքերը հուզում էին մտքերը և խանգարում կյանքի կանոնավոր ընթացքը։ Մոտավոր գաղափար կազմելու համար այն տրամադրության մասին, որ տիրում էր այն ժամանակ, ես բերեմ մի քանի քաղվածքներ այն ընդարձակ նամակից, որ, իբրև Հայաստանի կառավարության նախագահ, 1920թ․ փետրվարի 6-ին ուղարկեցի Փարիզ՝ ՀՀ պատվիրակության նախագահ Ա․Ահարոնյանին։
