Երզնկայի շրջանի եկեղեցիները եւ վանքերը. Յուշամատեան

Հեղինակ՝ Ռոբերտ Թաթոյեան, 16/12/2019 (վերջին փոփոխութիւն՝ 16/12/2019)

https://www.houshamadyan.org/

Երզնկայի եկեղեցիներու մասին յօդուածին հրատարակութենէն ետք, կը ներկայացնենք այս շարքին երկրորդ եւ վերջին մասը, որ կը վերաբերի Երզնկայի շրջանի հայկական վանքերուն։

Հեղինակը՝ Ռոբերտ Թաթոյեան, կը նշէ որ 1912-1913-ի տուեալներով Երզնկայի գաւառակին մէջ կանգուն և աւերակ հայկական եկեղեցիներու եւ վանքերու թիւը 77 էր, որոնցմէ 24 վանք և 53 եկեղեցի: Վանքերէն ոմանք հանրածանօթ էին եւ շրջանի ժողովուրդին համար ուխտավայրեր էին, ինչպէս օրինակ Աւագ վանքը, Մեծ Լուսաւորիչը, Թորդանի Սուրբ Փրկիչը, Կապոսի Սուրբ Յակոբը։

—-

Համաձայն Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարքարանի կողմից 1912-1913 թթ. Օսմանեան կայսրութեան արդարադատութեան և դաւանանքի նախարարութեանը ներկայացուած ցուցակի՝ Երզնկայի գաւառակում կանգուն և աւերակ հայկական եկեղեցիների և վանքերի թիւը 77 էր, որից 24 վանք և 53 եկեղեցի [1]:

Տրդատ եպիսկոպոս Պալեանը (1902 թ.) յիշատակում է Երզնկայի գաւառակի տարածքի վրայ կանգուն և աւերակ թւով 27 վանքի անուն [2]: Հայր Համազասպ Ոսկեանն իր «Բարձր Հայքի վանքերը» ուսումնասիրութեան մէջ տեղեկութիւններ է հաղորդում թւով 34 Եկեղեաց վանքերի մասին [3]:

Համաձայն 1897-1905 թթ. Երզնկայի թեմի առաջնորդական տեղապահ Դանիէլ վարդապետ Յակոբեանի տուեալների՝ բուն Երզնկայի թեմում կար 9 կանգուն և գործող վանք, որոնք էին՝ Ս. Կիրակոսը, Միաւորի Ս. Կարապետը, Տիրաշէնի Ս. Ներսէսը, Չագըրմանի Ս. Պօղոս-Պետրոսը, Շողակաթի Ս. Աստուածածինը, Երկանայ Ս. Գէորգը, Կայիփոսի (Կապօսու) Ս. Յակոբը, Չարչարանաց Ս. Լուսաւորիչը (Տատասկի վանք) և Բթառիճի Ս. Նիկողոսը (Ս. Նիկողայոս) [4]:

Այլ աղբիւրներ բուն Երզնկայի թեմի կանգուն վանքերի թւում հաշւում են նաև Աւագ (Ս. Թադէոս-Բարթողիմէոս) և Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ (Մեծ Լուսաւորիչ) վանքերը, որոնք, սակայն, ըստ թեմական-եկեղեցական վարչական բաժանման, պատկանում էին յարակից՝ Կամախի վանական թեմին [5]:

Երզնկայի վանքերը հիմնականում տեղակայուած էին դաշտը պարագծող լեռնաշղթաների ստորոտների և սարահարթների վրայ՝ միշտ այնպիսի վայրերում, որոնք տիրող դիրք էին զբաղեցնում դաշտավայրի վրայ, օժտուած էին ջրի հարուստ պաշարներով, բարեբեր հողով և բարեխառն օդով [6]:

Ինչպէս և Օսմանեան կայսրութեան տիրապետութեան տակ գտնուող պատմական Հայաստանի այլ շրջաններում՝ Երզնկայի բոլոր վանքները նաև ուխտատեղիներ էին: Սուրբը, որի անունով կոչուած էր տուեալ վանքը, ունէր իրեն յատուկ բուժիչ զօրութիւնը. մէկը բժշկում էր աչքը, միւսը՝ տարբեր բնոյթի ցաւերը, երրորդը՝ չբերութիւնը և այլն: Իւրաքանչիւր վանք ունէր իր լուսաղբիւրը՝ պաղորակ ջրի աղբիւր, որը յորդառատ հոսում էր վանքի մէջ կամ նրա մօտակայքում: Ժողովուրդը բուժիչ յատկութիւններ էր վերագրում այդ աղբիւրներին. հիւանդները, յատկապէս ջերմախտ ունեցողները, լողանում էին լուսաղբիւրների պաղ ջրի մէջ և շատերը բժշկւում [7]:

Հայոց ցեղասպանութեանը նախորդած ժամանակաշրջանում Երզնկայի բոլոր գործող վանքերը զուրկ էին միաբաններից, գտնւում էին խնամակալ մարմինների (հոգաբարձութեան) և Առաջնորդարանի վերահսկողութեան տակ: Թեմական իշխանութիւնները որպէս կանոն տալիս էին վանքերն ու վանքապատկան կալուածքները  վարձակալութեան՝ ամուսնացեալ քահանաների կամ անգամ աշխարհիկ անձանց՝ շինականների ու երկրագործների: Վարձակալները, որոնք կոչւում էին վանապետեր կամ վանապահներ, տնօրինում էին բոլոր վանքապատկան հողերը, մարգագետինները, պարտէզներն ու այգիները, վարում վանքապատկան տնտեսութիւնը՝ դրա դիմաց որոշակի գումար վճարելով Առաջնորդարանին: 1890-ական թթ. վերաբերող տուեալներով՝ Երզնկայի վանքերն ու վանքապատկան կալուածքները վանապահներին վարձակալական հիմունքներով փոխանցելուց Առաջնորդարանը ստանում էր տարեկան 80 օսմանեան լիրա (ոսկի) [8]:

Առանձին՝ առաւել աղքատ վանքապատկան կալուածքներից զուրկ վանքերի խնամակալութիւնը ստանձնում էին Երզնկա քաղաքի որևէ արհեստի ճիւղի ներկայացուցիչներ, որոնք հոգում էին վանքի նորոգութեան և բարեկարգութեան պէտքերը՝ դրա դիմաց հնարաւորութիւն ստանալով ամառուայ ամիսներին ընտանիքներով հիւրընկալուել վանքի տարածքում: Այսպէս, Երկանի Ս. Գէորգ վանքի նկատմամբ խնամք էին հաստատել պղնձագործները, Միաւոր Ս. Կարապետի նկատմամբ՝ սափրիչ արհեստաւորները [9], Ս. Կիրակոսի նկատմամբ՝ ներկարարները [10]:

Մեզ է հասել Ս. Ներսէս (Տիրաշէն) վանքի հոգաբարձութեան և վանապահի միջև կնքուած մէկամեայ պայմանագրի ամբողջական տեքստը, որի օրինակով կարելի է պատկերացում կազմել Երզնկայի բոլոր վանքերի թեմական իշխանութիւնների և վանապահների փոխյարաբերութիւնների, վանապահների իրաւունքների և պարտականութիւնների մասին: Մասնաւորապէս, վանապահը պարտաւորւում էր խնամել վանքն ինչպէս իր սեփական կալուածքը, կատարել դրանում բոլոր անհրաժեշտ նորոգութեան աշխատանքները, որոնց ծախսը չի գերազանցում 100 դահեկան (ղուռուշ) գումարը, վանքի շրջակայքում տնկել 300 ուռենի և բարդի ծառ, վճարել վանքի հողային կալուածքներից պետութեան կողմից գանձւող էմլաքի տուրքը, վճարել հոգաբարձութեանը տարեկան 7,5 օսմանեան ոսկի՝ որպէս վարձակալութեան գումար, չկտրել վանքի ծառերը և չծախել վանքի ջուրը (այսինքն օգտագործել այն բացառապէս վանքապատկան տնտեսութեան կարիքների համար) և այլն: Դրա դիմաց վանապահը ստանում էր վանքապատկան հողերի, անասունների և գոյքի օգտագործման իրաւունքը և, համապատասխանաբար, դրանից գոյացած եկամուտը, վանապահին էին նաև պատկանում ուխտաւորների այցելութիւնների ժամանակ մատուցուած եկեղեցական ծառայութիւնների դիմաց ստացուած գումարները [11]:

Հակառակ նման պայմանագրերի՝ գործնականում, որպէս կանոն, շատ վանքապահներ առաւել շահագրգռուած էին վանքապատկան կալուածքների շահագործմամբ, քան վանքի շէնացման հարցերով: Ժամանակակցի մի վկայութեան մէջ կարդում ենք. «Որովհետև վանորայք չունին վանական, կղեր, կ՚աւերին վարձակալաց շահախնդրութեամբ, որք երբեմն կը հատանեն ծառաստաններն, կը վաճառեն անասունքն, կը խորեն [խորել՝ թաքցնել, իւրացնել – Ռ.Թ.] կարասիքն՝ մինչ իսկ սրբազան սպասքն, զանց կ’առնեն իսպառ շինութեան, նորոգման յանձանձանաց պարտականութիւնք, զորս դաշնագրած են» [12]:

Վանքերը իւրայատուկ ամառանոցի դեր էին կատարում Երզնկա քաղաքի հայերի համար, որոնք անց էին կացնում դրանցում ամռան ամիսները՝ որպէս «ուխտաւորներ»: Երզնկայի բոլոր գործող վանքերը ունէին նման ուխտաւորների համար նախատեսուած կացարաններ՝ հինգից տաս սենեակներով, որոնցից իւրաքանչիւրի մէջ անհրաժեշտութեան դէպքում կարող էր տեղաւորուել երկու-երեք ընտանիք: Երբ սենեակները պակասում էին՝ ուխտաւորները կայանւում էին վանքին կից խփած վրաններում:

Վանապահը վանքի բանջարեղէններից, պտուղներից բաժին էր հասցնում ուխտաւորներին, մերթ ընդ մերթ նրանց կաթ ու մածուն բաժանում: Դրա փոխարէն, ուխտաւորները վանապետի ընտանիքի անդամներին կօշիկ, հագուստ և իրենց արհեստի այլ արդիւնքներ էին նուիրում: Բացի դրանից, ուխտաւորները նուէրի անուան տակ, բայց իրականում որպէս սենեակի, կեցութեան վարձ, որոշակի գումար էին տալիս վանապահին [13]:

Ուխտաւորները մեկնելուց առաջ, ըստ ընդունուած սովորութեան, մատաղ էին մորթում: Մատաղացու ուլը կամ գառնուկը անպայման գնւում էր վանքից, մատաղի մորթին էլ նուիրւում էր վանապետին: Վանապետը նաև հասոյթներ էր ունենում եկեղեցական արարողութիւնների ժամանակ հանգանակուած գումարներից (պնակի գումար), ինչպէս նաև սուրբի մասունքի ցուցադրութեան առթիւ գոյացած նուէրներից [14]:

Վանապետեր-վանապահները, իրենց դիրքերն աւելի ամրապնդելու նպատակով որպէս թևարկու (հովանաւոր) էին ճանաչում Երզնկա քաղաքի հայ երևելի և ազդեցիկ համայնքային գործիչներից որևէ մէկին: Թևարկուն պաշտպանում էր վանապետի շահերը համայնքային և օսմանեան տեղական իշխանական կառոյցներում՝ իր հովանաւորութեան դիմաց ստանալով տարբեր նուէրներ, ինչպէս նաև ամռան ամիսներին վանքում որպէս պատուաւոր հիւր հիւրընկալուելու և վանքի բարիքներից օգտուելու իրաւունք [15]:

Վանապետութեան վարումն  այնքան էլ դիւրին գործ չէր: Սովորաբար մեկուսի վայրերում, ձորի մէջ կամ բլուրի վրայ տեղակայուած վանքերը գտնւում էին քրդական աւազակախմբերի ասպատակութեան ու թալանի մշտական և կայուն սպառնալիքի տակ, որից խուսափելու համար վանապետը պէտք է օժտուած լինէր ինչպէս քաջութեամբ, այնպէս էլ դիւանագիտական յատկութիւններով [16]:

Սակայն անգամ նման յատկանիշների տէր վանապետերը ի վիճակի չեն լինում դիմադրելու Համիդեան կոտորածների հուժկու ալիքին, որը Երզնկայի գաւառակ է հասնում 1895 թ. հոկտեմբերին: Դրա ժամանակ քիւրդ ասպատակների կողմից թալանւում և աւերւում են թեմի ութ վանքեր, սպանւում է Չարչարանաց Ս. Լուսաւորիչ վանքի վանապետ-վանապահ Տէր Ղևոնդ քահանան, ինչպէս նաև Խնձորիկ ու Ղարաթուշ հայաբնակ գիւղերի քահանաներն ու նրանց ընտանիքի անդամները [17]:

Համիդեան կոտորածներին յաջորդած տարիներին Երզնկայի վանքերը կարողանում են ապաքինուել կրած վնասներից միայն մասնակի կերպով՝ վերականգնելով իրենց քիչ թէ շատ բնականոն ընթացքը մինչև Ցեղասպանութիւնը և երզնկահայութեան բնաջնջումն ու հայրենազրկումը:

Ստորև առանձին կ՚անդրադառնանք Մեծ եղեռնի նախաշէմի դրութեամբ բուն Երզնկայի թեմի ինը գործող վանքերին, ինչպէս նաև Սեպուհ (Գոհանամ, Մանեայ) լեռան արևմտեան ստորոտին ընկած երեք նշանաւոր սրբավայրերին (Թադէոս-Բարթողիմէոս (Աւագ վանք), Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ (Մեծ Լուսաւորիչ) և Թորդանի Ինն սրբոց գերեզմանք):

Սեպուհ լեռան սրբավայրերը

Ս. Թադէոս-Բարթողիմէոս (Աւագ վանք)

Աւագ վանքը գտնւում էր Սեպուհ լեռան արևմտեան ստորոտին մի ձորակի մէջ (այստեղից էլ մենաստանի՝ Դերեվանք անունը)՝ հայաբնակ Կառնի (Գառնի) գիւղի հարևանութեամբ (այդ պատճառով էր երբեմն յիշատակւում է որպէս Կառնոյ (Գառնոյ) վանք) [18]:

Ըստ աւանդութեան՝ վանքը հիմնադրուել էր Ս. Թադէոս Առաքեալի կողմից յանուն Ս. Աստուածածնի, և միայն հետագայում էր անուանակոչուել Ս. Թադէոսի և Ս. Բարթողիմէոսի անունով [19]:

Վանական համալիրը բաղկացած էր երեք ոչ գմբէթաւոր՝ Ս. Թադէոս, Ս. Աստուածածին և Ս. Կարապետ եկեղեցիներից, վանականների և ուխտաւորների համար նախատեսուած կացարաններից, տնտեսական շինութիւններից (գոմ, մառան և այլն), շրջապատուած էր պարսպով [20]: Վանքի եկեղեցիներից ամենամեծը Ս. Թադէոսն էր՝ որը նկարագրւում է որպէս վայելչակերտ, վեհաշուք և սքանչելի մի շինութիւն [21]: Եկեղեցու փայտեայ դուռը քանդակազարդ էր՝ փորագրուած էին Յիսուսն ու առաքեալները, այն իր վրայ նաև կրում էր երկաթագրերով մի արձանագրութիւն [22]:

Վանքն ունէր պտղատու այգի, թթաստան, ընդարձակ անտառ, 150 արտավարի չափ մշակելի և խոպան հողեր, որպէս վանքի թեմ՝ Կամախի տասից աւել հայկական գիւղեր [23]:

Վանքի նշանաւոր հնութիւններից էր Դեղթափ կոչուող քարը՝ փոքր ձեռքի մեծութեամբ, գոգաձև բոլորակ յակինթեայ երկնագոյն մի քար, որի վրայ տղամարդու և կնոջ դիմապատկերներ էին փորագրուած: Աւանդաբար պատմւում էր, որ այդ քարը հայոց Տրդատ արքային՝ Հռոմի կայսեր Կոստանդիանոս Մեծի նուէրն էր, և, համապատասխանաբար, քարի վրայ պատկերուած էին Հռոմի կայսրն ու նրա կինը: Ժողովուրդը հաւատում էր, որ քարն օժտուած է բուժիչ յատկութիւններով [24]:

Շնորհիւ այս Դեղթափ քարի և այլ մասունքների՝ Աւագ վանքը Սեպուհ լեռան բոլոր սրբավայրերի մէջ առաւել ժողովրդականութիւն վայելողն էր՝ իւրաքանչիւր տարի ամռանը հիւրընկալում էր մեծ թւով ուխտաւորների և օդափոխութեան եկածների [25]:

Վանքի վանապահութիւնը ժառանգաբար վերապահուած էր Բրոխորոնեանց (Փրոխորանեան) ընտանիքին, որի ներկայացուցիչները նաև վանահայրութիւն էին անում՝ կուսակրօնութիւն ընդունելով [26]: Իրենք՝ Բրոխորոնեանները, պնդում էին, որ սերւում են քրմական տնից և օժտուած են վանքի նկատմամբ ժառանգական իրաւունքով [27]: Բրոխորոնեանները խնամում էին ոչ միայն Աւագ վանքի, այլև հարևան այլ վանքերը՝ իրենց կեանքի գնով պաշտպանելով դրանք քուրդ աւազակների պարբերական յարձակումներից, յատկապէս թոյլ չտալով ոչնչացնել Սեպուհ լեռան ընդարձակ անտառները: Նրանք ապրում էին վանքի հողերը մշակելով, ինչպէս նաև իրենց գերդաստանից ԱՄՆ տեղափոխուած և այնտեղ աշխատանք գտած մի քանի երիտասարդների նիւթական օժանդակութեամբ [28]:

Համիդեան կոտորածների շրջանում ջարդարարներին դիմադրութիւն ցոյց տալու, իր խրոխտ ու ընդդիմադիր կեցուածքի պատճառով Աւագ վանքի վանահայր Վարդան վարդապետ Բրոխորոնեանցը, որը նաև Կամախի թեմի առաջնորդական փոխանորդն էր, բանտարկւում է, ապա աքսորւում Պոլիս, որտեղ և մնում է մինչև իր մահը [29]:

Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ (Մեծ Լուսաւորիչ)

Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ կամ Մեծ Լուսաւորիչ վանքը գտնւում էր Սեպուհ լեռան արևմտեան լանջին: Ըստ աւանդութեան՝ հիմնադրուել է IV դարում՝ Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչի յանգման տեղը՝ Մանեայ այր անձաւի մօտ  (այդ պատճառով էլ կրում էր նաև «Հանգիստ Լուսաւորչի վանք» անունը) [30]:

Վանքի գլխաւոր՝ Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցին համալիրային մի շինութիւն էր, որը բաժանուած էր երկու առանձին մասերի՝ ներքին և արտաքին տաճարների [31]: Եկեղեցու ներսում պահւում էին սրբի ձախ բազկամասունքը և վզի խաչը [32]: Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցուց դէպի հիւսիս-արևելք գտնւում էր Ս. Ամենափրկիչ եկեղեցին՝ փոքր գմբէթաւոր մի կառոյց [33]: Այս եկեղեցու կողքը կար իր անուշ և առատ ջրով հռչակուած Բարեհամ կոչուող աղբիւրը, որն ըստ աւանդութեան սկսել է բխել Գրիգոր Լուսաւորչի հրաշքով [34]: Աղբիւրի կողքը գտնւում էր Մանեայ այր անձաւը, իսկ վանքից ներքև՝ «Տրդատի քար» անունը կրող ցցուած մի քար, այն կանգնեցուել էր այն տեղում, որտեղ, ըստ աւանդութեան, մկրտուել է հայոց արքան [35]:

Վանքը շրջապատուած էր աղիւսեայ բարձր ու հաստ պարիսպներով, մուտքը՝ ձուլածոյ երկաթեայ դուռ [36]:

Վանքն ունէր մշակելի հողեր, ընդարձակ անտառ, և որպէս թեմ՝ Կամախի հայաբնակ 5-6 գիւղեր [37]:

Ինչպէս և Աւագ վանքը, Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչը ևս գտնւում էր Բրոխորոնեան ընտանիքի վանապահութեան տակ՝ անմիջապէս կառավարուելով նրա ներկայացուցիչներից մէկի կողմից [38]:

Վանքի ուխտի օրը Գրիգոր Լուսաւորչի նշխարների գիւտի տօնն էր (Հոգեգալստի երրորդ շաբաթ օրը): «Գիւտ նշխարաց տօնին Բարձր Հայքի և Եկեղեաց գաւառի հաւատացեալները գունդ գունդ կը մագլցին լեռնէն վեր, մեծ մասը հետիոտն: Մոմեղէններով կը դիմեն դէպի աւագ խորանը, ծնրադիր, ոմանք հեկեկանքով կ’աղօթեն: Կը գտնուին նաև այդպիսի ուխտաւորներ, որոնք ամբողջ գիշերը Տաճարին մէջ կ՚անցնեն յաճախ աղօթքներով և դուն ուրեք [հազիւհազ – Ռ.Թ.] մրափելով: Ամուլ կիներ Լուսաւորչի ննջման տեղէն… կ’առնեն հող, ջրախառն խմելու և զաւակ ունենալու հաւատքով», կարդում ենք ուխտագնացութեան նկարագրութիւններից մէկում [39]:

Վանքը մեծապէս տուժել է Համիդեան կոտորածների ժամանակ քրդական ցեղախմբերի յարձակումից՝ եկեղեցին թալանուել ու աւերուել է, տնտեսական շինութիւնները՝ քանդուել: 1901 թ. վանք այցելած Երզնկայի թեմի առաջնորդ Դանիէլ վարդապետ Յակոբեանցը գտնում է այն լքուած վիճակում՝ նշելով, որ դրա և Երզնկայի այլ աւերակ վանքերը վերանորոգելու, նորից բնակելի և վանապահներին յանձնելի վիճակին հասցնելու համար անհրաժեշտ է մօտ 250-300 օսմանեան ոսկի գումար [40]:

Ս. Փրկիչ վանք (Թորդանի Ինն սրբոց գերեզմանք)

Թորդանի Ս. Փրկիչ (կրել է նաև Ս. Խաչ և Ս. Նշան անունները [41]) վանքը գտնւում էր Սեպուհ լեռան արևմտեան կողմում՝ Երզնկա քաղաքից 7 ժամ հեռաւորութեան վրայ՝ հայոց պատմական Թորդան գիւղի մէջ [42]: Յայտնի էր Ինն սրբոց գերեզմանք անունով, քանի որ այնտեղ էին ըստ աւանդութեան ամփոփուած հայոց Տրդատ Գ Մեծ արքայի, նրա կնոջ՝ Աշխէնի և քրոջ՝ Խոսրովիդուխտի, Գրիգոր Լուսաւորչի, և Լուսաւորչի տոհմի շառաւիղ կաթողիկոսներ՝ Վրթանէսի, Յուսիկի և Գրիգորիսի (Աղուանքի եպիսկոպոս), ինչպէս նաև IV դարի նշանաւոր եկեղեցական գործիչներ Դանիէլ Ասորու և Խադի աճիւնները [43]:

Մեծ եղեռնի նախաշէմին երբեմնի վանքի կառոյցներից մնացել էր միայն գլխաւոր տաճարի շէնքը, որը Թորդանի բնակիչների համար ծառայում էր որպէս եկեղեցի [44]:

Եկեղեցին բաժանուած էր ներքին և արտաքին տաճարների: Արտաքին տաճարն ունէր ըստ ընդունուած ձևի երեք սեղաններ, պատերը քարուկիր էին, ձեղունը ատաղձներով ծածկուած: Ներքին տաճարի մուտքը գտնւում էր արտաքին տաճարի աւագ սեղանի բեմի տակ: Ներքին տաճարն ամբողջութեամբ քարուկիր էր, քառակամար և խաչաձև, որի վրայ բարձրանում էր կաթուղիկէն՝ ութանիստ վեղարաձև գագաթով: Ունէր միակ աւագ սեղան՝ կառուցուած արևելեան կամարի տակ, որի բեմի տակ ամփոփուած էին Տրդատ արքայի և Աշխէն տիկնոջ նշխարները: Անմիջապէս նրանց կողքի ներքնակամարների տակ գտնւում էին Խոսրովիդուխտի և Դանիէլ Ասորու գերեզմանները: Հիւսիսային կամարի տակ գտնւում էր Վրթանէսի շիրիմը՝ քարուկիր, քառակուսի կոթողաձև, որի վրայ չորս սիւների օգնութեամբ բարձրացուած էր վեղարաձև գմբէթ: Հանդիպակաց հարաւային կամարի տակ գտնւում էր Յուսիկի համանման շիրիմը [45]:

Գրիգոր Լուսաւորչի գերեզմանը գտնւում էր արևմտեան կամարի հարաւային կողմում, այնպէս որ այցելու ուխտաւորը առաջինն այն էր հանդիպում ներքին տաճարը մտնելուց յետոյ: Շիրիմի ճարտարապետական ձևը համապատասխանում էր Վրթանէսի և Յուսիկի շիրիմներին՝ տարբերուելով միայն աւելի մեծ չափսերով: Նոյն տեղում էր գտնւում նաև Գրիգորիսի շիրիմը [46]:

Խադի գերեզմանը ցոյց էր տրւում ներքին տաճարի հարաւային կողմում՝ կողմնական աւանդատան մէջ [47]: