Երզնկա՝ եկեղեցիներ և վանքեր․ Յուշամատեան

Հեղինակ՝ Ռոբերտ Թաթոյեան, աղբյուրը՝ https://www.houshamadyan.org/

04/11/2019 (վերջին փոփոխութիւն՝ 04/11/2019)

Երզնկայի եկեղեցական թեմը եւ թեմական առաջնորդները

Երզնկան պատմական Մեծ Հայքի Բարձր Հայք աշխարհի Եկեղեաց գաւառի կենտրոնն  էր: Այն միջնադարեան հայկական գրաւոր աղբիւրներում յիշատակւում է Երեզ, Երիզա կամ Երեզաւան անուններով, և Հայաստանի հնագոյն, սկզբում՝ հեթանոսական, այնուհետև՝ քրիստոնէական կրօնական կենտրոններից մէկն էր [1]:

Այստեղ էր գտնուել հայկական հեթանոսական պանթէոնի առաւել պաշտելի աստուածուհիներից մէկի՝ Անահիտի [2] գլխաւոր մեհեանը՝ դիցուհու ոսկեձոյլ արձանով (այդ պատճառով Անահիտ դիցուհուն յաճախ մեծարում էին Ոսկեմայր, Ոսկեծին, Ոսկեհատ անուններով) [3]: Աւանն ու Անահիտի տաճարը բազմամարդ էին լինում յատկապէս Նաւասարդի տօնին (օգոստոսի առաջին կէս), երբ հայոց նոր տարուայ տօնակատարութիւններին մասնակցելու համար այստեղ էին հաւաքւում հազարաւոր ուխտաւորներ [4]:

Նշանաւոր էր նաև Երիզային հարևան՝ Թիլ աւանը, որտեղ գտնուել էր Արամազդի դստեր՝ իմաստութեան և ռազմի աստուածուհի Նանէի մեհեանը [5]:

Ըստ աւանդութեան՝ Հայոց Տրդատ Մեծ արքայի կողմից Անահիտի տաճարում զոհ մատուցելու ժամանակ է տեղի ունեցել Գրիգոր Լուսաւորչի՝ որպէս քրիստոնեայի խոստովանութիւնը, նրա և արքայի միջև առճակատումը (Գրիգոր Լուսաւորչի չարչարանքների վայրում հետագայում կառուցուել է Չարչարանաց Ս. Լուսաւորիչ վանքը) [6]:

Հայաստանի՝ քրիստոնէութիւն ընդունելուց յետոյ Երիզան և Եկեղեաց գաւառը՝ որպէս աւատական կալուածք, փոխանցւում են Լուսաւորչի տանը: Թիլը դառնում է Հայոց կաթողիկոսների նստավայրերից մէկը, այնտեղ կառուցւում է կաթողիկէ եկեղեցի և հիմնադրւում է Գրիգոր Լուսաւորչի տան կաթողիկոսների դամբարանը: Մասնաւորապէս, Թիլում են թաղւում հայոց կաթողիկոսներ Արիստակէս Ա-ն (325-333 թթ.) և Ներսէս Մեծը (353-373 թթ.), որոնց անուններով հետագայում անուանակոչւում է Երզնկայի Ջուխտակ-Հայրապետ վանքը (Թիլի կաթողիկէ եկեղեցին կործանւում է VII դարի արաբական արշաւանքների աւերածութիւնների ժամանակ, և Ներսէսի գերեզմանի տեղը մոռացւում է մինչև 1275 թուական, երբ այն տեսիլքի միջոցով նորից յայտնաբերւում է, և Ներսէս Մեծի ոսկորները մեծ հանդիսաւորութեամբ տեղափոխւում են Երզնկա քաղաքի մայր եկեղեցի, մի մասն էլ՝ Երզնկայի Քի (Մեծ եղեռնի նախօրեակին՝ թուրքաբնակ) գիւղի մօտ գտնուող Տիրաշէնի Սուրբ Ներսէս վանք) [7]:

Եկեղեաց գաւառում եպիսկոպոսական աթոռ է հիմնում Գրիգոր Լուսաւորիչը՝ առաջնորդ կարգելով քրմական ծագմամբ ոմն Մովսէս եպիսկոպոսին [8]: Հայերէն գրերի գիւտից յետոյ՝ Մեսրոպ Մաշտոցը 420-430-ական թթ. դպրոցներ է բացում նաև Եկեղեաց գաւառում, որն այն ժամանակ Բիւզանդական կայսրութեան տիրապետութեան տակ էր անցել՝ դպրոցների վերակացու նշանակելով Դանան Եկեղեցացի եպիսկոպոսին [9]:

Երզնկայի հայոց եկեղեցական կեանքը ծաղկում է ապրում XIII-XV դարերի ընթացքում, ինչը մեծապէս պայմանաւորուած էր մոնղոլական նուաճումներից յետոյ Երզնկա քաղաքի՝ տարանցիկ առևտրի կենտրոն դառնալու հանգամանքով: Այդ վերելքն իր արտայայտութիւնն է գտնում յատկապէս դարի նշանաւոր եկեղեցական գործիչ, «երզնկացիներուն պարծանք» [10] Յովհաննէս Երզնկացի Պլուզի գործունէութեան մէջ (կեանքի տարիները՝ 1220-ական թթ.- 1293 թ.): Լինելով Հայկական վերածննդի ներկայացուցիչ-հանրագիտակ՝ նա իր հետքն է թողել հայկական իմաստասիրական մտքում, աստուածաբանութեան, տիեզերագիտութեան, բնագիտութեան, մեկնողական գրականութեան, քերականութեան, արուեստագիտութեան, գեղագիտութեան, մանկավարժութեան, երաժշտութեան և գեղարուեստական գրականութեան բնագաւառներում [11]: XIII-XV դարերի Երզնկայի այլ երևելի կրօնական-մտաւորական գործիչներից էին մատենագիր, մեկնիչ, մանկավարժ Մովսէս Խրատագիր Երզնկացին (1250-ական թթ. – 1323 թ.) [12], Սարգիս եպիսկոպոսը (յիշատակւում է 1307 թ. Կիլիկիայի Սիս քաղաքում տեղի ունեցած եկեղեցական ժողովի մասնակիցների թւում) [13], Գէորգ Երզնկացին (1350-ական թթ. -1416թ.) [14] և այլօք:

Երզնկայի Սուրբ Յակոբ վանքի հոգևոր առաջնորդութիւնը վարելու ժամանակ (1680-ական թթ.) իր եռանդուն գործունէութեամբ աչքի է ընկնում Աւետիք Եվդոկացին (1702-1706 թթ.՝ Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարք). մասնաւորապէս, նրա ջանքերով հիմնանորոգւում է ոչ միայն Սուրբ Յակոբը, այլ նաև Տիրանաշէնի Սուրբ Նշան վանքը, Երզնկայի Սուրբ Մարիամ Աստուածածին եկեղեցին, ինչպէս նաև Երզնկայի թեմի այլ վանքեր և եկեղեցիներ [15]:

1700-ական թթ. սկզբների եկեղեցական գործիչ էր Մարտիրոս Քիւլհանճի Երզնկացին, ով անգամ 1706 թ. կարճ ժամանակով զբաղեցրել է Կ. Պոլսոյ Հայոց պատրիարքի աթոռը [16]:

Համաձայն մօտ 1670 թ. կազմուած Հայոց եկեղեցու արքեպիսկոպոսական և եպիսկոպոսական թեմերի ցանկի՝ Երզնկան կամ Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ վանքի արքեպիսկոպոսական վիճակը յիշատակւում է որպէս Էջմիածնի կաթողիկոսների ենթակայութեան տակ գտնուող թեմ [17]: 1600-ական թուականներին Երզնկայի թեմի համար եպիսկոպոսներ է ձեռնադրել նաև Սսի կաթողիկոսութիւնը [18]:

XVII-XVIII դարերի ընթացքում Երզնկայի վիճակը Օսմանեան կայսրութեան տիրապետութեան տակ գտնուող պատմական Հայաստանի այլ եկեղեցական թեմերի հետ միասին աստիճանաբար անցնում է Կ. Պոլսոյ պատրիարքարանի իրաւասութեան տակ: 1780 թուականին վերաբերող մի յիշատակարանում թուարկւում են Կ. Պոլսի պատրիարքութեան ենթակայութեան տակ գտնուող 20 թեմեր, որոնցից մէկը «Էրզինկեանն» էր [19]:

XIX դարի ընթացքում Երզնկայի թեմի սահմանները, հետևելով օսմանեան վարչական բաժանման, ենթարկուել են յաճախակի փոփոխութիւնների՝ թեմին մերթ միացուել են հարևան վիճակներ, մերթ՝ նորից անջատուել նրանից: Այսպէս, 1858 թուականին և դարձեալ 1870-ին որոշակի ժամանակով Երզնկայի թեմին՝ որպէս փոխառաջնորդութիւն, միացուել է Բաբերդի թեմը (Երզնկա-Բաբերդ միացեալ թեմ), 1861 թ. և կրկին 1880-ին՝ Դերջանի յարակից վիճակը (Երզնկա-Դերջան միացեալ թեմ), 1863-1868 թթ.՝ Քղիի  թեմը (Երզնկա-Քղի միացեալ թեմ) [20]:

• Երզնկայի քահանայական դասը, 1907թ.։ Նստած, ձախէն աջ՝ Մամիկոն քհնյ. Իշխանեան, Վարդան քհնյ. Զաքարեան, Եզեկիւլ քհնյ. Կարապետեան, Էմմանուէլ վրդ. Պալեան (Առաջնորդական տեղապահ), Եղիշէ քհնյ. Արամեան, Վարդան քհնյ. Թադէոսեան, Սարգիս քհնյ.։ Ոտքի, ձախէն աջ՝ առաջին երկու անձերը անծանօթ, Սրապիօն քհնյ. Այլայեան, Վահան քհնյ. Սիւրմէեան, Ղեւոնդ քհնյ. Ժամկոչեան, Մեսրոպ քհնյ. Թորոսեան, Պիմէն քհնյ. Վարդանեան կամ Թադէոսեան, վերջին անձը անծանօթ (Աղբիւր՝ «Երզնկա» պատկերազարդ ալբոմ, Պոլիս, 1907, պատրաստուած Մաղաքիա Օրմանեան Պատրիարքին համար)։

1880-ական թթ. սկզբներին Երզնկայի եպիսկոպոսական վիճակն ընդգրկում էր Երզնկայի գաւառի Երզնկայի, Ռաֆահիէի և Ղուզիջանի գաւառակները [21]:

1884 թ. Երզնկայի թեմին փոխառաջնորդութեան կարգավիճակով կցւում է Կամախի (պատմական Դարանաղի գաւառ) վանական վիճակը (պարունակում էր Կամախի և Ղուրուչայի գաւառակները), իսկ 1906 թ. այն մէկ առաջնորդութեամբ վերջնականապէս միաւորւում է Երզնկայի թեմի հետ [22]:

Երզնկայի թեմը XIX դարի 70-ական թթ. առ 1915 թ. ունեցել է հետևեալ առաջնորդները.

1. 1. Գրիգորիս վարդապետ Ալէաթճեան (պաշտօնավարման տարիները՝ 1870-1874 թթ.՝ որպէս Բաբերդի և Երզնկայի միացեալ թեմի, 1874-1877 թթ.՝ որպէս առանձնացուած Երզնկայի թեմի առաջնորդ [23]),
2. 2. Հմայեակ վարդապետ (1880 թ-ից՝ եպիսկոպոս) Դիմաքսեան (պաշտօնավարել է 1878-1886 թթ.),
3. 3. Բարթողիմէոս վարդապետ Պաղճեան (պաշտօնավարել է 1887-1889 թթ.),
4. 4. Վարդան քահանայ Զաքարեան, առաջնորդական փոխանորդ (պաշտօնավարման տարիները՝ 1890-1895 թթ.),
5. 5. Յուսիկ վարդապետ Էսմէրեան, առաջնորդական փոխանորդ (1895 թ.-՞) [24],
6. 6. Դանիէլ վարդապետ [25] Յակոբեան (պաշտօնավարման տարիները՝ 1897-1904 թթ.),
7. 7. Արտաւազդ վարդապետ Գալէնտէրեան (պաշտօնավարման տարիները՝ 1905-1906 թթ.),
8. 8. Էմմանուէլ վարդապետ Պալեան (պաշտօնավարման տարիները՝ 1906-1908 թթ.),
9. 9. Երուանդ ծայրագոյն վարդապետ Փերտահճեան (1909-1914 թթ.),
10. 10. Սահակ ծայրագոյն վարդապետ Օտապաշեան (1914 թ.):

Երզնկայի առաջնորդներից առաւել մեծ հետք է թողել թեմի համայնքային կեանքում Հմայեակ Դիմաքսեանը: Ժամանակակիցների կողմից նա բնութագրւում էր որպէս լուրջ, պատրաստուած ու իր պաշտօնին գիտակից հոգևորական, որը պետական լեզուի և օրէնքների լաւ իմացութեան շնորհիւ հեղինակութիւն էր վայելում նաև տեղական օսմանեան իշխանութիւնների շրջանում՝ դրանով նպաստելով համայնքային շատ հարցերի լուծմանը [26]: Հաղորդւում է, որ Դիմաքսեանն անգամ միջնորդի դեր էր կատարում կառավարութեան ու գաւառի քուրդ ցեղապետերի միջև՝ ծագած վէճերը կարգաւորելու համար [27]:

Դիմաքսեանի յատուկ գուրգուրանքի և հոգածութեան առարկայ էին դպրոցն ու եկեղեցին՝ որպէս երզնկացիների լուսաւորութեան, զարգացման ու առաջադիմութեանը ծառայող միջոցներ: Նրա օրօք բարեկարգւում են համայնքային կրթական հաստատութիւնները, Սուրբ Ներսէս հայրապետի վանքի մէջ հիմնադրւում է գիշերօթիկ դպրոց, կառուցւում է Առաջնորդարանի նոր շէնքը և բարեկարգւում է քաղաքի գերեզմանատունը: Իր քաջալերութեամբ երզնկացի մի խումբ երիտասարդներ հիմնում են քաղաքի առաջին թատրոնը [28]:

Երզնկացիների միահամուռ ցանկութեամբ և պատրիարքարանի հաճութեամբ 1880 թ. Դիմաքսեանը մեկնում է Էջմիածին և Գէորգ Դ կաթողիկոսի կողմից յունիսի 26-ին օծւում է եպիսկոպոս [29]: Սրանով Երզնկան դառնում է եպիսկոպոսական աթոռ՝ ինչն էլ աւելի է բարձրացնում Առաջնորդարանի հեղինակութիւնն ու ազդեցութիւնը: Եպիսկոպոսական աստիճանի հասած հոգևորականի՝ որպէս թեմի առաջնորդ ունենալը կարևոր էր յատկապէս նրանով, որ միայն եպիսկոպոսն ունէր քահանաներ ձեռնադրելու իրաւունք, և Դիմաքսեան եպիսկոպոսի օրօք Երզնկայում քահանաներ կարգուածները այլևս ստիպուած չէին լինում ձեռնադրութեան համար երկար ճանապարհ կտրել՝ հասնելով մօտակայ եպիսկոպոսանիստ քաղաքներ [30]:

Դիմաքսեանի պաշտօնավարումն ընդհատուեց անսպասելի՝ 1886 թուականին, նրա և Երզնկայի որոշ երևելի հայերի միջև ծագած տարաձայնութիւնների պատճառով. «Երզնկացին դեռ շատ պէտք ունէր անոր, սակայն մէկ քանի ազգային ջոջեր, եսասիրութենէ տարուած ու կիրքէ կուրցած, սկսան տակաւ առ տակաւ խոչընդոտներ ու դժուարութիւններ յարուցանել անոր դեմ: Առաջնորդը իր խոհական ու շրջահայեաց խառնուածքով կարող էր այդ շարժման առաջքը առնել, բայց իր վարկը վրայ չտալու համար՝ ինքնակամ հրաժարեցաւ իր հովուական պաշտօնէն և պատուաւոր ու փառաւոր կերպով մեկնեցաւ Երզնկայէն», հաղորդւում է մի վկայութեան մէջ [31]:

Այստեղ տեղին է նշել, որ Երզնկայի թեմի առաջնորդները որպէս կանոն երկար չէին պաշտօնավարում՝ կամ իրենք էին որևէ հարցում թերանում, կամ էլ երզնկացի երևելիները առաջնորդի հետ հակառակուելու որևէ պատճառ էին գտնում և ստիպում նրան հրաժարական տալ: Նոր առաջնորդի կողմից պաշտօնը ստանձնելու ժամանակ նրան անգամ կէսկատակ զգուշացնում էին, ասելով՝ «Գիտցէք, որ մենք Լուսաւորիչը չարչարողներն ենք» [32]:

Երզկահայերի համայնքային կեանքում հետք թողած յաջորդ առաջնորդը Դանիէլ վարդապետ Յակոբեանն էր, որը բնութագրւում էր որպէս «բաւական աշխոյժ, լուրջ ու ծանրաբարոյ, խոհական, լաւ քարոզիչ ու մաքրակրօն հոգեւորական» [33]: Այս առաջնորդի կարևոր ձեռնարկներից մէկն է դառնում Երզնկա քաղաքի թաղային վարժարանների ժամանակաւոր միաւորումը:

Յիշարժան էր նաև «յանդուգն ու յեղափոխականի խառնուածքով հոգեւորական» Էմմանուէլ վարդապետ Պալեանի ոչ երկարատև պաշտօնավարումը: Նրա օրօք՝ 1906 թ. ամռանը, կազմակերպւում է երզնկացիների՝ դէպի Մեծ Լուսաւորիչ վանք ուխտագնացութիւնը, որն իր մասնակիցների թւով և գաւառակի բնակավայրերի ընդգրկուածութեամբ աննախադէպ և նշանակալի երևոյթ է դառնում թեմի կեանքում: Էմմանուէլ վարդապետի այլ յիշարժան ձեռնարկներից էր Երզնկայի հայոց հանրային բաղնիքի շինութիւնը: Նրա ջանքերի շնորհիւ նաև չեղարկւում է Երզնկա քաղաքի հայկական թաղի կենտրոն՝ Եկեղեցւոյ հրապարակում թուրքական զօրանոցի շինարարութեան նախագիծը [34]:

Երզնկայի թեմի յաջորդ և պաշտօնավարած վերջին առաջնորդը՝ Երուանդ վարդապետ Փերտահճեանը, բնութագրւում է որպէս զարգացած և ուսեալ հոգևորական, որի քարոզները իմաստալից էին և ժողովրդի կողմից մեծ հաճոյքով էին ունկնդրւում: Սակայն, դրա հետ մեկտեղ, նշւում է, որ նոր պայմանների համեմատ (1908 թ. երիտթուրքական յեղափոխութիւնից յետոյ լայն ասպարէզ էր բացուել աշխատանք ծաւալելու համար) նա համայնքային գործերում աշխուժութիւն և եռանդ չի դրսևորել և որևէ յիշարժան ձեռնարկով աչքի չի ընկել [35]:

Նախքան Հայոց ցեղասպանութիւնը Երզնկայի թեմի վերջին նշանակուած առաջնորդն էր Սահակ վարդապետ Օտապաշեանը, որը սակայն չի հասցնում ստանձնել պաշտօնը՝ 1914 թ. դեկտեմբերի 31-ին (նոր տոմարով՝ 1915 թ. յունուարի 12) սպանուելով Սեբաստիայից դէպի Երզնկա ճանապարհին՝ Սեբաստիայի նահանգապետ Մուամմէրի հրահանգով ձևաւորուած հրոսակախմբի կողմից [36]:

Նախքան Սահակ վարդապետի սպանութիւնը և դրանից յետոյ՝ ընդհուպ մինչև Հայոց ցեղասպանութեան ընթացքում Երզնկայի հայ բնակչութեան տեղահանութիւնն ու կոտորածը, Երզնկայի առաջնորդական գործերը համատեղութեան կարգով վարում է Քեմախի թեմի առաջնորդ Մելքիսեթէկ վարդապետ Հովիւեանը, որը կիսելով իր հոգևոր հովւութեան վստահուած ժողովրդի ճակատագիրը՝ զոհւում է 1915 թուականին [37]:

Երզնկայի հայ բողոքական (աւետարանական) համայնքը

Երզնկայի բողոքական հայերի թիւն ըստ տարբեր տուեալների մօտ 20 տուն (1880-ական թթ.) [38], 40-45 տուն (1910-ական թթ., Գ. Սիւրմէնեան) [39], մօտ 150 շունչ (1914 թ. օսմանեան պաշտօնական տուեալներ) [40]  կամ նոյնիսկ անգամ 500 շունչ էր (1911 թ., Օրմանեան) [41], որոնք գրեթէ բացառապէս կենտրոնացած էին Երզնկա քաղաքում: Բողոքականների մեծ մասը բնիկ երզնկացիներ չէին, այլ Երզնկայի գաւառի և Էրզրումի նահանգի այլ շրջաններից, ինչպես նաև հարևան Սեբաստիայի և Խարբերդի նահանգներից տեղափոխուած և Երզնկայում հաստատուած հայեր [42]:

Երզնկայի հայ բողոքականները սկզբում հաւաքւում էին քաղաքի հայոց թաղերի արևմտեան հատուածում գտնուող մի մասնաւոր տան, հետագայում (1900-ական թթ.)՝ Եկեղեցւոյ հրապարակի մօտ գտնուող երկյարկանի շէնքի մեջ, որը նկարագրւում է որպէս «բաւական յարմար և վայելուչ» [43]: Շէնքի վերին յարկը յատկացուած էր  ժողովարան-քարոզչարանին, իսկ ստորին յարկում գործում էր տղաների համար նախատեսուած տարրական դպրոցը: Ժողովարանն ու դպրոցը վարում էր հրաւիրեալ քարոզիչ-դասատուն, որի վարձատրութեան կէսը հոգում էր Արտաքին առաքելութիւնների յանձնակատարների ամերիկեան վարչութիւնը (American Board of Commissioners for Foreign Missions), մնացածը՝ տեղի բողոքական համայնքը [44]:

Մեծ եղեռնի նախօրեակին քաղաքի աւետարանական հայերի հովիւն էր Վերապետուելի Յակոբ Իսրայէլեանը՝ ծնունդով Սեբաստիայի նահանգի Ամասիայի գաւառի Վեզիր Քէօփրու բնակավայրից (զոհուել է Մեծ եղեռնի ժամանակ) [45]:  Երզնկայի բողոքական եկեղեցու սպասաւորներից էին պատուելիներ Յարութիւն Եազըճեանը և Յ. Գ. Տօնաթոսեանը [46]:

Երզնկայի թեմի հայկական եկեղեցիները

Երզնկա քաղաքի հայկական եկեղեցիները

XIX դարի երկրորդ կէսին – XX դարի սկզբներին՝ նախքան Հայոց ցեղասպանութիւնը,  Երզնկա քաղաքում կար չորս գործող հայկական եկեղեցի՝ Ս. Նշանը, Ս. Երրորդութիւնը, Ս. Սարգիսը և Ս. Փրկիչը, ինչպէս նաև Ս. Աստուածածին փոքրիկ մատուռը [47]: Քաղաքի բնակչութիւնը բաժանուած էր այս չորս եկեղեցիների վրայ, իսկ իւրաքանչիւր եկեղեցու թաղի ծխերը բաժանուած էին նոյն եկեղեցու քահանաների միջև: Եկեղեցիները պահւում էին եկեղեցապատկան կալուածքների հասոյթներով և թաղեցիների նուէրներով (գանձանակ, պնակ, մոմագին, իւղագին և այլն):

Գործող եկեղեցիներից երկուսը՝ Ս. Երրորդութիւնն և Ս. Սարգիսը, ինչպէս նաև Ս. Աստուածածին մատուռը անմիջապէս հարում էին Երզնկայի հայկական թաղամասի կենտրոնական՝ Եկեղեցւոյ կամ Ժամուն հրապարակին («քիլիսէ մեյդանը»), երրորդը (Սբ. Նշան)՝ գտնւում էր հրապարակից ոչ շատ հեռու [48]:  Հրապարակին մօտ էր նաև Երզնկայի Առաջնորդարանի շէնքը:

Ինչպէս Երզնկա քաղաքի, այնպես էլ գիւղերի քահանաները անթոշակ էին, վարձատրւում էին միայն եկեղեցական ծառայութիւնների (տնօրհնէք, պսակ, մկրտութիւն, թաղում և այլն) դիմաց ստացուած վճարներից և նուիրատւութիւններից: Յատկապէս քաղաքի հոգևորականութիւնը բնութագրւում էր որպէս «իր կոչումին տէր ընտրեալ», նամանաւանդ այն հանգամանքի բերումով, որ ձեռնադրուածներից շատերը նախկինում ուսուցիչներ լինելով՝ կիրթ և ուսեալ անձնաւորութիւններ էին (Վահան քահանայ Սիւրմէնեան, Գրիգոր քահանայ Մամիկոնեան, Մեսրոպ քահանայ Թորոսեան և այլոք) [49]:

Ս. Նշան եկեղեցի

Ս. Նշանը Երզնկա քաղաքի և Երզնկայի թեմի աթոռանիստ մայր եկեղեցին էր: Ըստ աւանդութեան՝ անունը ստացել էր IV դարում Հռոմից բերուած խաչից («Տրդատայ խաչ»): Երզնկա քաղաքի եկեղեցիներից ամենահինն ու ամենամեծն էր: Երզնկայում յաճախակի երկրաշարժերի պատճառով եկեղեցու քարուկիր շէնքը բազմիցս հիմնանորոգումների և վերակառուցմումների է ենթարկուել: Ներկայ շէնքը կառուցուել էր 1834 թ. [50]:

Եկեղեցու մուտքից անմիջապէս ներս գաւիթի երկու կողմը՝ իրար դէմ դիմաց, կային երկու փայտաշէն տաղաւարներ՝ մէկը՝ ժամկոչի և միւսը՝ մոմավաճառի համար: Դրանց վերևում գտնւում էր վերնատունը՝ ժամերգութիւնների ժամանակ կանանց համար նախատեսուած բաժինը: Եկեղեցու աղօթասրահի առջևում՝ բեմին մօտ, առանձնացուած էին քահանաների, դպիրների և երգեցիկ խմբի բաժինները: Քահանաների դասի բաժնում գտնւում էր թեմի առաջնորդի աթոռ-ամպահովանին՝ կաթողիկէ (սուրանկիւն) բարձր գագաթով: Այդ աթոռի ներքևը գտնւում էր XIII դարի հայ նշանաւոր մատենագիր և քերականագէտ  Յովահաննէս Պլուզ Երզնկացի վարդապետի գերեզմանը: Նրա տապանի վրա կարելի էր տեսնել հետևեալ արձանագրութիւնը.

«Այս է տապան հանգստեան
Յովհաննես Պլուզ Ծործորեան,
Էր վարդապետ ճարտասան»:

Եկեղեցու բեմը բաժանուած էր երեք խորանների: Կենտրոնական ընդարձակ խորանը զարդարուած էր Ս. Աստուածածնի և Մանկան իւղաներկ նկարով: Կողքի խորաններում զետեղուած էին Ս. Գրիգոր Լուսաւորչի և Ս. Կարապետի սրբապատկերները: Խորանները զարդարուած էին աշտանակներով, արծաթէ ու ոսկեզօծ խաչերով, սրբազան մատեաններով: Մէջտեղի խորանում էր դրուած գեղակերտ ու ոսկեզօծ սկիհը: Իւրաքանչիւր խորանն ունէր իր վարագոյրը՝ թաւիշից կամ կերպասից պատրաստուած և նկարազարդ: Խորանի վերևը գտնւում էր զանգակատունը. իսկ աւագ սեղանի հետևը՝ երգեհոնը, որը տօնական ժամերգութիւնների ժամանակ նուագակցում էր երգեցիկ խմբին:

Եկեղեցու պատերին կախուած էին իւղաներկ սրբապատկերներ, լուսաւորութիւնն ապահովում էին երկու շարք մեծ պատուհանները, ինչպէս նաև մեծ թւով ճաճանչափայլ ջահերն ու կանթեղները:

Եկեղեցու ձախ կողմին կից գտնւում էր աւանդատան կամ «պահարանի» շէնքը, որտեղ պահւում էին եկեղեցական սպասքներն ու հանդերձները: Այնտեղ՝ պատի մէջ զետեղուած քարէ ու պորփիւրէ աւազանում էին կատարւում նաև մկրտութիւնները:

Եկեղեցու առջևի բակում կար գեղեցիկ պարտէզ՝ մէջտեղը աւազանով, իսկ ամբողջ բակը թաղամասի տներից առանձնացուած էր պատով: Պարտէզի մի մասը յատկացուած էր գերեզմանոցին, որտեղ թաղուած էին Ս. Նշան եկեղեցու հոգևորականները և թաղի երևելիները:

Ս. Նշանի թաղային վարժարանը Եզնիկեանն էր:

Մեծ եղեռնի նախօրեակին Ս. Նշանի երէցներն էին Վարդան աւագ քահանայ Զաքարեանը և Վահան քահանայ Յովհաննէսեանը [51]: Ս. Նշանի սպասաւորներից էր նաեւ տէր Գրիգոր քահանայ Մամիկոնեանը [52]:

Ս. Երրորդութիւն եկեղեցի

Ս. Երրորդութիւն եկեղեցին գտնւում էր Եկեղեցւոյ հրապարակի հարաւային կողմում: Նկարագրւում էր որպէս «պայծառ» և «փառաւոր», շրջապատուած էր հողաշէն պարիսպներով: Կառուցուել էր 1836 թ. [53]: Պարսպից ներս բացի եկեղեցուց գտնւում էին թաղային՝ Կենտրոնական վարժարանի և մարմնամարզարանի շէնքերը, ինչպէս նաև կար պարտէզ, աւազան, ընդարձակ զբօսավայր, ծառաստանի վերածուած գերեզմանատուն:

Ս. Նշան եկեղեցու օրինակով՝ Ս. Երրորդութիւն եկեղեցին ունէր ժամագաւիթ, կանանց համար նախատեսուած վերնատուն, լայն աղօթասրահ, երկու դասեր, առաջնորդանիստ բազկաթոռ-ամպահովանի, բեմ, երեք խորաններ:

Բարձր և կլոր սիւների վրայ հաստատուած էր ձեղունը՝ մեծ ու փոքր, երկար ու բոլորակ նախշուն կամարներով: Կենտրոնի գմբէթաձև մեծ կամարի չորս անկիւնների վրայ քանդակուած էին չորս աւետարանիչները: Եկեղեցին զարդարուած էր սրբապատկերներով, լուսաւորութիւնն ապահովում էին մեծ կանթեղները: Ս. Երրորդութեան եկեղեցու թաղն ամենաընդարձակն էր՝ ունէր մօտ 600 ծուխ (1913 թ. դրութեամբ Երզնկա քաղաքի հայ տների ընդհանուր թիւը 2,021 էր), և այդ առումով ամենահարուստն էր թէ՛ իր կալուածքներով, և թէ՛ իր սպասքներով:

Մեծ եղեռնի նախօրեակին եկեղեցու երէցներն էին Եղիշէ աւագ քահանայ Արամեանը, Վահան քահանայ Սիրմէնեանը և Ղևոնդ քահանայ Ժամկոչեանը [54]:

Ս. Սարգիս եկեղեցի

Ս. Սարգիս եկեղեցին գտնւում էր «Եկեղեցւոյ» հրապարակի հիւսիսային կողմում: Եկեղեցու շէնքը կառուցուել էր 1839 թ. [55], չափերով ոչ մեծ էր, ունէր նեղ ու անձուկ շրջափակ, մէջը մի քանի թթի ծառեր և փոքր ջրաւազան: Եկեղեցուն անմիջապէս հարում էր Արամեան թաղային վարժարանի շէնքը:

Եկեղեցին հռչակաւոր էր իր թւով 24 սուրբերի մասունքներով, «Գոլոշ» նկարակերտ և գեղեցկագիր հրաշագործ Աւետարանով և «Տրդատայ դրօշակի» բեկորներով: Տարին երկու անգամ՝ Ս. Սարգսի պահքի շաբաթ և Մեծ պահքի առաջին շաբաթուայ Չորեքշաբթի օրը, «Գոլոշ» Աւետարանը դուրս էր հանւում պահոցից և կարդացւում: Բարեպաշտ հաւատացեալները, յատկապէս՝ հիւանդներն և ուխտաւորները, բժշկութիւն էին հայցում Աւետարանից: Ուխտի ու երկրպագութեան էին գալիս Աւետարանին նոյնիսկ թրքուհիները:

Ս. Սարգիսը՝ իր թաղի մօտ 450 տուն հայ բնակչութեամբ, Երզնկայի այլ եկեղեցիների համեմատ աղքատ էր՝ զուրկ հասութաբեր կալուածքներից: Եկեղեցու հասոյթները հիմնականում գոյանում էին թաղի բարեպաշտ ժողովրդի նուէրներից:

Մեծ եղեռնի նախօրեակի դրութեամբ Ս. Սարգիս եկեղեցու երէցներն էին Վարդան Աւագ քահանայ Թադէոսեանը և Մեսրոպ քահանայ Թորոսեանը [56]:

Ս. Փրկիչ եկեղեցի

Ս. Փրկիչ եկեղեցին գտնւում էր Երզնկայի հին թաղի ծայրամասում: Շէնքը նկարագրւում է որպէս քարուկիր, ամրակառոյց, կոկիկ ու փոքրիկ կառոյց՝ բարձր կամարներով և քարէ հաստատուն սիւներով, որոնց գլուխները զարդարուած էին քանդակագործ խոյակներով: Իր ներքին տեսքով նման էր Երզնկայի այլ եկեղեցիներին, սակայն զուրկ էր ժամագաւթից և կանանց առանձնացուած բաժնից:

Դռնից ներս անմիջապէս աղօթասրահն էր՝ կանանց համար նախատեսուած գեղեցիկ և ընդարձակ վերնատնով: Աւագ դռան կողմի տանիքի վրայ կանգնած էր զանգակատունը, որի հսկայ ու արժէքաւոր զանգը 1880-ական թթ. գնուել էր Ռուսաստանից՝ երզնկացի մեծահարուստ Հողկրողեան գերդաստանի միջոցներով:

Եկեղեցու շուրջ պարտէզ էր գցուած, իսկ տարածքը շրջապատուած էր բարձր պատով: Հարաւային պատին կից տարածւում էր թաղի հին հայկական գերեզմանատունը:

Եկեղեցին հարուստ էր կալուածքներով. նրա հովւութեան տակ էր գտնւում հին թաղի մօտ 400 տուն հայ բնակչութիւնը: Երզնկայի այլ հայկական թաղամասերի բնակչութեան համար Ս. Փրկիչը ուխտատեղի էր համարւում, որն այցելում էին մասնաւոր առիթներով:

Սուրբ Փրկիչ եկեղեցու թաղային դպրոցն էր Նարեկեանը:

Մեծ եղեռնի նախօրեակին եկեղեցու երէցներն էին Եզեկիէլ Աւագ քահանայ Կարապետեանը և Պիմէն քահանայ Տէր-Վարդանեանը (հովւում էր նաև Երզնկայի Ս. Օհան, Կամարիկ, Գոմեր և Քիւրտ գիւղերի հայ բնակչութեանը) [57]:

Ս. Աստուածածին մատուռ

Ս. Աստուածածին մատուռը գտնւում էր Եկեղեցւոյ հրապարակի արևմտեան կողմը՝ մեկուսի, հանդարտ մի փողոցի անկիւնում: Ունէր ընդարձակ բակ, շրջապատուած էր պարիսպներով:

Նախկինում այն կիսաւեր եկեղեցի էր. երկար ժամանակ լքուած մնալուց յետոյ, 1889 թ. [58] մի խումբ հաւատացեալ կանանց հանգանակուած միջոցներով վերածւում է մատուռի՝ զարդարուելով գեղեցիկ ձեռագործներով և համեստ սպասքներով:

Այս եկեղեցի-մատուռը զուրկ էր ծխերից և սպասաւորող քահանայից: Ամէն Շաբաթ երեկոյ և Կիրակի առաւօտները քաղաքի քահանաներից մէկը այնտեղ ժամերգութիւն էր կատարում՝ գոյացած հասոյթը յատկացնելով մատուռի պահպանման ընթացիկ ծախսերին:

Մատուռը Երզնկայի կանանց համար վերածուել էր իւրայատուկ ուխտատեղիի՝ մարդաշատ լինելով յատկապէս Ս. Աստուածածնին նուիրուած տօների օրերին [59]:

Երզնկայի գաւառակի հայաբնակ գիւղերի եկեղեցիները

Ստորև ներկայացնում ենք Մեծ եղեռնի նախօրեակի դրութեամբ Երզնկայի գաւառակի հայաբնակ բնակավայրերի եկեղեցիների մասին տեղեկութիւններ: Տուեալ բնակավայրի հայերի թիւը տրւում է ըստ Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարքարանի յանձնարարութեամբ Երզնկայի թեմական իշխանութիւնների կողմից 1913 թ. կազմած վիճակացոյցի ցուցակի [60] ։ Եկեղեցիների անունները տրւում են ըստ 1878 թ. Երզնկայի թեմի վիճակացոյցի տուեալների [61], Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարքարանի կողմից 1912-1913 թթ. Օսմանեան կայսրութեան արդարադատութեան և դաւանանքների նախարարութեանը ներկայացուած եկեղեցիների և վանքերի ցուցակի [62] և այլ աղբիւրների։ Եկեղեցիների կառուցման (վերակառուցման) թուականները նոյնպէս վերցրել ենք Օսմանեան կայսրութեան արդարադատութեան և դաւանանքների նախարարութեանը ներկայացուած վերոնշեալ փաստաթղթից [63]: Գիւղերում ծառայող հոգեւորականների անունները ներկայացւում են Ցեղասպանութեան նախօրեակի դրութեամբ ըստ Թէոդիկի [64]։

Վերոնշեալ տուեալների ամփոփումը փաստում է, որ Մեծ եղեռնի նախօրեակի դրութեամբ Երզնկայի գաւառակի 31 հայաբնակ գիւղերից գործող եկեղեցիներ ունէին 25-ը, գործող եկեղեցուց զուրկ էին սակաւաթիւ հայ բնակչութիւն ունեցող Մերթեկլի, Ծաթեր, Գոմկա, Ուռեկ գիւղերը, ինչպէս նաև մեծահարուստ հայերին պատկանող փալանկա-ագարակները: Գործող եկեղեցիներ ունեցող այս 24 համայնքներից միայն 14-ն ունէին քահանայ (Բթառիճը, Մեղուցիկը և  Կիւլլիճէն՝ 2-ական քահանայ), մնացած համայնքները սպասաւորւում էին Երզնկա քաղաքի կամ հարևան համայնքի քահանայի կողմից [65]:

Աղճէքէնտ (ներկայիս Ալթընպաշաք)

5 տուն, 45 շունչ հայ։

1880-ական թթ.՝ առանց եկեղեցի [66], յետագային կառուցւում է Ս. Աստուածածին եկեղեցին:

Բզուան (ներկայիս Եողուրթլու)

70 տուն, 430 շունչ հայ։

Եկեղեցիներ՝ Ս. Նշան [67] (կառուցուել էր 1873 թ. և նկարագրւում էր որպէս քարուկիր և գեղեցկաշէն [68]), Ս. Գէորգ (աւերակ): Համայնքի երէց՝ Սեպուհ քահանայ Փիրչիկեան:

Բթառիճ (ներկայիս Պայիրպաղ)

68 տուն, 399 շունչ հայ։

Եկեղեցին՝ Ս. Սարգիս: 1880-ական թթ. համայնքը քահանայ չունէր, սպասաւորւում էր Ս. Նիկողայոս վանքի վանապահ քահանայի կողմից [69]: Համայնքի հոգևոր սպասաւորներ՝ Ստեփան քահանայ Տէյիրմէնճեան և Մատթէոս քահանայ Ադամեան (հովւում էր նաև Շխլի և Ղարաքիլիսէ գիւղերը):

Էրկան (ներկայիս Օղուլճուք)

105 տուն, 852 շունչ հայ։

Ս. Աստուածածին եկեղեցի (կառուցուել է 1858 թ.), նկարագրւում է որպէս նորաշէն և ընդարձակ կառոյց [70]: Սպասաւոր՝ Արսէն քահանայ Արշակունի: Այս գիւղի մօտակայքում գտնւում է Սուրբ Գէորգ վանքի աւերակները։

Խնձորեկ (ներկայիս Փընարլըքայա)

40 տուն, 366 շունչ հայ։

Եկեղեցին՝ Ս. Գէորգ [71], որտեղ պաշտօնավարում էր Վահան քահանայ Սահակեանը:

Ծաթգեղ (ներկայիս Տեղիրմէնքէօյ)

78 տուն, 628 շունչ հայ։

Եկեղեցին՝ Ս. Աստուածածին (կառուցուել է 1859 թ.)՝ «քարուկիր ու գեղեցիկ» [72], ուր պաշտօնավարում էր Վռամշապուհ քահանայ Նորհատեանը:

Կարմրի (ներկայիս Եշիլչաթ)

47 տուն, 315 շունչ։

Եկեղեցին՝ Ս. Գէորգ (կառուցուել է 1861 թ.), նկարագրւում է որպէս փոքրիկ ու նորաշէն: 1880-ական թթ. համայնքի հովիւը Մարուքէ քահանան էր [73], Մեծ եղեռնի նախօրեակին՝ Օգսենտիոս քահանայ Խաչատուրեանը:

Կէօլնցիք

39 տուն, 329 շունչ հայ։

Եկեղեցին՝ Ս. Թադէոս, որտեղ պաշտօնավարում էր Եզրաս քահանայ Լուսպարոնեանը: Գիւղում նաև կային երկու չգործող կիսաւեր եկեղեցիներ՝ Ս. Կարապետ և Ս. Յովհաննէս անուններով [74]:

Կիւլլիճէ (ներկայիս Կիւլլիւճէ)

60 տուն, 755 շունչ հայ։

Եկեղեցին՝ Ս. Գէորգ (կառուցուել է 1840 թ.), որտեղ պաշտօնավարում էին Անանիա քահանայ Տէր-Գէորգեանը և Գառնիկ քահանայ Տէր-Եզեկիէլեանը: Գիւղում և շրջակայքում կար ևս 3 եկեղեցի (աւերակ կամ կիսաւեր)՝ Ս. Աստուածածին, Ս. Թորոս և Ս. Ստեփանոս [75]:

Հարապետի (ներկայիս Իւչքոնաք)

14 տուն, 130 շունչ հայ։

Եկեղեցին՝ Ս. Լուսաւորիչ, որը չունէր սեփական սպասաւոր: Գիւղը հովւում էր Երզնկա քաղաքի երէցներից մէկի կողմից (Մեծ եղեռնի նախօրեակին դա Ս. Երրորդութեան եկեղեցու Եղիշէ աւագ քահանայ Արամեանն էր):

Հոռոմ ագրակ (ներկայիս Թեփեճիք)

36 տուն, 200 շունչ հայ։

Եկեղեցին՝ Ս. Կիրակոս [76] (կառուցուել է 1829 թ.): Գիւղը սեփական երէց չունէր, հովւում էր Մեծ Ագրակի քահանայ Գնէլ քահանայ Տէր-Ազարեան կողմից:

Ղարաթուշ (ներկայիս Քարաթուշ)

41 տուն, 235 շունչ հայ։

Եկեղեցին՝ Ս. Աստուածածին: Գիւղը հովւում էր Մեղուցիկի Տ. Համազասպ քահանայ Յովհաննէսեանի կողմից:

Ղարատիկին (ներկայիս Քարատեղին)

43 տուն, 350 շունչ հայ։

Ս. Հրեշտակապետ եկեղեցի (կառուցուել է 1839 թ.): Գիւղի համայնքը հովւում էր Վերի Չիֆթլիկի երէցը:

Ղարաքիլիսէ (ներկայիս Ալթընպաշաք)

45 տուն, 302 շունչ հայ։

Եկեղեցին՝ Ս. Աստուածածին (1880-ական թթ.՝ Ս. Մինաս [77]): Գիւղի հովիւն էր Բթառիճի եկեղեցու քահանայ Մատթէոս քահանայ Ադամեանը:

Մահմուտցիք (ներկայիս Մահմութլու)

55 տուն, 820 տուն հայ։

Եկեղեցիներ՝ Ս. Ստեփանոս, Ս. Աստուածամայր (աւերակ): Համայնքի հոգևոր հովիւն էր Մելքիսեթէկ քահանայ Աւագեանը:

Մեծ Ագրակ/Էգրէկ (ներկայիս Տէօրթլէր)

83 տուն, 650 շունչ հայ։

Ս. Գէորգ եկեղեցի (կառուցուել է 1829 թ.), որի սպասաւորն էր Գնէլ քահանայ Տէր-Ազարեանը:

Մեղուցիկ (ներկայիս Եալընճա)

304 տուն, 1822 շունչ հայ։

Եկեղեցիներ՝ Ս. Նշան (կառուցուել է 1845 թ.), Ս. Գէորգ (աւերակ): Համայնքի հոգևոր հովիւներն էին Համազասպ քահանայ Յովհաննէսեանը (հովւում էր նաև Ղարաթուշ գիւղի ժողովուրդը) և Թոռնիկ քահանայ Կապուտիկեանը:

Մթնի/Մթըննի (ներկայիս Կիւմիւշթարլա)

120 տուն, 1316 շունչ հայ։

Ս. Յակոբ եկեղեցի՝ նորակառոյց (հիմնանորոգուել է 1882 թ.)` կամարաշէն և գեղեցիկ կառոյց[78]: Համայնքի հոգևոր հովիւն էր Ղևոնդ քահանայ Տէր-Աւետիսեանը:

Մոլլագեղ (ներկայիս Մոլլաքէօյ)

38 տուն, 280 շունչ հայ։

Եկեղեցին՝ Եղնաբեր Ս. Աստուածածին (կառուցուել է 1859 թ.), որը սպասաւորւում էր Մեծ Ագրակի երէցի կողմից:

Շխլի (ներկայիս Ուլուքէօյ)

23 տուն, 158 շունչ հայ։

Եկեղեցին՝ Ս. Խաչ (այլ տուեալներով՝ Ս. Յարութիւն [79]), որը չունէր սեփական սպասաւոր: Համայնքը հովւում էր Բթառիճ գիւղի Մատթէոս քահանայ Ադամեանի կողմից:

Սրպիհան/Սուրբ Օհան (ներկայիս Քըլըչքայա)

31 տուն, 140 շունչ հայ։

Եկեղեցին՝ Ս. Յովհաննէս [80] (այլ տուեալներով՝ Ս. Օհան [81]): Գիւղը զուրկ էր սեփական քահանայից, հովւում էր Երզնկա քաղաքի Ս. Փրկիչ եկեղեցու երէցներից Պիմէն քահանայ Տէր-Վարդանեանի կողմից:

Չիֆթլիկ Վերի (ներկայիս Հանճըչիֆթլիյի)

57 տուն, 336 շունչ հայ։

Եկեղեցին՝ Ս. Աստուածածին, ուր պաշտօնավարում էր Գրիգոր քահանայ Համբարձումեանը (հովւում էր նաև Վարի Չիֆթլիկ և Ղարատիկին գիւղերը):

Չիֆթլիկ Վարի (ներկայիս Կանիէֆէնտիչիֆթլիյի)

27 տուն, 229 շունչ հայ։

Եկեղեցին՝ Ս. Աստուածածին (Մայր-Աստուածածին), սպասաւորւում էր Վերի Չիֆթլիկի քահանայի կողմից:

Տաճրակ (ներկայիս Թիւրքմէնօղլու)

33 տուն, 249 շունչ հայ։

Եկեղեցին՝ Ս. Աստուածածին (կառուցուել է 1819 թ., նկարագրւում է որպէս փայտաշէն և խաւարչտին [82]), ուր պաշտօնավարում էր Եղիշէ քահանայ Զաքարեանը:

Փալանկա

14 տուն, 104 շունչ հայ։

Եկեղեցին՝ Ս. Հռիփսիմէ: Գիւղը հովւում էր Մթըննիի երէց Ղևոնդ քահանայ Տէր-Աւետիսեանը:

• [1] Թ.Խ. Յակոբեան, Ստ. Տ. Մելիք-Բախշեան, Հ.Խ. Բարսեղեան, Հայաստանի և յարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 2, Դ-Կ, Երեւան, 1988, էջ 236։
• [2] V դարի հայ պատմիչ Ագաթանգեղոսը հայոց թագաւոր Տրդատ III Մեծի շուրթերին դնում է դիցուհուն գովաբանող հետևեալ խօսքերը. «զմեծն Անահիտ, որով կեայ և զկենդանութիւն կրէ երկիրս Հայոց» («մեծ Անահիտ, որով ապրում է և կենդանութիւն ունի մեր Հայոց երկիրը») (Ագաթանգեղոս, Հայոց պատմութիւն,§68, Երևան, 1983, էջ 46-47):
• [3] Գ. Սիւրմէնեան, Երզնկա, Գահիրէ, տպ. Սահակ-Մեսրոպ, 1947, էջ 16:
• [4] Հայաստանի եւ յարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 2, էջ 236:
• [5] Ագաթանգեղոս, §786, էջ 442-443: Նանէի մասին մանրամասն տե՛ս Ս. Յարութիւնեան, Հին հայոց հաւատալիքները, կրօնը, պաշտամունքն ու դիցարանը, Երևան, 2001, էջ 45-46:
• [6] Մ. արք. Օրմանեան, Ազգապատում, §46, Ա. հատոր, Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին, 2001, էջ 76:
• [7] Նոյն, §86, §155, Ա. հատոր, էջ 130, 245, §1239, Բ. հատոր, էջ 2098-2100; Հայաստանի եւ Հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 2, էջ 449:
• [8] Պ. Յակոբեան, Հայագիտական ուսումնասիրութիւններ, Երևան, 2003, էջ 31:
• [9] Մովսես Խորենացի, Պատմութիւն Հայոց, Երևան, «Հայաստան» հրատ., 1997, էջ 264-265; Օրմանեան, Ազգապատում, §206, Ա. հատոր, էջ 337:
• [10] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 20:
• [11] «Քրիստոնեայ Հայաստան» հանրագիտարան, Երևան, 2002, էջ 619-623:
• [12] Նոյն, էջ 760-762:
• [13] Օրմանեան, Ազգապատում, §1231, Բ. հատոր, էջ 2086:
• [14] Ն. Վարդանեան, «Գէորգ Երզնկացին եւ ‘Կանոնագիրք’ Հայոց» ժողովածուն», Բանբեր Երեւանի համալսարանի. Հայագիտութիւն, Երևան, 2015, No 2, էջ 50-60:
• [15] «Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան, էջ 132-133:
• [16] Օրմանեան, Ազգապատում, §1875, Բ. հատոր, էջ 3169-3171:
• [17] Յակոբեան, Հայագիտական ուսումնասիրութիւններ, էջ 106:
• [18] Նոյն, էջ 110-111:
• [19] Ա. Ալպօյաճեան, «Առաջնորդական վիճակներ», 1908 Ընդարձակ Օրացոյց Ս. Փրկչեան հիւանդանոցի Հայոց, Կ. Պոլիս, 1908, էջ 294-295:
• [20] Նոյն, էջ 309-310:
• [21] Մ. Օրմանեան, Հայոց եկեղեցին և իր պատմութիւնը, վարդապետութիւնը, վարչութիւնը, բարեկարգութիւնը, արարողութիւնը, գրականութիւնը, ու ներկայ կացութիւնը, Կոստանդնուպոլիս, 1911, էջ 261:
• [22] Ալպօյաճեան, «Առաջնորդական վիճակներ», էջ 311:
• [23] «Արարատ» կրօնական-բարոյական, գրականական-պատմական, բանասիրական-մանկավարժական, ազգային եւ պաշտօնական ամսագիր, Սբ. Էջմիածին, 1895, յուլիս, էջ 265:
• [24] Արարատ, 1895, ապրիլ, էջ 140: 1895 թ. վերջերին որպես թեմի առաջնորդական փոխանորդ յիշատակւում է ոմն Գէորգ վարդապետ Եզեկիէլեանը, որի մասին այլ տեղեկութիւններ մեզ չի յաջողուել գտնել («Հայաստանեայց եկեղեցին Տաճկաստանում», Արարատ, 1896, փետրուար, էջ 88):
• [25] 1902 թուականից՝ ծայրագոյն վարդապետ (1902 Ընդարձակ Օրացոյց Ս. Փրկչեան հիւանդանոցի Հայոց, Կ. Պոլիս, 1908, էջ 328):
• [26] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 153:
• [27] Նոյն, էջ 154:
• [28] Նոյն, էջ 153:
• [29] Արարատ, 1880, թիւ Է, էջ 321:
• [30] Դանիէլ վրդ. Յակոբեան, «Թեմական ու կրթական վիճակ Երզնկայի», «Բիւզանդիոն» հայաթերթ ամենօրեայ, Կ. Պոլիս, 1897, հոկտեմբեր 15/27, թիւ 294, էջ 1: Նշենք, որ թէև Երզնկայի թեմն ըստ կանոնակարգի եպիսկոպոսական վիճակ էր, սակայն 1870-ական թթ. առ 1915 թ. Դիմաքսեանը միակն էր թեմի առաջնորդներից, որը պաշտօնավարել է եպիսկոպոսի աստիճանում, մնացած առաջնորդները վարդապետի կամ ծայրագոյն վարդապետի աստիճան են ունեցել:
• [31] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 154-155:
• [32] Նոյն, էջ 157:
• [33] Նոյն, էջ 155:
• [34] Նոյն, էջ 156:
• [35] Նոյն, էջ 157:
• [36] Թէոդիկ, Գողգոթա հայ հոգեւորականութեան եւ իր հօտին աղէտալի 1915 տարին, Նիւ Եորք, 1985, էջ 178-179; Կարապետ Գաբիկեան, Եղեռնապատում փոքուն հայոց եւ նորին մեծի մայրաքաղաքին Սեբաստիոյ, Պոսթըն, «Հայրենիք»ի տպ., 1924, էջ 45-48:
• [37] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 158; Թէոդիկ, Գողգոթա, էջ 187:
• [38] «Արեւելեան մամուլ», 1886, յունիս, էջ 261:
• [39] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 204:
• [40] K. Karpat, Ottoman population 1830-1914. Demographic and Social Characteristics, Wisconsin,The University of Wisconsin Press, 1985, էջ 170:
• [41] Օրմանեան, Հայոց եկեղեցին, էջ 261:
• [42] «Արեւելեան մամուլ», 1886, յունիս, էջ 261:
• [43] Քաջբերունի, Տեղագրական նօթեր. Էրզինկեան, «Բիւրակն» հանդէս ազգային, գիտական, գրական եւ քաղաքական, Կ. Պոլիս, 1903, օգոստոս 9, № 32, էջ 629:
• [44] Նույն տեղում:
• [45] Թէոդիկ, Գողգոթա, էջ 182:
• [46] Կ.Պ. Ատանալեան, Յուշարձան հայ աւետարանականաց եւ Աւետարանական եկեղեցւոյ (Քննական Ծանօթութիւններով),  Ֆրեզնօ, 1952, էջ 479:
• [47] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 118-124:
• [48] Նոյն, էջ 125-126:
• [49] Նոյն, էջ 158-160:
• [50] Ա. Խ. Սաֆրաստեան, «Կոստանդնուպոլսի Հայոց պատրիարքարանի…», էջ 46: Գ. Սիւրմէնեանի տուեալներով՝ 1849 թ. (Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 119):
• [51] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 119-120; Արեւելեան մամուլ, 1886, մայիս, էջ 230; Թէոդիկ, Գողգոթա, էջ 180-181:
• [52] Տե՛ս Յուշամատեանի մէջ լոյս տեսած ընտանեկան հաւաքածոն https://www.houshamadyan.org/arm/oda/americas/mamigoniancollection.html
• [53] Սաֆրաստեան, «Կոստանդնուպոլսի Հայոց պատրիարքարանի…», էջ 46:
• [54] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 120-121; Արեւելեան մամուլ, 1886, մայիս, էջ 230; Թէոդիկ, Գողգոթա, էջ 181:
• [55] Սաֆրաստեան, «Կոստանդնուպոլսի Հայոց պատրիարքարանի…», էջ 46:
• [56] Արեւելեան մամուլ, 1886, մայիս, էջ 230; Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 121-122; Թէոդիկ, Գողգոթա, էջ 181:
• [57] Արեւելեան մամուլ, 1886, մայիս, էջ 230; Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 122-123; Թէոդիկ, Գողգոթա, էջ 181-182:
• [58] Սաֆրաստեան, «Կոստանդնուպոլսի Հայոց պատրիարքարանի…», էջ 46:
• [59] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 123:
• [60] Raymond H. Kévorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman à la veille du Génocide, ARHIS, Paris, 1992, էջ 452-455:
• [61] ԳԱԹ, Թ. Ազատեանի ֆոնդ, բաժին 3, գործ 42:
• [62] Սաֆրաստեան, «Կոստանդնուպոլսի Հայոց պատրիարքարանի…», էջ 45-47:
• [63] Նոյն (կառուցման թուականը առկայ է ոչ բոլոր եկեղեցիների համար, շատերի մասին տրւում է միայն «հնուց» նշումը):
• [64] Թէոդիկ, Գողգոթա, էջ 182-185:
• [65] Համեմատութեան համար՝ 1897 թ. տուեալներով քահանայ ունէին Երզնկայի 10 հայաբնակ գիւղ, որից երեք համայնք՝ 2-ական քահանայ (Դանիէլ վրդպ. Յակոբեան, «Թեմական ու կրթական վիճակ Երզնկայի», էջ 1):
• [66] Արեւելեան մամուլ, 1891, ապրիլ, էջ 157:
• [67] Այլ տուեալներով՝ Ս. Աստուածածին (ԳԱԹ, Թ. Ազատեանի ֆոնդ, բաժին 3, գործ 42, թերթ 9):
• [68] Արեւելեան մամուլ, 1891, ապրիլ, էջ 156:
• [69] Նոյն, էջ 158:
• [70] Արեւելեան մամուլ, 1891, մայիս, էջ 208:
• [71] Այլ տուեալներով՝ Ս. Մինաս (ԳԱԹ, Թ. Ազատեանի ֆոնդ, բաժին 3, գործ 42, թերթ 7):
• [72] Արեւելեան մամուլ, 1891, մայիս, էջ 209:
• [73] Արեւելեան մամուլ, 1890, մարտ, էջ 136:
• [74] Գ.Մ. Բադալեան, «Արևմտեան Հայաստանի պատմա-ժողովրդագրական նկարագիրը Մեծ եղեռնի նախօրէին: Մաս երրորդ: Էրզրումի նահանգի կենտրոնական ու արևմտեան գաւառները և Էրզրում (Կարին) ու Երզնկա քաղաքները», Վէմ, Է (ԺԳ) տարի, թիվ 4 (52), հոկտեմբեր-դեկտեմբեր, 2015, էջ XXXIII:
• [75] Նոյն, էջ XXXII:
• [76] Այլ տուեալներով՝ Ս. Սարգիս (ԳԱԹ, Թ. Ազատեանի ֆոնդ, բաժին 3, գործ 42, թերթ 7):
• [77] Արեւելեան մամուլ, 1891, ապրիլ, էջ 157:
• [78] Արեւելեան մամուլ, 1890, մարտ, էջ 138:
• [79] ԳԱԹ, Թ. Ազատեանի ֆոնդ, բաժին 3, գործ 42, թերթ 7:
• [80] ԳԱԹ, Թ. Ազատեանի ֆոնդ, բաժին 3, գործ 42, թերթ 7:
• [81] 1904 Ընդարձակ Օրացոյց Ս. Փրկչեան հիւանդանոցի Հայոց, Կ. Պոլիս, 1904, էջ 368:
• [82] Արեւելեան մամուլ, 1891, մայիս, էջ 207: