Ընդամենը 12 հազար քառակուսի կմ տարածքի վրա հռչակված Հայաստանի Հանրապետությունը մեկ տարվա ընթացքում զգալիորեն ընդարձակվեց, երբ Առաջին աշխարհամարտում պարտված Օսմանյան կայսրության զորքերը համաձայն Մուդրոսի զինադադարի և բրիտանացիների ճնշման տակ սկսեցին հետ քաշվել Անդրկովկասից: Հայկական ուժերը հաստատվեցին օսմանյան թուրքերի թողած հայաբնակ տարածքներում` ընդհուպ մինչև 1914թ. ռուս-թուրքական սահմանները` ներառյալ Կարսում ու Օլթիի ածխահանքերում:
Օսմանյան թուրքերը, սակայն, հեռանալով հայկական տարածքներից, իրենց հետ տանում էին հացի ու սննդամթերքի պաշարները` սովի ճիրաններում թողնելով հայ ժողովրդին: Վրացյանի խոսքերով` ՙԹուրքերը գտել էին կոտորածի նոր ձև` ավելի իրական ու անաղմուկ: Վեց ամիս ևս և Ռուսահայաստանն էլ կհասներ Թուրքահայաստանի օրին: Արժե՞ր այդ պայմաններում կռիվ անել, զորամասեր զբաղեցնել, իզուր տեղը արյուն թափել: Հայաստանի գործը հանձնելով սովին ու տիֆին` թուրքերն իրենց գլխավոր ուժերն ուղղել էին Բաքվի դեմ՚:
Հայաստանի դրությունը բարդանում էր նաև նրանով, որ ունենալով սահմանային վեճեր Վրաստանի ու Ադրբեջանի հետ, ենթարկվում էր նաև վերջիններիս կողմից իրականացվող տնտեսական շրջափակմանը: Իրավիճակը առավել բարդացավ 1918-ի դեկտեմբերին, երբ սահմանային վեճի պատճառով երկշաբաթյա պատերազմ սկսվեց Հայաստանի ու Վրաստանի միջև, և դեպի ծով ելք չունեցող Հայաստանը հայտնվեց կատարյալ շրջափակման մեջ:
ՙՅառաջ՚ թերթը 1919թ. փետրվարյան համարներից մեկում ՙՍովամահ Հայաստանը՚ հոդվածում այսպես է նկարագրել. ՙԴեպի Ռուսաստանն ու դաշնակիցներն ունեցած իր կույր, անսահման սիրո ու հավատի պատճառով այսօր նա ծայր աստիճանի ողբերգական դրության մեջ է դրվել: Նա ամեն կողմից շրջապատված է անբարյացակամության և թշնամության օղակով, նա մեռնում է սովից, ցրտից, վառելիքի, հագուստեղենի և դեղորայքի պակասությունից և նրա բարեկամները և հարևանները նրան օգնության չեն հասնում: Վրաստանը հաց չի բաց թողնում, Ադրբեջանը նավթ չի տալիս, իսկ դաշնակիցները լուռ ու անտարբեր հանդիսատեսներն են այս նահատակ ժողովրդի եզակի, բացառիկ ողբերգության՚:
Չքավորությունից բացի մինչև ոսկոր հասնող ցուրտն էր նեղում սովահար հայ ժողովրդին: 1918-1919 թթ. ձմեռը երկարատևներից և առավել խստաշունչներից էր Երևանի տարեգրության մեջ, որն անտանելի տառապանքներ բերեց: Այդ դժնդակ օրերի վկաներից Արտաշես Բաբալյանը գրում է. ՙՍովն իր անողոք ճանկերը խրեց հայ գյուղացու կրծքին: Մեռան հազարներով, տասնյակ հազարներով: Եվ վեց ամսվա ընթացքում մի բուռ հողի վրա սովից ու հիվանդություններից 180 հազար հայեր մահացան: Մեռնում էին անտրտունջ, գիտակցելով, որ վերջին ցորենը սպառված է և օգնության հույս չկա՚:
Մի կողմից սովին, մյուս կողմից համաճարակներին զոհ էր գնում հատկապես հայրենազուրկ, բնավեր ու սովահար արևմտահայ գաղթականությունը: Անտուն զանգվածները դժոխային ամիսներ անցկացրին բուք ու բորանի պայմաններում: Նրանք ապրում էին հնձվող մահվան երկրում, փոս ընկած այտերով և ուռած փորերով` սպասելով մահվան հրեշտակի գալստյանը: Ու մահը գալիս էր` տառապանքներից ազատելով հազարավոր գաղթականների ու տեղացիների: Շատերը, ովքեր դիմացել էին ցրտին ու սովին, զոհ գնացին մահասփյուռ հիվանդություններին: Տիֆը գլխավոր մարդասպանն էր: Նրան զոհ գնաց նաև ներքգործնախարար Արամ Մանուկյանը:
Վիճակագրական տվյալները սարսափազդու էին` մինչև 1919-ի ամառը Հայաստանի Հանրապետության բնակչության գրեթե 20 տոկոսը ոչնչացավ:
Հայաստանի խորհրդարանի նախագահ Ավետիք Սահակյանը 1919-ի ձմռանը Թիֆլիս այցելով, տեղի լրագրողներից մեկին պատմել է. ՙԴրությունը սոսկալի է: Ազատվեցինք մի թշնամուց, պաշարվեցինք մի ուրիշ թշնամիով, այդ սովն է, ապա բծավոր տիֆը: Համաճարակից, գլխավորապես սովից, մեր երկրում ամեն օր մահանում է մոտ երկու հազար հոգի: Այժմ Հայաստանին հարկավոր է հա’ց, հա’ց, հա’ց: Հայաստանին շուտափույթ հաց հասցնելու ամենամոտ շտեմարանը Կարսն է, ուր թուրքերն ամբարել են մեր երկրից տարած հացը, որի հետևանքով տառապում է հայ ժողովուրդը՚:
Բրիտանացիները 1919թ. հունվարին դեռևս թուրքերի վերահսկողության տակ գտնվող Կարսից արդեն Հայաստանի ենթակայության տակ անցած Ալեքսանդրապոլ հասցրին վեց գնացք ցորեն և ալյուր, մի քանի վագոն էլ` Շարուրից, որը նույնպես դեռևս մահմեդականների ձեռքում էր: Աննշան քանակությամբ ալյուր բերվեց նաև Թիֆլիսից, որից հետո, մինչև ապրիլի վերջերը, դրսից Հայաստան մթերք չմտավ:
Փետրվարի առաջին օրերից ՙՅառաջի՚ խմբագրությունում բացվել էր ՙՍովի ֆոնդ՚. ՙՄեր թերթը այսօրվանից ընդունում է նվիրատվություններ հօգուտ սովամահ հայ ժողովրդի՚: Թերթի երկրորդ և երրորդ էջերում խոշոր տառերով գրված է. ՙՕգնեցե’ք, Հայաստանի ժողովուրդը սովամահ է լինում, օգնեցե’ք: Օգնեցե’ք հանուն ժողովրդավարության և մարդասիրության, օգնեցե’ք Հայաստանի սովից, ցրտից ու շորի, շաքարի ու դեղորայքի պակասից մեռնող ժողովրդին: Փրկեցե’ք մահվան ճիրաններից մեր ժողովրդի վերջին մնացորդներին: Օգնեցե’ք՚:
Նույն համարում թերթը գրում է. ՙԱհա ամիսներ շարունակ բոլորը գոչում են. Հայաստանի հայ ժողովուրդը մեռնում է սովից: Այս է ահա մերկ ու դաժան ճշմարտությունը: Սակայն Թիֆլիսի հայ հասարակությունը շարունակում է իր հանցավոր անտարբերությունը: Ավելին: Հղփացած Թիֆլիսը շարունակում է հռոմեական վայելքն ու շվայտանքը: Մեր Հռովմը շարունակում է իր լուկուլոսյան խնջույքները: Իսկ այնտեղ մեռնում է հայ ժողովուրդը: Այստեղ քեֆը կյանքի միակ նպատակն է ու սկզբունքը: Այնտեղ սովն ու մահն են թագավորում ամենուրեք: Մեկ շաբաթ է մեր թերթն ու ՙԶակավկազսկոյե սլովոն՚ ՙՍովի ֆոնդ՚ են բացել: Մենք ստացել ենք ընդամենը յոթ հազար ռուբլի, իսկ ՙԶակավկազսկոյե սլովոն՚ մոտ կրկնակի: Ահա թե ինչպես է միլիարդատեր Թիֆլիսը պատասխանում սովամահ Հայաստանին՚:
1919թ. հունվարին վարչապետ Քաջազնունու առաջարկով` ՙերկրին սպառնացող սովի առաջն առնելու՚ նպատակով, անհրաժեշտ եղավ դիմել դաշնակից պետություններին, մասնավորապես ՙՀյուսիսային Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներին, օտար շուկաներից Հայաստան խոշոր քանակությամբ հաց ներմուծելու համար՚: ՙՀայաստանի դիմումները, ինչպես նաև արտասահմանում կատարված աշխատանքները, վերջապես լսվեցին: Օգնությունը չուշացավ, օգնության հասնողը Ամերիկան էր` պարենավորման դիկտատոր (Հերբերտ) Հուվերը` Եվրոպայի փրկիչը հետպատերազմյան սովից: Հուվերը եղավ Հայաստանի իրական փրկիչը՚:
Ամերիկյան ալյուրը սովահար Հայաստան հասավ 1919թ. գարնանը և վերջ դրեց այս զարհուրելի վիճակին: Կարճ ժամանակում ծովով Բաթում, այնտեղից էլ երկաթուղով Հայաստան հասցվեց ավելի քան 21 հազար տոննա ալյուր և 4.2 հազար տոննա ցորեն: Բացի այդ, 1915թ. ստեղծված ՙԱմերիկյան նպաստամատույց կոմիտեն՚ իրականացնում էր (Հայաստանի տարածքում գտնվող մեծամասամբ ցեղասպանությունից փրկված) շուրջ 15 հազար որբերի խնամքը: Հայաստան հասցվեցին նաև մեծ քանակությամբ հագուստ, սպիտակեղեն, դեղորայք, խտացրած կաթ, շաքար, այլ մթերքներ:
Հատված ՀԱՅԵՐԸ և ԹՈՒՐՔԵՐԸ գրքից
