Մենք համառօտ կերպով ցոյց տուինք, որ երկրի ղեկավարութիւնը կը տեսնէր Հայաստանի կղզիացումը, Վրաստանի տարտամ դիրքը, Ադրբեջանի թշնամութիւնը, Թուրքիայի անհաշտ լինելը, երկրի մէջ եղած ըմբոստութիւնները: Կը գիտակցէինք թէ հանգամանքներն էին, որ խիստ աննպաստ կացութիւն մը կը ստեղծէին Հայաստանի համար: Մենք տեսանք պատճառները եւ ձեռք առնուած միջոցները, թէ՛ Դաշնակիցների եւ թէ մեր հարեւանների հանդէպ: Բայց անտես չէր առնւոմ ե՛ւ Ռուսաստանի հետ կապակցութեան անհրաժեշտութիւնը, որ դեռ պիտի խաղար Անդրկովկասի եւ արեւելքի կեանքում: Այդ պատճառով, թէեւ Հայաստանը վերջնականապէս բաժանուած էր Ռուսաստանից, սակայն նրա հետ բարեկամական յարաբերութիւններ ստեղծելու ձգտումը միշտ եղել է Հայաստանի ղեկավարների եւ Բիւրոյի մտահոգութեան առարկան: 1919ին եւս այդ ուղղութիւնը կը շարունակէր եւ ամէն կերպ կը ջանացուէր Ռուսաստանի բարեկամութիւնը եւ աջակցութիւնը ապահովել, հետեւեալ գլխաւոր պատճառներով.
ա) Քանի որ հիւսիսից Ադրբեջանը մասնաւորապէս կը սպառնար Հայաստանի գոյութեան, ջանալ ռուսական բարեացակամութեամբ հակակշռել այդ թշնամութիւնը:
բ) Քանի որ թուրքերի կողմից վտանգը չէր վերացած, ռուսական բարեկամութեամբ չէզոքացնել այդ վտանգը:
գ) Քանի որ Հայաստանը հացի եւ ռազմամթերքի կարիքներ ունէր, Ռուսաստանի հայ գաղութի միջոցաւ կը սպասուէր ձեռք բերել յիշեալ նիւթերը եւ ապահովել գաղթականները:
դ) Քանի որ Ռուսաստանի համար մեծ նշանակութիւն չունէր Երեւանի եւ Կարսի նահանգներից զրկուելը, նրան ճանաչել տալ Հայաստանի անկախութիւնը եւ ապահովել փոխադարձ բարեկամութիւն:
Յիշեալ գլխաւոր հիմունքներով էր, որ Հայաստանի ղեկավար տարրը կ’առաջնորդուէր, նրա մէջ ե՛ւ Բիւրոն, թէեւ կային մտածողներ, որ այդ հիմունքներով առաջնորդուելը մեզ պիտի տանի մեկուսացման՝ ոչ միայն մեր հարեւաններից, այլ ե՛ւ Դաշնակիցներից: Բայց այդպէս մտածողները անհատական արժէք կը ներկայացնէին. քաղաքական ուղղութիւնը Հայաստանի կարելի է բնորոշել 1919ին՝ ձգտում դէպի Ռուսաստանը:
Գործնական կեանքի մէջ այս քաղաքականութիւնը իրագործելը խիստ դժուարութիւնների էր հանդիպելու: Նախ ո՞ր Ռուսաստանի հետ խօսել եւ որի՞ բարեկամութիւնը ապահովել: Այդ ժամանակ կային երեք Ռուսաստան՝ Դենիկինի, Կոլչակի, Լենինի: Երեքն ալ համահաւասար ուժեղ, երեքն ալ նոյնքան հաւանականութիւններ ունէին որ տէրը պիտի դառնան ամբողջական Ռուսաստանի, բայց երեքն ալ միմիեանց թշնամի: Այդպէս լինելով հանդերձ, մի բարեբախտ հանգամանք էր նկատւում, որ այդ երեք տեսակի Ռուսաստաններն էլ հակառակ չէին գոնէ Հայաստանի անկախութեան եւ քանի հեռու էին մեզնից, բարեկամական տրամադրութիւններ ցոյց կը տային: Այդ պատճառով էլ հարկ համարեցինք բանակցութիւններ վարել եւ բարեկամութիւններ վարել եւ բարեկամութիւններ ապահովել ոչ միայն ներկայի՝ այլեւ ապագայի համար:
Երեք Ռուսաստանների հանդէպ, մեր վերաբերմունքը եւ սպասելիքները եղած են նոյնատեսակ, առանց գերադասելու մէկին կամ միւսին, առանց նրանց ներքին պայքարին մասնակցելու, կամ պայմանաւորուելու օժանդակելու մէկին միւսին դէմ: Յարաբերութեան հիմքն է եղած, որ Հայաստան, իբրեւ անկախ պետութիւն, կ’ուզէ Ռուսաստանի բարեացակամութիւնը եւ բարի դրացիութիւնը ապահովել: Քանի որ երեք Ռուսաստանների հետ էլ առանձին-առանձին բանակցութիւններ կը վարուէր, վերցնենք յարաբերութեանց գործնական քայլերը եւ համառօտ նրանց նկարագիրը տանք:
1.- Կոլչակ.- Մի ժամանակ Կոլչակը պատկառելի ոյժ կը ներկայացնէր Ռուսաստանում, նա իւր իշխանութեան տակ ունէր ոչ միայն Ասիական Ռուսաստանը, այլեւ Վոլգայի հովիտը նրա ազդեցութեան ներքոյ կը գտնուէր: Ինչպէս Չեխօ-Սլովաքները, նոյնպէս շատերը կը կարծէին, որ Կոլչակը պիտի լինի Ռուսաստանի ապագայ իշխանութեան հիմքը: Այդ էր պատճառը, որ մեծ դժուարութիւններով հասցրած էինք Կոլչակի կառավարութեան մօտ Ձամոյեանին, իբրեւ անկախ Հայաստանի ներկայացուցիչ: Մենք Կոլչակի կառավարութիւնից անմիջական օգուտներ չէինք կարող սպասել, որովհետեւ եթէ ցանկութիւն էլ լինէր Կոլչակի կողմից Հայաստանին օգնելու, անհնարին էր այդ, քանի որ նա կտրուած էր մեզնից անսահման տարածութիւններով, բազմաթիւ մանր ու խոշոր իշխանութիւններով: Այդ գիտնալով հանդերձ, արժէք էինք տալիս Կոլչակի կողմից Հայաստանի անկախութիւնը ճանաչելու փաստին, ապագայի համար, եւ պիտի ասել որ այդ նպատակին հասած էինք, քանի որ ընկեր Ձամոյեան, իբրեւ անկախ Հայաստանի ներկայացուցիչ հոն ներկայացնելով, ճանաչուած էր իբրեւ այդպիսին: Թէ ի՞նչ խոստումներ եղած են, դրանք այլեւս նշանակութիւն չունին, որովհետեւ շուտով Կոլչակի աստղը պիտի հանգչէր:
1919ից՝ պարտութիւն պարտութեան յետեւից կրելով, նա ստիպուած կը լինի փախստական ձեւով հեռանալ ռուսական հողերից, լուծել կառավարութիւնը եւ տեղի տալ բոլշեւիկներին:
Կոլչակ սպաննուեցաւ Սիպերիոյ մայրաքաղաք Իրքութսքի մէջ, ճիշդ ա՛յն ատեն երբ Գրիգոր Ձամոյեան կը մեկնէր Չինաստան:
Մեր ներկայացուցիչը, Կոլչակի կառավարութեան տապալումէն վերջ, մեծ շրջան անելով աշխարհի շուրջը, 1920ին հասնում էր Հայաստան: Ինչպէս շատերը, Չեխօ-Սլովանքները եւ մենք պիտի այդ կողմից մեր փորձը ձախողած համարէինք, մեզնից անկախ պատճառներով, միայն ձեռք բերելով Կոլչակեանների հավաստիացումները, բարեացակամութիւնները, որոնք այժմս զուտ բարոյական արժէք կը ներկայացնեն:
2.- Դենիկին.- Կոլչակին համահաւասար ոյժ կը կներկայացնէր 1919ին Դենիկինը, Եւրոպական Ռուսաստանում. նա տիրում էր Վոլգայից-Տերեկի, Դոնի հովիտներին, եւ նրա ազդեցութիւնը կը հասնէր Դնիեստրի հովտին: Նա հասած էր համարեա Մոսկուայի տակը եւ նա կը ներկայացնէր մի ոյժ, զոր հաշուի չառնել մեր կողմից, թերութիւն պիտի նկատուէր: Բացի նրանից Դենիկինի հետ յարաբերութիւնը համակրութիւն ունէր ժողովրդէան լայն խաւերի մէջ, ի մասնաւորի զինուորականց մէջ (որոնցից շատերը զէնքի ընկերներ էին եղած դենիկինիցների հետ), Դենիկինի հետ կապակցութիւն հաստատելը կը զուգադիպէր հայ ղեկավարների քաղաքական հաշիւներուն:
Դենիկինը սահմանկից էր Կովկասին, եւ նրա բարեացակամութիւնը, եթէ մի կողմից մեզի համարեա թշնամի դարձած Ադրբեջանի եւ Թուրքիոյ հակակրութիւնը աւելի պիտի շեշտէր, միւս կողմից պիտի սանձահարէր, որոշ չափով, այդ հակառակութեան գործնականացումը: Եթէ Վրաստանը պիտի չախորժէր այդ կապակցութիւնից, բայց նա ինքը եւս Դենիկինի հետ կապուելու եւ բարեկամանալու միջոցների էր ձեռնարկած: Եթէ Դաշնակիցները մի քիչ կասկածանքով պիտի նայէին մեր վրայ, բայց թէ իրենք էին օգնողը Դենիկինին:
Այս քաղաքական հաշիւներից դուրս, մենք կանխիկ սպասելիքներ ունէինք Դենիկինից: Նախ՝ Հայաստանը ճանաչել տալ, երկրորդ՝ ապահովել նրա իշխանութեան ներքոյ գտնուող հարիւր հազար հայութիւնը, որու մտաւոր, մարտական և տնտեսական աջակցութիւնը թանկ էր մեզի համար. երրորդ՝ հարաւային Ռուսաստանից ստանալ մեզի համար կենսական հաց ու ռազմամթերք: Այս սահմաններով, առանց զինուորական եւ քաղաքական այլ պարտականութիւններով կապուելու, անհրաժեշտ էր մեր յարաբերութիւնը այդ անցողակի շրջանում:
Մենք Դենիկինի մօտ ունէինք Հայաստանի ներկայացուցիչ Սաղաթելեանը եւ նրանք էլ ունէին մեզ մօտ իրենց ներկայացուցիչը Զինկեւիչին: Մեր հիւպատոսները իբրեւ անկախ հանրապետութեան ներկայացուցիչներ կը գործէին Դենիկինեան Ռուսաստանում: Սկիզբները, դենիկինեան շրջանակները Հայաստանի անկախ գոյութեան վրայ կը նայէին իբրեւ ժամանակաւոր երեւոյթի, բայց թէ նրանց հին ցարական աշխարհատիրական հեռանկարները պատճառ էին, որ հանդուրժելի համարէին Հայաստանի անկախ թէ կիսանկախ վիճակը, իբրեւ մի կամուրջ իրենց լայն վաղուան ծրագիրների:
Դենիկինեան վախը մեր սրտում, համակերպւոմ էինք նրանց ոչ յստակ գործին, մանաւանդ որ կը տեսնէինք կանխիկ շահեր:
Առաջինը՝ գաղթականց վերաբերմամբ, որոնք, հիւսիսային Կովկասի փոթորիկների մէջ համեմատաբար տանելի վիճակ ունէին. նրանք իրաւունք ստացած էին վերադառնալ Հայաստան, իբր մարտական ոյժ կամ իբր գաղթական եւ այս թոյլտուութիւնը մեծ նշանակութիւն ունեցաւ, ինչպէս գաղթականների, նոյնպէս Հայաստանի համար: Գալիս էին հազարաւոր ուժեր, յաճախ իրենց պարենաւորումով եւ զէնքով, ուժեղացնելու Հայաստանը իրենց կարողութեամբ: Դժբախտաբար, Վրաստանը դժուարութիւններ էր յարուցանում յաճախ Սեւ Ծովի ափով կամ Դարեալի կիրճով եկող այդ բազմութիւններին. յաճախ խլում էին գոյքերը, շաբաթներ այս կամ այն կէտում (Մցխէթ, Գորի, Տրէօխ-Վէօստկայ եւայլն) պահում եւ թշուառութեան մատնում, բայց այդ արդէն դուրս էր դենիկինեան բարեացակամութիւնից եւ կը վերաբերուէր վրացիների անբարեացակամութեան: Այսպէս թէ այնպէս, Հայաստան մտաւ բաւականաչափ մարդ եւ աշխատող ձեռք:
Քիչ օգտուեց Հայստանը հացով եւ ուտելիքով: Ճանապարհի վրայ նստած վրացիները ցանկութիւն ունէին բացարձակ չթոյլատրել փոխադրութիւնները. թէեւ նրանց վրայ կը ճնշէին Դաշնակիցների ներկայացուցիչ Հասկէլը եւ ուրիշներ, թէեւ միւս կողմից դենիկինցիները ատամներ ցոյց կը տային, բայց Վրաստանը կարողացաւ այնքան դժուարութիւններ յարուցանել, որ փոխանակ միլիոնաւոր փութ հաց եւ այլ նիւթեր ստանալու, գուցէ 100.000ի չհասաւ ուտելիքի մեր ստացածը (որից 30.000ից աւելին՝ սերմնացու, Հասկէլի միջոցով): Ստիպուած էր Հայաստանը, իրեն խոստացուած կամ գնած հացահատիկները հասցնելու համար, տալ վրացիներին ե՛ւ կաշառք, եւ տոկոս բերածից, երբեմն 50 առ հարիւրի չափ: Միւս կողմից, դենիկինցիները սկսեցին դանդաղեցնել իրենց օգնութիւնները, տեսնելով որ վրացիք բաժին են առնում ղրկածներից, իսկ այդ պարագան նրանց հաշուին չէր գար, քանի որ Վրաստանի հանդէպ վատ էին տրամադրուած:
Աւելի շօշափելի օգուտ էր դենիկինեան շրջանից 3,000,000ի չափ մոսին-հրացանի փամփուշտ ստանալը: Դա թէեւ մեծ թիւ չի երեւում, բայց մեզ հասաւ այն ժամանակ (1920ի Մայիսի վերջերի եւ Յունիսին), երբ մեր պահեստներում ընդամէնը ունէինք 150,000 մոսինի փամփուշտ, այսինքն ոչինչ՝ 10,000 հրացանի համար: Եթէ այդ ռազմամթերքը չհասնէր, իրօք Հայաստանը զինաթափ կարելի էր համարել այդ թուականներին. այդ փամփուշտները փրկեցին մեզ եւ միջոց տուին հետագայ կռիւները առաջ տանելու:
Այսպիսի բարեկամական յարաբերութիւնները կային Հայաստանի ու դենիկինցիների միջեւ, եւ, ինչպէս տեսանք շօշափելի օգուտնէր կը ստանար Հայաստանը այդ յարաբերութիւններից: Բայց շուտով Դենիկինի աստղն էլ խաւարում է. նա տեղի է տալիս Վրանգելին, որի հետ եւս բարեկամական յարաբերութիւնները կը շարունակեն, մինչեւ նրա եւս ոչնչանալը եւ վերջնականօրէն տեղի տալը բոլշեւիկներին:
3.- Բոլշեւիկներ.- Ինչպէս ասացի, Հայաստանի ղեկավարները կը նայէին Դենիկինի եւ Կոլչակի վրայ, ոչ իբրեւ գաղափարակիցների՝ այլ իբրեւ իշխանութեանց, որոնք կը տիրապետէին մի խոշոր մասի վրայ ու վաղը հաւանական էր որ մէկը կամ միւսը լինէր Ռուսաստանի ամբողջական տէրը. մեր յարաբերութեանց հիմքը այդ էր գլխաւորապէս: Ուստի սխալ է այն կարծիքը, թէ ուզած ենք ոյժ տալ կամ գերադասել մի հոսանքի: Հայաստանի համար նոյնն էր, թէ ի՞նչ վարչաձեւ կամ ո՞վ էր Ռուսաստանի ներկայ կամ ապագայ տէրը, մեզ հետաքրքրողն էր ապահովել մեր անկախութիւնը եւ որոշ յենարան գտնել Ռուսիոյ մէջ:
Այդ պատճառով, երկուութիւն չպիտի համարել այն երեւոյթը, որ երբ Դենիկինի և Կոլչակի մօտ փորձեր կը լինէին բարեկամութեան, նոյն փորձերը միաժամանակ կը կատարուէին բոլշեւիկների հետ: Սա բխում էր ժամանակի իրականութիւնից. Լենինը նոյնքան հաւանականութիւն ունէր Ռուսիոյ տէրը դառնալու, որքան Կոլչակ կամ Դենիկին: Իսկ մեր նպատակը լինելով, որքան այսօրուան օգուտը, նոյնքան եւ վաղուանը հետապնդել, բնակնօրէն պիտի փորձէինք հեռաւոր Մոսկովեան Լենինների հետ մի լեզու գտնել եւ ապահովել, Ռուսաստանի կողմից, մեր այսօրուան եւ վաղուան անկախութիւնը: Մեր յարաբերութիւնները (Դենիկինի եւ Կոլչակի հետ) չունենալով գաղափարների նոյնութեան հիմք, եղել են եւ տարուել են քաղաքական հողի վրայ, համաձայնեցնելով եւ զուգադիպեցնելով մեր քաղաքական շահերին:
Արժէ քիչ աւելի ծանրանալ բոլշեւիկների հետ կապուած յարաբերութեանց վրայ, որովհետեւ ոչ միայն մեր շարքերից դուրս կանգնած մարդիկ, այլեւ մեր ընկերներից շատերը կը մեղադրեն Դաշնակցութիւնը, թէ կարեւորութիւն ենք տուած բոլշեւիկներին եւ դրա համար էլ Դաշնակիցների վերաբերմունքը դրական եւ վճռական եղած չէ մեր հանդէպ: Ոմանք էլ կը մեղադրէին, թէ բնաւ կարեւորութիւն չենք տուած եւ դրա համար էլ այս դժբախտութիւնը եկած է Հայաստանի գլխին:
Յայտնի է, որ բոլշեւիկեան յեղաշրջման օրից իսկ՝ երբ դեռ գոյութիւն չունէր Հայաստանի Հանրապետութիւնը, այլ Անդրկովկասեան Սէյմը եւ Կոմիսարեատը, Դաշնակցութիւնը բաւական սերտ յարաբերութիւն ունէր բոլշեւիկների հետ: 1918ին, երբ Կովկասեան ճակատը ունէր բոլշեւիկների հետ: 1918ին, երբ Կովկասեան ճակատը կը բոլշեւիկանար եւ երբ Թիֆլիսում Դաշնակցութիւնը ստիպուած էր կապուել մենշեւիկների եւ Մուսաւաթի հետ Անդրկովկասեան կոմիսարետի մէջ, դժուար էր մի յստակ եւ պարզ քաղաքականութիւն ունենալ դէպի բոլշեւիկները. այդպէս լինելով հանդերձ, Դաշնակցութիւնը անվերապահօրէն թշնամի չէր բոլշեւիկների, մենշեւիկների եւ Մուսաւաթի նման, այլ նոյնիսկ ոչ պաշտօնական, բարեկամական, բարեացակամ վերաբերմունք ունէր հանդէպ նոցա, քաղաքական դիտումներով:
Աւելի՜ն եւս. միակարծութիւն գոյութիւն չունենալով այդ հարցի շուրջը, Բիւրոյի անդամներից՝ Զաւրիեւ, Շահխաթունի եւ ինքս, աւելի սերտ յարաբերութեանց կողմնակից լինելով բոլշեւիկների հետ, բանակցութեան մէջ մտած էին Թիֆլիսում՝ Շահումեանի, Դանուշի, Նազարէթեանի, Կասեանի, ուսուցիչ Խանոյանի եւ Ցինցացէի հետ, իսկ Արամը, Երեւանում՝ Մակինցեանի հետ:
Բոլշեւիկ այս ղեկավարները, որ փաստօրէն Անդրկովկասի բոլշեւիկութեան ոգին կը կազմէին, համաձայն էին Հայաստանի անկախութեան եւ Դաշնակցութեան մնալուն, կը սպսէին մեզնից համագրոծակցութիւն, բայց այդ համագործակցութիւնը կը պայմանաւորուէր իրենց ռէալ զինուորական ուժերի Անդրկովկասի ճակատներում պահելով: Այդ չկարողացան իրենք անել, որով համագործակցութիւնը իրենք էին որ ջուրն էին գցում: Հետագայ դէպքերը ստիպեցին բոլշեւիկներին հեռանալու Հայաստանից եւ Վրաստանից, եւ իրենց կեդրոնը դարձնել Բագուն, որտեղ Ռոստոմի եւ Բիւրոյի միւս անդամների՝ Աբրահամի եւ Սարգիսի մասնակցութեամբ, բոլշեւիկ-Դաշնակցութիւն համագործակցութիւնը կը շարունակէր եւ իրարու հետ միասին երկարատեւ կռիւներ ունեցան ընդդէմ տաճիկներին, մինչդեռ Բագուի անկումը:
Այստեղ չեմ մտնելու անցեալի այս խոշոր դէպքերի ոչ քննադատութեան եւ ոչ գնահատութեան մէջ, բայց փաստն այն է, որ մինչեւ Բագուի անկումը, եթէ ոչ Դաշնակցութիւնը ամբողջ, բայց իր Բիւրոյի մեծ, մասը կը բանակցէր եւ կը համագործակցէր բոլշեւիկների հետ նոյնիսկ գործնական հողի վրայ: Բանակցութեանց եւ գործակցութեանց հետեւանքներից մին այն եղաւ, որ գլխաւորապէս Զաւրիեւի ջանքերով եւ Շահումեանի շնորհիւ, դուրս եկաւ Լենինի հռչակաւոր դեկրետը Միացեալ Հայաստանի անկախութեան մասին: Մի ուրիշ հետեւանք Բագուի յամառ կռիւն է, որ եղաւ թուրքերի դէմ եւ որին պիտի վերագրել գուցէ Հայաստանի բնաջինջ չլինելը:
Բագուի անկումից, Շահումեանի սպաննուելուց յետոյ, երբ ամբողջ Անդրկովկասից եւ Կովկասից դուրս քշուած էին բոլշեւիկները, եւ պարտութեան մատնուած Թուրքիստանում, հիւսիսային Կովկասում եւայլն, երբ անգլիացիք Բագու, Թիֆլիս էին նստած եւ արդէն Հայաստանի անկախութիւնը յայտարարուած էր, երբ բոլշեւիկները սեղմուած էին Մոսկուայի շուրջը՝ անոնց հետ ի սպառ մեր կապակցութիւն կտրուած չէ եղել: Եթէ ոչ պաշտօնապէս, գոնէ իբր կուսակցութիւն կամ կուսակցական անհատներ, նախկին կապակցութիւնը շարունակուել է, երբեմն թոյլ, երբեմն ուժեղ կերպով:
Այսպէս, օրինակ, Երեւանում կը գտնուէին բոլշեւիկ ղեկավարներից Մակինցեան եւ Արշաւիր Մելիքեան, որոնց հետ Բիւրոյի ներկայացուցիչ Արամը խիստ բարեկամական յարաբերութեանց մէջ էր: Արամի յանձնարարականով եւ նամակով, Մակինցեանը գալիս է Թիֆլիս, ուր մեր կողմից բարոյական օժանդակութիւն է ստանում. նրան անվտանգ անցկացնում են Քսետիների ու Ինգուշների միջոցով Նազարէթեանի մօտ (որ ինգուշների մօտ կը գտնուեր իբր ղեկաւար) եւ այնտեղից նա կարողանում է իրեն գցել Մոսկուա: Ան խօսք էր տուած Զաւրիեւի, Չիլինգարեանի եւ Ս. Յակոբեանի հետ համախորհուրդ աշխատել մեր օգտին. բայց ասում են հակառակն է պատահած: Երեւանում բարեկամական կապը շարունակւում է Արշաւիր Մելիքեանի հետ, որ ե՛ւ Հայաստանի խորհրդարանի անդամ էր:
Գալով Թիֆլիսին, հոն մնացած էին բոլշեւիկ ղեկաւարներից Կասեան, Խանոյեան, Շահվերդեան, Նազարէթեան, Գեգեչկորի, Մախարացէ, Ցինցացէ եւայլն: Բոլորն էլ հալածուած էին մենշեւիկների կողմից ինչպէս եւ Վրասատանի մեր Կ. Կոմիտէից, որ առաջները բաւական հակառակ դիրք էր բռնած բոլշեւիկների հանդէպ: Բայց, Վրաստանի մենշեւիկ կառավարութեան յոռի ընթացքի պատճառով եւ մասամբ անհատական ընկերական կապակցութեանց շնորհիւ, Կ. Կոմիտէն վերջ ի վերջոյ փրկիչը հանդիսացաւ բոլշեւիկ գործիչներուն. մեր ընկերները, ամիսներ շարունակ, երբեմն իրենց կեանքի գնով, պահպանեցին յիշեալ անձանց, այսինքն բոլշեւիկեան Կ. Կոմիտէի կազմը: Եւ այդ յարաբերութեանց շնորհիւ կը ցանկացուէր կապը պահպանել եւ Հայաստան-Բոլշեւիկեան Ռուսաստանի բանակցութեանց վերջնական հանգրուանին հասնել:
Մոսկուայում ունէինք երեք ընկերներ՝ Զաւրիեւ, Ս. Յակոբեան եւ Արտաշէս Չիլինգարեան. հոն Շահումեանի սպանութիւնը անարդարօրէն վերագրած էին մեզի. Դաշնակցութիւնը պատասխանատու էր հանուած Բագուի սպանդի: Այդ սխալ եւ սուտ կարծիքը կազմած լինելով, մեր ընկերները աւելի դրուած են եղել գերիի ու պատանդի վիճակի մէջ ու հազիւ մահուանից ազատուած էին: Մինչեւ խնդիրների պարզաբանուելը, արդէն մեռնում է Զաւրիեւը տիֆից, Արտաշեսը փախչում է, իսկ Ս. Յակոբեան, խաբելով, իրեն գցում է արտասահման:
Մինչեւ 1919ի մեր Ընդհանուր Ժողովը եղած այս վիճակը յիշեցի նրա համար, որ ըստ կարելւոյն փարատem այն կարծիքները, թէ մենք դենիկինցիների հետ յարաբերութիւն ունենալով, յարաբերութիւն չենք պահած բոլշեւիկների հետ եւ կամ այն՝ թէ Շանթի Մոսկուա ուղարկելուց է սկսւում մեր եւ բոլշեւիկների յարաբերութիւնը, եւ կամ այն՝ թէ մենք դենիկինցիների կամ բոլշեւիկների հետ ունեցած ենք գաղափարների նոյնութիւն: Ընդհակառակն, երկուսի հետ եւս չունենալով իդէալների նոյնութիւն, ձգտած ենք քաղաքական հողի վրայ բարեկամական կապ պահպանել եւ գործակցել այն չափով, որչափ կ’ապահովուի հայ ժողովուրդի անկախութիւնը եւ նրա ֆիզիքական գոյութիւնը, առանց յանձնառութեան տակ մտնելու դենիկինեան կամ բոլշեւիկեան գաղափարները իրագործելու: Դա կը համարէինք Ռուսիոյ ներքին գործը՝ մեզ բնաւ չվերաբերուող:
