Ալեքսանդրապոլի դաշնագիրը ստորագրվել 1920 թվականի դեկտեմբերի 2-ի լույս 3-ի գիշերը: Հայաստանում այն ամբողջական՝ բոլոր 18 հոդվածները, օնլայն՝ համացանցում, երբեք չի հրապարակվել: Դաշնագիրը ռուսերենով, ավելի ճիշտ՝ միայն 15 հոդվածները, տեղ է գտել “Судьбоносные договора” գրքում:
Ալեքսանդրապոլի դաշնագիրը առաջին անգամ ամբողջապես, ռուսերենով, օնլայն՝ համացանցում, հրապարակում է Հայկական ուսումնասիրությունների ԱՆԻ կենտրոնը: Դաշնագիրը եղել է ֆրանսերենով և թուրքերենով՝ արաբատառ օսմաներենով: Դաշնագրի թուրքերեն տեքստի տակ դրված է Ալեքսանդր Խատիսյանի ստորագրությունը:
ԱՆԻ կենտրոնը ներկայացնում է դաշնագրի ամբողջական տեքստը ռուսերենով, որ վերցրել ենք Հայաստանի Ազգային արխիվից՝ ֆոնդ 200, ցուցակ 1, գործ 27, թերթեր 30, 31, 32: Քանի որ նախկինում հայկական գրքերում և լրատվամիջոցներում հրապարակվել է դաշնագրի հիմնականում 15 հոդվածները միայն, ԱՆԻ-ին ներկայացնելու է նաև դա, որպեսզի ընթերցողի համար պարզ լինի, թե որ հոդվածներն են դուրս թողնվել կամ փոքր-ինչ խեղաթյուրված ներկայացվել: Ամբողջական՝ 18 հոդվածներից բաղկացած դաշնագրում bold արված հոդվածները նշանակում են, որ դրանք տեղ չեն գտել նախկինում հրապարակվածներում, իսկ երբ italic է, նշանակում է, որ խեղաթյուրված է:
Բացի այդ, նախ կտանք մի հատված Ալեքսանդր Խատիսյանի ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԾԱԳՈՒՄՆ ՈՒ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ գրքից, որտեղ գլխավոր բանագնացը մանրամասնում է, թե ինչպես է դաշնագրի տեքստը հանձնել Դրոյին և Սիլինին:
Հայկական ուսումնասիրությունների ԱՆԻ կենտրոն
______________________________________
Հատված Ալեքսանդր Խատիսյանի ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԾԱԳՈՒՄՆ ՈՒ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ գրքից
*****
Գիշերվա ժամը 2-ին՝ դեկտեմբերի 2-ի լույս 3-ի, երկու պատվիրակությունները ստորագրեցին դաշնագիրը:
Մյուս օրը, դեկտեմբերի 3-ին, առավոտյան ժամը 8-ին, ուղղակի հեռագրաթելով հաղորդեցի Դրոյին, որ դաշնագիրը ստորագրված է և հարցրեցի՝ կարող է՞ արդյոք պատվիրակությունը Երևան գալ և կարող է՞ արդյոք իր ազատության երաշխավորություն ստանալ:
Մեկ ժամ անց Դրոն պատասխանեց. «Խորհրդային իշխանության ներկայացուցիչը խոստանում է ազատություն պատվիրակության անդամների համար, բայց չի կարող երաշխավորել այն»:
Ես խորհրդակցության հրավիրեցի պատվիրակությունը ամբողջ կազմով՝ 16 հոգի, և հարց դրի. «Պարոններ, խորհրդային իշխանությունը պատվիրակության ամբողջ կազմին խոստանում է ազատություն, բայց չի երաշխավորում այն: Դուք կատարեցիք ձեր պարտքը: Այժմ ես, որպես պատվիրակության պետ, խնդրում եմ յուրաքնաչյուրիդ բոլորովին ազատ ընդունել իր վճիռը՝ գնալ Երևա՞ն, Թիֆլի՞ս, թե որևէ այլ տեղ»:
Առանց բացառության բոլորը հայտնեցին, թե գնում են Երևան:
Իմանալով, որ մեզանից մեկին բոլշևիկների կողմից կարող է սպառնալ առանձնապես ծանր վտանգ, նրան մի կողմ կանչեցի և ասացի. «Ես ձեզ հասկանում եմ: Պարտքի զգացմունքը ձեզ մոտ գերիշխում է, բայց ես ինձ վրա կվերցնեմ վճռել ձեր փոխարեն և ասում եմ ձեզ, որ դուք կարող եք հեռանալ ավելի ապահով կողմ: Ձեր ընտանիքի հոգսը ես կվերցնեմ ինձ վրա»:
Բայց նա պատասխանեց, թե ինչ կլինի, կլինի բոլորիս հետ:
Այսպես կայացավ մեր վճիռը՝ ամբողջ կազմով վերադառնալ Երևան: Մենք որոշեցինք անձամբ նոր կառավարությանը հանձնել մեր կնքած դաշնագիրը և նրան զեկուցել դաշնագրի կնքման պայմանների մասին:
Ժամը 3-ինտեղի ունեցավ պաշտոնական ճաշ, որի ընթացքում թուրքական զինվորական նվագախումբը նվագեց կտորներ իտալական օպերաներից, իսկ երեկոյան ժամը 9-ին նշանակված էր մեր մեկնումը:
Մենք հավաքեցինք մեր իրերը: բայց ժամը 6-ին Կարաբեքիր փաշայի մոտից ինձ մոտ եկավ գլխավոր սպայակույտի մի սպա՝ Բեհաետտին Շաքիր անունով: Նա խոսում էր գերմաներեն: Նա ինձ հայտնեց, որ Կարաբեքիր փաշան, աչքի առաջ ունենալով իմ համար Երևան գնալու վտանգը, առաջարկում էր գնալ Կարս, այնտեղից՝ Էրզրումի վրայով Տրապիզոն կամ Արդվինի վրայով Բաթում՝ անցնելու Պոլիս կամ Թիֆլիս՝ ըստ իմ ընտրության: Հայտնեց նաև, որ ճանապարհորդության բոլոր հարմարությունները իմ և իմ ընկերների համար ապահովված կլինեն: Շնորհակալություն հայտնեցի և ասացի, որ պետք է մեկնեմ Երևան:
Բեհաետտին Շաքիրը Կարաբեքիր փաշայի կողմից նշանակված էր Անկարայի ներկայացուցիչ Երևանում,և ճանապարհվեց մեզ հետ նույն գնացքով:
Երբ ամեն ինչ պատրաստ էր մեկնելու համար, Կարաբեքիր փաշան իր սպաներով եկավ դեպի մեզ՝ կայարան ճանապարհ դնելու: Քաղաքում տիրում էր բոլշևիկյան իշխանությունը: Սկսվել էին գնդակահարությունները: Մեր մեկնելու օրը գնդակահարվել էին յոթ հոգի: Ցույցերից խուսափելու նպատակով՝ թուրքական հրամանատարությունը ազգաբնակչությանը հրաման էր արձակել մեր անցնելու ժամանակ դուրս չգալ փողոց: Մութ ր ու սառնամանիք: Երեք ինքնաշարժեր ամայի և լուռ փողոցներով մեզ տանում էին դեպ կայարան: Ժամը 10-ին մեր գնացքը շարժվեց դեպի Երևան:
Առավոտյան ժամը 6-ին Արարատ կայարանում իմ թիկնապահը զեկուցեց, որ կայարանում կանգնած զորքերը՝ զինվորները և սպաները, ուզում են ինձ տեսնել: Ես հագնվեցի և դուրս եկա: Ընդունեցին կեցցեներով: Ավագ սպան զեկուցեց, որ նախընթաց օրը գրեթե բոլոր նախարարները, քաղաքապետը, խորհրդարանի անդամներից շատերը թողել էին Երևանը՝ մի մասը ուղղվելով դեպի Թիֆլիս, իսկ մյուսները՝ դեպի Զանգեզուր: Զինվորները և սպաները՝ վախենալով իմ և պատվիրակության անդամների համար՝ առաջարկում էին ինձ, իրենց պաշտպանության տակ, ճանապարհ գցել Հայաստանի սահմաններից դուրս: Ես զգացված էի նրանց ուշադրությունից: Շնորհակալություն հայտնեցի և ասացի, որ իմ պարտականությունը ինձ թելադրում է գնալ Երևան:
Գնացքը շարժվեց դեպի Երևան: Առավոտյան ժամը 10-ին հասանք Երևան: Հեռվից նկատեցի կայարանի կարմիր դրոշակը: Այնտեղ մեզ մեքենայով սպասում էր քաղաքապետի օգնական Շահումյանը:
Տուն գալով ես հեռախոսով կանչեցի Դրոյին և նրանից խնդրեցի նշանակել կառավարության նիստ ՝ պատվիրակության զեկուցումը լսելու համար: Զեկուցումը նշանակվեց նույն օրը ցերեկվա ժամը 12-ին: Մենք ամբողջ կազմով գնացինք կառավարության տուն: Մեզ ընդունեցին Դրոն և Սիլինը: Մենք մանրամասն զեկուցում տվեցինք: Դրոն մեզ ասաց, որ գործել են շատ ճիշտ՝ ստորագրելով դաշնագիրը և որ իր խուսափողական պատասխանը դաշնագիրը ստորագրելու մասին, երբ Ալեքսանդրապոլից նրա հետ խոսում էի հեռագրով, պետք էր հասկանալ այնպես, ինչպես որ մենք հասկացել էինք: Պարզ էր, որ հեղափոխական նոր իշխանությունը չէր ուզում իր վրա դաշնագիրը ստորագրելու համար վերցնել պատասխանատվություն ոչ թուրքերի և ոչ էլ հայ ժողովրդի առաջ: Երևանի նոր իշխանությունը կցանկանար, որ դաշնագիրը ստորագրվեր, բայց մեր և ոչ իր ձեռքով:
Դրոյին ես հանձնցի բոլոր վավերագրերը և նրանից վերցրեցի ստորագրություն, որ այս րոպեիս էլ աչքերիս առաջ է: Այն ռուսերեն լեզվով էր.
«Ստացված է Ալ. Իվ. Խատիսյանից:
- Դաշնագիր Թուրքիայի հետ ֆրանսերեն լեզվով,
- Նույնը՝ թուրքերեն լեզվով,
- Երեք օրինակ քարտեզներ՝ կցված դաշնագրին,
- Հաշիվ պատվիրակությանը տրված գումարների ծախսերի մասին,
- Զեկուցում Ա. Խատիսյանի
Ստորագրված է՝
Հայաստանի Ս. Խ. Հ. Հայաստանի բոլոր զինվորական ուժերի հրամանատար Դրո
Երևան, 5 դեկտեմբեր, 1920թ»:
Զեկուցումը ես ներկայացրեցի դեկտեմբերի 4-ին, իսկ վավերագրերը և հաշիվները հանձնեցի հետևյալ օրը՝ դեկտեմբերի 5-ին:
Բոլոր վավերագրերը, դաշնագրերը, քարտեզները հանձնելով Դրոյին ու Սիլինին, ես իմ պաշտոնը համարեցի վերջացած: Իմ բնակարանում հավաքեցի պատվիրակության բոլոր անդամներին, խորհրդականներին ու պաշտոնյաներին, շնորհակալություն հայտնեցի նրանց աշխատանքի և անձնվիրության համար և հայտարարեցի պատվիրակության գործը վերջացած: Մենք դարձանք սովորական մարդիկ:
Դարձյալ երկու խոսք դաշնագրի մասին:
Ալեքսանդրապոլի դաշնագիրը թուրքական խմբագրության մեջ ուներ հատուկ կետ երրորդ հոդվածի տակ: Ցանկանում եմ մի քանի խոսք ասել այդ մասին, որովհետև այդ առթիվ շատ է գրվել Թիֆլիսի և Պոլսի լրագրերում: Թուրք պատվիրակությունը դաշնագրի նախագծում երրորդ հոդվածի տակ մտցրել էր հետևյալ կետը. «Ինչպես թուրքական, այնպես էլ ռուսական, նաև ամբողջ աշխարհի վիճակագրությունը և բոլոր տվյալները ցույց են տալիս, որ ամբողջ թուրքական կայսրության մեջ չկա ոչ մի կտոր հողամաս, որտեղ հայ ժողովուրդը կազմեր մեծամասնություն»:
Մեր պատվիրակությունը զգալով և տեսնելով, որ այդ կետի միջոցով թուրքերը իրենց համար իրավական ապացույց են ուզում ստեղծել Թուրքահայկական պահանջների անհիմն լինելու մասին, վճռականապես հայտարարեցի, որ եթե այդ կետը դաշնագրից դուրս չթողնվի, մեր կողմից դաշնագիրը չի ստորագրվելու: Թուրքրեը, տեսնելով մեր վճռականությունը, դուրս թողեցին այդ կետը, և Ալեքսանդրապոլի դաշնագրում այդ կետը չկա: Մինչդեռ թուրքական «Սաբահ» լրագիրը տպագրել էր Ալեքսանդրապոլի դաշնագիրը՝ նրանում պահելով այդ կետը:
«Սաբահ» թերթից դաշնագիրը նույն ձևով արտատպվեց Պոլսի մյուս թուրքական թերթերում, այնտեղից այն անցավ և հայ լրագրեր: Թե մեր պատվիրակությունը և թե մանավանդ ես, ենթարկվեցինք չափազանց խիստ քննադատությունների այդպիսի կետ ստորագրելու համար: Դեկտեմբերի վերջերին լրագրերի խմբագրություններին ես ուղղեցի առանձին նամակներ, որոնցով ջանացի վերականգնել ճշմարտությունը, այսինքն՝ որ հիշյալ կետը Ալեքսանդրապոլի դաշնագրում չկա:
Ալեքսանդրապոլի դաշնագրի բնագիրը պահվում է Երևանում, խորհրդային կառավարության մոտ: Թո՛ղ նրանք, որ ուժ և հնարավորություն ունեն, փոխեն Ալեքսանդրապոլի դաշնագրի պայմանները: Եվ մենք, այդ դաշնագիրը ստորագրողներս, կլինենք առաջինները, որ կծափահարենք: Բայց ահա անցել է արդեն քանի տարի և, դժբախտաբար, դրությունը չի փոխվել…
*****
Мирный договор между Турцией и Арменией 2-го декабря 1920 г.
В целях положить конец настоящей войне и заключить продолжительный мир, Правительство Великого Национального Собрания Турции с одной стороны и Республика Армения с другой, назначили уполномоченными для мирных переговоров со стороны Турции
Е. П. Генерала Кязим Кара-Бекир паши, командующего Восточным Фронтом.
Е. П. Гамида бей, Генерал Губернатора Эрзурума.
Е. П. Сулейман Беджади Бей, Депутата Эрзурума.
со стороны Армении:
Г. Александра Хатисяна, бывшего Министр-Президента, депутата
Г. Абраама Гюльханданяна, бывшего министра-финансов, депутата
Г. Степана Корганяна, Товарища министра Внутренных дел
которые собрались в гор. Александрополе по взаимном предявлении своих полномочии, признанных составленными в полном порядке и надлежащей форме всловились в нижеследующем:
- Война между Арменией и Турцией окончена.
- Граница между Арменией и Турцией начинается от места впадения реки Кара-су в Аракс до северо-западной части Тихнис, западнее Больш. Кемли, западнее Кизилта до Б. Ага-бабы, далее по районам Шаруро-Нахиджеванскому и Шахтахтинскому, которые расположены южнее линии Каки-Даг 10282 высота 8262, гора Камасу 8160, сел. Курт-Кулаг, гора Саат 7868, точка 3680 по реке Арпачай/ карта 5 верст в дюйме 1908, Сарайбулаг 8711, станция Арарат до реки Аракс в том месте, где река Кара-су впадает в Аракс. В районах Нахиджевани, Шарура и Шахтахтов, где впоследствии посредством плебисцита будет установлена особая администрация, Армения обязуется не вмешиваться в порядок этой администрации, независимо от того, в какую сторону вылится эта администрация. Эти районы временно будут находиться под защитой Турции. Окончательное установление границ будет произведено на месте – смешанной комиссией, в составе обоих сторон, через две недели после выяснения настоящего договора.
- Правительство В. Н. С. Турции предоставляет в районах расположенных между бывшей и настоящей, указанной в ст. 2 границами, т.е. в районах уступленных Турцией настоящим договорам, имеющих неоспоримую историческую, этническую и юридическую связь с Турцией, право производства плебесцита в случае, если Республика Армения пожелает производства такового.
- Искренне стремясь устранить дальнейшие происки Империалистических правительств Антанты, которые могли бы нарушить спокойствие страны, Правительство Армении соглашается не иметь сверх жандармерии при легком оружии и в количестве, достаточном для охраны порядка и безопасности страны, иной военной силы для охраны границ, кроме отряда в 1500 штыков, при 8 горных или полевых орудиях и 20 пулеметах. Воинская повинность не будет в Армении обязательной. Правительству Армении предоставляется право строит крепости (укрепления) и устанавливать в них тяжелые орудия, необходимые для защиты страны от внешних нападении, в количестве, которое оно найдет нужным, при условии не устанавливать орудий 15-сантиметрового калибра и дальнобойных орудий, употребляемых как в армянской, так и в других армиях.
- Правительство Армении настоящим соглашается разрешать Политическим Представителям или Посланнику Турции, который по заключении мира будет пребывать в Эривани, разрешать по его желанию производить инспекцию и расследование по вопросам, касающимся указанных выше условий. Со своей стороны правительство В. Н. С. Турции обязуется предоставить Армении свою вооруженную помощь, когда того потребует внешняя или внутренняя опасность и когда Республика Армения обратится к нему с указанным ходатайством.
- Договаривающиеся стороны соглашаются на возвращение на места в пределах бывшей границы всех беженцев за исключением тех, которые переселились во время Мировой войны и в рядах противника дрались против своего Правительства, и тех, которые принимали участие в погромах. Договаривающиеся стороны обязуются предоставить возвратившимся на родину беженцам права, предоставляемые меньшинству в странах цивилизованных.
- Те же беженцы, указанных в ст. 6, которые в течение 1 года со дня ратификации настоящего договора не возвратятся в свою родину, лишаются права на возвращение упомянутое в ст. 6. Их ссылка на право возвращения не будет принята во внимание.
- Опираясь на принципах человечности, провозглашенные и принятые им Правительство В. Н. С. Турции, несмотря на колоссальные расходы, которые они вынужденно было производить в течение двух лет для содержания своей армии, отказывается от требования возмещения расходов, сопряженных с настоящей войной, которую указанное выше Правительство вынуждено было предпринять против Армении. Обе договаривающиеся стороны отказываются также от всяких претензий по возмещению убытков, понесенных во время мировой войны.
- Правительство В. Н. С. Турции заверяет в искреннем своем стремлении оказать помощь и поддержку правительству Армении в развитии и укреплении его авторитета.
- Эриванское Правительство соглашается признать и объявить Севрский договор, который категорически отвергнут правительством В. Н. С. Турции – аннулированным. Правительство Армении обязуется отозвать из Европы и Америки свои делегации, которые политический центр империалистических правительств Антанты сделали орудием своих происков. Оно обязуется также с полной искренностью устранить все недоразумения, могущие возникнуть между обеими странами. В доказательство искренности своего желания жить в мире и своего уважения к соседским правам Турции, Правительство Армении обязуется устранить от государственного управления всех лиц, провоцировавших и преследовавших империалистические задачи с целью нарушить мир между обеими странами.
- Правительство Республики Армении обязуется обеспечить права мусульманского населения на территории республики, в целях обеспечения религиозного и культурного развития мусульманского населения, обязуется также ничем не препятствовать организации этих обществ и их праву на непосредственное избрание муфтиев и утверждения Главного Муфтия, который будет избран местными муфтиями и Шейх-Уль-Исламом правительства В. Н. С. Турции.
- Догоговаривающися стороны обязуется предоставить право свободного следования лиц и товаров из одной страны в другую, как по железным, так и по другим дорогам обеих сторон и отказываются от транзитных прав на товары, идущие как с моря, так и из других стран. Правительство Армении обязуется отказаться от всяких прав на транзитные пошлины в отношении товаров, повозок, вагонов, идущих транзитом из Турции в Азербайджан, Персию, Грузию и обратно. Правительство В. Н. С. Турции обязуется предоставить Армении свободный транзит в Персию и Маку через Шаруро- Нахиджевань – Шахтахты и Джульфу. Имея в виду, что Турция вынуждена принять необходимые меры против интриг и происков империалистических правительств Антанты, могущих быть направленными против жизненного существования Турции, последняя будет иметь право до момента заключения всеобщего мира, не нарушая свободного сообщения, контролировать железные дороги и прочие пути сообщения Армении для воспрепятствования ввоза оружия, превышающего квоты, указанные в ст. 4. Обе стороны будут препятствовать въезду как официальных, так и неофициальных представителей Империалистических Правительств Антанты.
- Правительство В. Н. С. Турции, не нарушая прав, предоставленных настоящим договором Армении, будет иметь право принимать военные меры на территории Республики Армении.
- Правительство Армении признает аннулированными все договоры, которые могли быть заключенными и имели отношения к Турции, точно также как и все договоры, заключенные во вред интересам Турции.
- С момента подписания настоящего договора между договаривающимися сторонами возобновляются коммерческие сношения и обе стороны направляют своих дипломатических и консульских представителей в столицы и иные города обеих стран.
- Почтовая, телеграфная, телефонная и консульская конвенции будут заключены согласно условиям настоящего договора. С момента подписания настоящего договора будет установлена железнодорожная связь между соседними государсвами и оккупированними турецкими войсками районами и будет возобновлена почтовая и телеграфная связь между указанными государствами и районами оккупированными турецкими войсками.
- Отход турецких войск с территории, которая согласно настоящего договора остается за Арменией, точно также как обмен заключенными произойдет по выполнении Арменией условий настоящего договора. Гражданские лица, интернированные за время этой войны будут обменены непосредственно за подписанием настоящего договора. Обмен военнопленными произойдет на условиях, имеющих быть выработанными разграничительными комиссиями.
- Настоящий договор ратифицируется в течении одного месяца. В удостоверении чего вышеупомянутые уполномочные подписали настоящий договор.
Составлен в гор. Александрополе 2-ого декабря 1920 г. в двух экземплярах на турецком и французском языках.
*****
Александропольский мирный договор между Арменией и Турцией *
2 декабря 1920 г.
- Война между Арменией и Турцией объявляется оконченной.
- Граница между Арменией и Турцией начинается от места впадения реки Карасу в Аракс до северо-западной части Тихнис, западнее Больш. Кемои, западнее Кизилта до Б. Ага-бабы, далее по районам Шаруро-Нахиджеванскому и Шахтахтинскому, которые расположены южнее линии Каки-Даг… гора Камасу… селение Курт-Кулаг, гора Саат… Сарайбулаг…, станция Арарат до реки Аракс в том месте, где река Кара-су впадает в Аракс.
В районах Нахиджевана, Шарура и Шахтахтов, где впоследствии посредством плебисцита будет установлена особая администрация, Армения обязуется не вмешиваться в порядок формирования этой администрации, независимо от результатов. Эти районы будут временно находиться под защитой Турции…
- Правительство… Турции предоставляет Армении право плебисцита в районах, расположенных между бывшей и настоящей, указанной в ст. 2 границами, т.е. в районах, которые Турция настоящим договором уступает и которые имеют неоспоримую историческую, этническую и правовую связь с Турцией, если Республика Армения пожелает таковой провести.
- Искренне стремясь устранить дальнейшие происки империалистических правительств Антанты, которые могли бы нарушить спокойствие страны, правительство Армении соглашается не иметь сверх жандармерии при легком оружии и в количестве, достаточном для охраны порядка и безопасности страны, иной военной силы для охраны границ, кроме отряда в 1500 штыков, при 8 горных или полевых орудиях и 20 пулеметах. Воинская повинность не будет в Армении обязательной… Армении предоставляется право возводить крепости (укрепления) и устанавливать в них тяжелые орудия…, в количестве, которое оно найдет нужным, при условии не устанавливать орудий 15-сантиметрового калибра и дальнобойных орудий, употребляемых как в армянской, так и в других армиях.
- Правительство Армении настоящим соглашается разрешать политическим представителям или посланнику Турции, который по заключении мира будет пребывать в Эривани, по его желанию производить инспекцию и расследование по вопросам, касающимся указанных выше условий. Со своей стороны правительство… Турции обязуется предоставить Армении вооруженную помощь, когда того потребует внешняя или внутренняя угроза и если республика Армении обратится к нему с указанным ходатайством.
- Дог. стороны соглашаются на возвращение на места прежнего проживания в пределах бывшей границы всех беженцев за исключением тех, которые переселились во время Мировой войны и в рядах противника воевали против своего правительства, и тех, кто принимал участие в погромах. Дог. стороны обязуются предоставить возвратившимся на родину беженцам права, предоставляемые меньшинствам в цивилизованных странах.
- Основываясь на принципах гуманизма… правительство… Турции… отказывается от требования возмещения расходов, сопряженных с настоящей войной, которую указанное выше правительство вынуждено было предпринять против Армении. Обе дог. стороны отказываются также от всяких претензий по возмещению убытков, понесенных во время мировой войны.
- Правительство… Турции заверяет в искреннем своем стремлении оказать помощь и поддержку правительства Армении в развитии и укреплении его авторитета.
- Эриванское правительство соглашается признать и объявить Севрский договор, который категорически отвергнут правительством… Турции – аннулированным. Правительство Армении обязуется отозвать из Европы и Америки свои делегации, которые политический центр империалистических правительств Антанты превратил в орудие своих происков. Оно обязуется также с полной искренностью устранить все недоразумения, могущие возникнуть между обеими странами. В доказательство искренности своего желания жить в мире и уважения к соседским правам Турции, правительство Армении обязуется устранить от государственного управления всех лиц, провоцировавших и преследовавших империалистические задачи с целью нарушить мир между обеими странами.
- Правительство… Армении обязуется обеспечить права мусульманского населения на территории республики и, в целях обеспечения религиозного и культурного развития мусульманского населения, обязуется также ничем не препятствовать организации этих обществ и их праву на непосредственное избрание муфтиев и утверждения верховного муфтия, который будет избран местными муфтиями и шейх-уль-исламом правительства… Турции.
- Дог. стороны обязуется предоставить право свободного перемещения лиц и товаров из одной страны в другую, как по железным, так и по другим дорогам обеих сторон и отказываются от транзитных пошлин на товары, идущие как с моря, так и из других стран. Правительство Армении обязуется отказаться от всяких прав на транзитные пошлины в отношении товаров, повозок, вагонов, идущих транзитом из Турции в Азербайджан, Персию, Грузию и обратно. Правительство… Турции обязуется предоставить Армении свободный транзит в Персию и Маку через Шарур – Нахиджеван – Шахтахты и Джульфу. Имея в виду, что Турция вынуждена принять необходимые меры против интриг и происков империалистических правительств Антанты, могущих быть направленными против жизненного существования Турции, последняя будет иметь право до момента заключения всеобъемлющего мира, не нарушая свободного сообщения, контролировать железные дороги и прочие пути сообщения Армении для воспрепятствования ввоза оружия, превышающего квоты, указанные в ст. 4. Обе стороны будут препятствовать въезду как официальных, так и неофициальных представителей империалистических правительств Антанты.
- Правительство… Турции, не нарушая прав, предоставленных настоящим договором Армении, будет иметь право принимать военные меры на территории… Армении.
- Правительство Армении признает аннулированными все договоры, которые, могли быть заключенные в ущерб интересам Турции.
- С момента подписания настоящего договора между дог. сторонами возобновляются коммерческие сношения и обе стороны направляют своих дипломатических и консульских представителей в столицы и иные города обеих стран.
Уполномоченные: со стороны Армении – Хатисян, Гюльханданян, Корганян, с турецкой стороны – Кязим Карабекир, Гамид бей, Сулейман Беджади бей
* Текст Александропольского договора перепечатан из книги Г. Азатяна “Судьбоносные договора”.
Լուսանկարում՝ Ալեքսանդրապոլը
