ԴԵՊԻ ԳՈՐԾ
ԻՐԵՐԻ ԲՆՈՒԹԻՒՆԸ.- Գտնւում էինք գերազանցօրէն անցողական մի պատմական շրջանի առաջ:
Պատեհապաշտներ չէինք, որ մեր Հիմնական Սկզբունքները պատշաճեցնէինք կարծեցել նոր դրութեանը. մեր պատկերը փոխէինք, եւ ներքին աշխարհը կառուցանէինք՝ խաբուսիկ հանգամանքներին համեմատ: – Երբե՛ք: Այդպիսի պատեհապաշտական ոգի, հասկացողութիւն խորթ է եղել մեր պատմութեանը եւ նրանից միշտ խուսափել ենք:
Մենք՝ այդ օրերի մէջ էլ՝ մնացինք այն, ինչ որ էինք:
-Ամեն բանից առաջ հետեւողական լինել մեր պատմութեանը. մեր յոյսը մեր վրայ դնել, նախ մեր ուժերին կրթնել եւ ճանապարհ ընկնել վճռական ոգւով, առանց երկմտութեան, առանց տատանումի:
Ո՛չ մի յարմարեցում. օգտապաշտական ո՛չ մի բլօկ, որ մեզ շեղեցնէր մեր սկզբունքներից: Մեր անհաշտ գաղափարները մեզ դրականապէս արգիլում էին կուսակցական ամէն տեսակի ժամանակաւոր եւ խառնակեաց ամուսնութիւններ: -Հէնց դա էլ մեր խարիսխը, մեր կենսունակութեան պայմաններից մէկն էր:
Ներկայացած պայմաններից ի՜նչքան եւ ի՛նչ աստիճանով կարող էինք օգտուել մեր Հիմնական Նպատակներին, մեր դիտաւորութիւններին հասնելու, մեր վառ ցանկութիւնները, տենչանքները իրագործելու տեսակէտից.- ա՛յդքան միայն:
Եղած դրութիւնը դարձնել, շրջել դէպի մեզ. ո՛չ թէ կացութեան ծառան լինել. այլ, ընդհակառակը, նրան մեզ ծառայեցնել եւ որոշեալ խողովակների մէջ դնելով՝ ուղղութիւն տալ.- այդ ընթացքով քայլել:
Ջանալ նորանոր իրաւունքներ, զիջումներ, գործունէութեան ազատ դաշտեր, որոնք կարելի է, շատ մեծ ծաւալով մասնակի բարւոքումներ ձեռք բերել, առանց չափազանցելու սակայն, նրանց կարեւորութիւնը եւ վախճանակէտ ցոյց տալու.- միտումը ա՛յդ պիտի լինէր:
Պաշտպանել իրերի նոր դրութիւնը՝ այնքան միայն, որքան որ նա նպաստաւոր էր մեզ՝ մեր հիմնական սկզբունքների, մեր փայփայած գաղափարների տեսակէտից.- դրանից աւելի հեռուն չերթալ:
Մենք ինքնասպանութիւն գործած կը լինէինք, մենք մեզ հակասած, եթէ տարբեր ոգւով գործած, ուրիշ հասկացողութիւններով տոգորուած, ա՛յլ խթաններով առաջնորդուած լինէինք:
Մենք սոցիալ-դեմոկրատներ էինք.- այդպէս էլ պիտի մնայինք: Մենք հայ ազգի պատմա-անհատական գոյութեան իրաւունքը ճանաչող, ընդունող, պաշտպանող ուժ էինք. մենք Հայ Ազգին, Հայասատանի ազատագրութեան յեղափոխականներն էինք.- այդ կռուանի վրայ էլ պիտի կանգնէինք մինչեւ վերջ: Դրանից դուրս ամէն ինչ խաւար, անապատ, կորստեան անդունդ, գահավիժում միայն կարող էր լինել մեզ համար:
«Երազը գեղեցիկ է, բայց իրականութիւնը՝ գեղեցկագոյն». Բենտամի այդ խօսքը ամէն քաղաքական գործիչի հայելին պիտի լինի: Նա մե՛ր էլ ուղեցոյցը եղաւ:
Օսմանեան պետութիւնը ոտից գլուխ վերանորոգուէր, նորագոյն պետութիւն դառնար, քաղաքակրթութեան հանդիսարան լինէր, այդ երկրի մէջ էլ գառն ու գայլը միասին արածէին եւ ազատութիւնը, հաւասարութիւնը, եղբայրութիւնը, արդարութիւնը բարձր ի գլուխ թագաւորէին.- դա կարող էր լինել ցանկութիւն, երազ, գուցէ եւ՝ շատ էլ հրապուրիչ՝ գաղափարական, անրջային աշխարհի մէջ: Խօսքով դրան ինչո՞ւ հակառակել. դա լաւ, բայց իրականութի՞ւնը: Կարո՞ղ էինք մենք մեր գործունէութիւնը դէպի այդ ոլորտները դարձնել՝ բացառապէս:
Եւ մենք չէինք,- այդքան փորձառութիւններից յետոյ- որ պիտի ընկղմուէինք նորատեսիլ երազների մէջ եւ մեր տեսողութեան սահմանից բաց թողնէինք Թիւրքիոյ «գեղեցկագոյն» իրականութիւնը: Նա մեր առաջն էր իր ամբողջ պատկերով, իր բոլոր այլանդակութեամբ, իր հոգւոյ համայն թրթռումներովը: Մենք մեզ ինքնախաբէութեան չէինք կարող մատնել եւ անուղղելի սխալների մէջ թաթախուել:
Կարելի՞ էր իրերի բնաւորութիւնը արմատից փոխել:
Նոր չէր. դեռ շատ երկար տարիներ առաջ՝ մենք քննախօսականներով այն անվրէպ եզրակացութեանն էինք հասել, որ Օսմանեան պետութիւնը շիփ-շիտակ գնում էր դէպի տարրալուծում, անամբողջացումն, դէպի քայքայում, անկում: Դա պատահական երեւոյթ չէր. այլ մի ուղի, մի հոսանք, որ պատմութիւնն էր արգասաւորել, նա էր պտղաբերել. եւ՝ հետեւաբար՝ անհատների ու խմբակցութիւնների կամքը, իղձերը ինչքան էլ բարի եւ զօրաւոր լինէին, մարդիկ ինչքան էլ գեղեցիկ երազների մէջ ընկնէին, -այնու ամենայնիւ, նրա առաջն անկարելի էր առնել, նրա ընթացքը անհնար էր կասեցնել եւ բնութիւնը՝ փոխել:
Տեսականօրէն շատ խնդիրների կարելի էր մօտենալ եւ վճիռներ արձակել. բայց ա՛յլ էր նրանց իրականացումը, գործադրութիւնը:
Հակառակ երեւոյթ տեսնելու, Թիւրքիան հիմնական բուժման ուղիի մէջ դնելու համար՝ հարկաւոր էր իրերի արդէն առած ուղղութեան, պայմանների, բնութեան մէջ մի նոր, բոլորովին արմատական յեղաշրջում առաջ բերել:
Եւ ո՞վ պիտի անէր այդ. ո՞ր կուսակցութիւնը, ո՞ր դասակարգը, ո՞ր ազգը, պետական ո՞ր փիլիսոփայութիւնը:
Որո՞նք պիտի լինէին պատմական այդ նոր բացուելիք շրջանի գործաւորները.- ենթադրելով անգամ, որ մի այդպիսի հակաբնական երազի մէջ կարելի էր ընկնել:
Թուրք պետութիւնը դեռ «Աստուածային Իրաւունք»ի փիլիսոփայութեան լիակատար փթթումի մէջն էր. աւատական կարգերը տիրապետող, պետական բոլոր տարրերը, բաղկացուցիչ ազգութիւնները իրարու հակառակ, միմիեանց ուժեր անդամալուծող. երկիրը տնտեսապէս քայքայուած, պարտքերի տակ խրուած, եւրոպական Մեծ Պետութեանց իրական վերհսկողութեան տակ ընկած.- դրանք ընկնող պետութեան նախանշաններն էին. բժշկելու դեղը ո՞վ պիտի բերէր:
Այո՛, պետական փիլիսոփայութիւնը յաջողել էր ուրիշ ազգերի եւ պատմական ա՛յլ շրջանների մէջ իրերի հին դրութիւնը ոչնչացնել եւ նորը յառաջ բերել: Բայց դրա համար պէտք են եղել դարեւոր ջանքեր, անդուլ աշխատանք, կորովամտութիւն, խելք, զօրաւոր կամք եւ ներքին ատաղձ, կենսունակ տարրեր, դասակարգային փոխ-յարաբերութիւնների հիմնական շեղում, տնտեսական նոր ձեւերի տիրապետութիւն.- հէնց դրանք էին, ահա, որ պակասում էին Թիւրքիային:
Մենք չէինք տեսնում հինը քանդողը, տապալող այդ ուժը. այդ հզօր ստեղծագործող բազուկը չէր երեւում, չկար. պատմութիւնը այդ զօրութիւնը երեւան չէր բերել: Եւ այն՝ ինչ որ դարերը չէին կարողացել ծնել, արտադրել, մէկ օրից միւսը չէր կարող մէջտեղ գալ՝ լոկ ցանկութիւններով, ուռուցիկ, բարձրագոչ աղաղակներով:
Թուրք ազգը, յանկարծ սթափած, երեք դարու պատմութեան ուղղութիւնը մի անգամից պիտի շրջէ՞ր. բայց ուշ չէ՞ր. այդ ընդունակութիւնն ո՞ւր էր պահել նա՝ մինչեւ այդ ժամանակ, եթէ ունէր:
Բայց եթէ պահանջուած այդ պայմաններն էլ մէջտեղ գային, դեռ պէտք էր աչքի առաջ Արեւելեան Խնդրով շահագրգռուող պետութիւնների շահերը, նրանց հակամարտութիւնները: Նրանք էլ խօսք ունէին. Թիւրքիայի իրական տէրը նրանք էին:
Եւ այդ խարխուլ, կիսակենդան, «Հիւանդ» պետութեան սնարին մօտ կանգնողը ո՞վ էր.- մի խայտաբղէտ «ազգայնական» կուսակցութիւն՝ «Միտհատեան Սահամանադրութեամբ»:
Պատմութեան հոսանքը փոխելու համար՝ դրանից աւելի մեծ, ստեղծագործող եւ կարող ուժեր էին պէտք:
Այդ բոլորի մէջ՝ առաջին րոպէից պարզ էր, որ Իտտիհատը ամէն գնով պիտի ձգտէր, նախ, իր տիրապետութիւնը ապահովել, ամէն ինչ դրան պիտի ծառայեցնէր, ամէն գաղափար եւ գործունէութիւն ա՛յդ նպատակին պիտի անէր:
Նա անկարող էր առաջ երթալ դէպի ճշմարիտ սահմանադրութիւն, դէպի դասակարգերի փոխ-յարաբերութիւնների արմատական փոփոխութիւն, դէպի բաղկացուցիչ ազգերի լիակատար իրաւահաւասարութիւն եւ քրիստոնէի ու մահմետականի միջեւ եղած պատմական խտրութիւնների բնաջնջում, վերացում. նա ա՜յդքան հեռու չէր կարող երթալ. այդ չէր կարող անել, չէր էլ ուզիլ. դրանով ինքն իրեն հակասած, իր սեպհական հողը իր ձեռքով քանդած, հարուածած, պիտի լինէր: «Իտտիհատ»ը չէր, որ իր անկման վկայականը իր ձեռքով ստորագրէր. իր ջանքերով՝ իր տապալման պայմանները առաջ բերէր: Այդպիսի մեծահոգութիւն, պատմական անշահախնդրութիւն նրանից չէր կարելի պահանջել:
Նա պիտի մնար, ուրեմն, իր ձուլող, ջնջող, թրքացնող, ազգայնական նպատակների մէջ:
Ու դրա համար էլ, նա՝ իր սեպհական կաշուի տեսակէտից, ո՛չ միայն պիտի չպայքարէր հին ուժերի դէմ, այլ նրանից պիտի օգտուէր, նրանց գերին պիտի դառնար, դարձեալ իր նպատակների, իր կուսակցական շահի պատճառով:
Ոչ մի երկրի մէջ՝ ազգայնական կուսակցութիւնները չեն պայքարել հին ուժերի դէմ, ընդհակառակը՝ տիրապետելուց յետոյ՝ նրանք աշխատել են այդ ուժերը իրենց յենակէտ դարձնել եւ նրանց վրայ կրթնել:
Ու թուրք ազգայնականութիւնը չէր, որ պատմական ընդհանուր երեւոյթի մէջ «հոյակապ» բացառութիւն պիտի կազմէր եւ օրինակ հանդիսանար:
Պատմութեան ընթացքում մենք ճանաչել էինք «Միութիւն եւ Յառաջդիմութիւն» քաղաքական կոյտի էութիւնը. նրա կյանքի պատկերը մեր առաջն էր: Մենք օդի մէջ չէինք. գիտէինք որ նա՝ առանց ժամանակ կորցնելու՝ շեշտակի կերպով, իր նպատակների իրագործմանը պիտի դիմէր եւ մեզ էլ դժուար կացութիւնների առաջ դնէր:
Սալոնիկ ուղարկուած մեր քիւրտ Բեդեր Բէյ Բեդեր խանը շատ թանկագին տեղեկութիւններ բերեց մեզ:
Իրենց առաջին համագումարի մէջ՝ որոշած են եղել.
ա.-Թոյլ չտալ, որ թուրք ուրիշ կուսակցութիւններ յառաջանային:
բ.- Սապահէտտինի Կուսակցութեան եւ նրա գաղափարաբանութեան դէմ պայքարել:
գ.- Սուլթան Համիտին պահել եւ նրա ազդեցութիւններից ու կապերից օգտուել:
դ.- Մինչեւ իրենց զօրեղացումը՝ Հայ Կուսակցութիւնների հանդէպ համբերող դիրք բռնել:
ե.- Ս. Դ. Հնչակեաններին հսկողութեան տակ առնել:
զ.- Ուժ տալ Օսմանցիացման գաղափարին. համիսլամութիւնը եւ համաթրքութիւնը իրենց գաղափար-առանցքը դարձնել:
է.- «Իսլամ» տարրերի տնտեսական տիրապետութեանը հետապնդել. արհեստ եւ վաճառականութիւն թուրքերի մէջ ծաղկեցնել. խորհրդարանական մեծամասնութիւնը միշտ թուրքերի ձեռքը պահել, եւայլն:
Եւ հէնց դար համար, Կէտիկ-Փաշայի ոստիկակական տեսուչ՝ Խալիլ Բէյը առաջին օրից, մեր ամբողջ ընկերների վիճակացոյց կազմել եւ պէտք եղած տեղը տուել էր: Մեր դասախօսութիւնները եւ ժողովները, սկզբից ի վեր, շարունակ, լի էին լրտեսներով, որոնք մի բառ անգամ չէին փաղցնում՝ առանց պատշաճաւոր իշխանութեան հաղորդելու, ինչպէս որ ամենաստոյգ աղբիւրներից մեզ հաղորդել էին:
Կար մի ուրիշ, ցաւոտ իրականութիւն էլ:
Հայ ազգի դրութիւնը ուղղակի ողբալի էր: Մօտաւորապէս 21 տարի էր, որ այդ հերոս ազգը յեղափոխական շարժումների մէջ էր մտել եւ անլուր տառապանքների ենթարկուել: Թէեւ չէր սպառուել, բայց ահանգին ուժ էր կորցրել: Նրա Դատի էութիւնը նոյն մնալով հանդերձ՝ իր գործունէութեան եղանակը, պայքարի տակտիկական ձեւերը հարկադրուած էր՝ գէթ ժամանակաւորապէս փոխել, նոր ուժ հաւաքելու, կազդուրուելու որոշ նպատակով:
Այդ պայմանների ներքոյ՝ որոշեցինք արագ կերպով ուժ տալ կազմակերպական գործին: Ամէն գիւղ, քաղաք, ուր որ հայ ազգաբնակչութիւն կար, պէտք է ունենար արանց եւ կանանց մասնաճիւղեր: Իւրաքանչիւր շրջան էլ պիտի օժտուէր Գործադիր Յանձնախումբով: Ամէն մասնաճիւղ, իր տեղական պայմանների եւ ուժերի ներած սահմանի մէջ՝ պիտի ունենար ընթերցասրահ, գրադարան, լսարան, թատերասրահ, ակումբ: Մասնաճիւղը իր միջավայրի գաղափարական հնոցը, ժողովրդական առաջնորդը պիտի լինէր:
Այդ կողմից լիակատար յաջողութիւն ունեցանք. որովհետեւ շատ ու քիչ հայաշատ ո՛չ մի գիւղ, ո՛չ մի քաղաք մնաց, որ իր ծոցի մէջ չունենար Ս. Դ. Հնչակեան Մասնաճիւղ: Դա մեր, այսպէս ասած, օրինական գործունէութեան պատկերը, մշակութական երեսն էր: Այդ մասի մէջն էր մտնում ե՛ւ ժողովրդի տնտեսական բարւոքման գործը:
Որոշեցինք նաեւ՝ դրան զուգընթաց՝ զինել ժողովրդին. ինքնապաշտպանութեան գործը կազմակերպել՝ առանձին «մարտական խմբերի» միջոցով: Ուղարկել յատուկ մարզիչներ՝ զինավարժութեան գործը դիւրացնելու համար: – Այդ բոլորը, հարկաւ մեր կուսակցական կարողութեան սահմանների մէջ: Այս մասը, մեր ստորերկրեայ, հակաօրինական գործունէութեան մասն էր:
Մեր կուսակցական գաղափարական գործունէութիւնը, պայքարը հետեւեալ խնդիրների շուրջը դարձաւ.
Կուսակցութիւնները եւ նրանց դերը՝ պետական, ազգային կեանքի մէջ:
Պահպանողական, յառաջադիմական, արմատական, սոցիալիստական, եւայլն, կուսակցութիւններ. նրանց ծրագիրը եւ գործունէութեան եղանակները:
Խորհրդարանական դրութեան (պարլամենտարիզմի) կազմը, նրա յօրինուածութիւնը եւ թերութիւնները:
Խորհրդարանական դրութիւնը զանազան երկիրների մէջ:
Իրական եւ տեսական քաղաքականութիւն, նրանց կիրառութեան ձեւերը եւ նպատակը:
Եւրոպական ազգերի վերջին դարու քաղաքական, ընկերային, տնտեսական եւ ազգային, ժողովրդական շարժումները:
Թուրք պետութեան քաղաքական եւ տնտեսական կազմը:
Նրա պետական քաղաքականութիւնը զանազան շրջաններում: Թիւրքիայի միջազգային կացութիւնը եւ եւրոպական գլխաւոր պետութեանց քաղաքականութիւնը:
«Երիտասարդ Թիւրքիայի» ծնունդը. նրա պատմութիւնը. թուրք ազգայնական քաղաքականութիւնը, «Իտտիհատ»ի ծրագիրը եւ միտումները:
Արեւելյան Խնդիրը, նրա պատմութիւնը եւ ազդակները:
Հայկական Դատի ծնուցիչ պատճառները, պատմութիւնը: Հայ Յեղափոխութիւնը եւ նրա պատմութիւնը: Մեր մէջ եղած կուսակցութիւնները:
Ս. Դ. Հնչակեան Կուսակցութիւնը, նրա պատմութիւնը, գործը եւ ձեռք բերած արդիւնքը:
Հայ ազգը եւ Պատրիարքական իրաւունքներ: Մեր յարաբերութիւնը դէպի հայ օրինական հաստատութիւնները:
Սոցիալիզմ եւ նրա պատմութիւնը. սոցիալիստական կուսակցութիւնները:
Տնտեսագիտական դպրոցներ:
Սոցիալիստական, յեղափոխական բարոյագիտութիւն եւ պահպանողական, բուրժուազիական բարոյագիտութիւն:
Միջազգային, ժողովրդական իրաւունքներ եւ «ազգութեանց սկզբունքը»:
Հերդերի, Ֆիխտէի, Հեգէլի, Կանտի, Հերբերտ Սպենսերի, եւայլն, քաղաքագիտական հայեացքները՝ ազգերի եւ ժողովրդների պատմա-անհատական գոյութեան եւ պայմանների տեսակէտից:
Մեր գործիչները, թէեւ սակաւաթիւ, բայց ամէն տեղ հասան եւ կարողացան իրենց վրայ դրուած պատմական պատասխանատութիւնը կատարել:
Մեր հարուածների մասնաւոր առարկան եղաւ «Աստուածային Իրաւունքը» եւ նրանից բղխող հաստատութիւնները: «Իտտիհատ»ը մերկացնելու, հարուածելու տեսակէտից՝ ո՛չինչ բաց չթողեցինք եւ ո՛չ մի շրջանի մէջ:
Այս մասը ամենասերտ կերպով կապուած լինելով Կուսակցութեանս, ուրեմն եւ Հայ Ազգի Պատմութեան հետ,- թողնում ենք ա՛յլ ժամանակի եւ գրուածքի, եւ անցնում ենք մեր պատմութեան թելին:
Ուրեմն, մենք՝ առանց շուարումի մէջ ընկնելու, առանց մազաչափ տարուելու հոսանքներից, շարունակեցինք մեր սեպհական պատմութիւնը, գլխաւորապէս մեր յոյսը մեր վրայ դնելով: Ջանացինք ուժ մթերել, ծաւալ տալ մեր գաղափարներին եւ ժողովրդին մղել րոպէի պահանջած գործունէութեան մէջ, միշտ մասնաւոր ուշադրութիւն տալով ինքնապաշտպանութեան եւ զինման գործին, որ մեզ համար է՛ն կենսական նշանակութիւն ունեցող հարցերից մէկն էր:
Քաղաքական այդ պայքարի մէջ՝ մենք աշխատեցինք օգնական ուժեր էլ ձեռք բերել:
ՀԱՅ ՏԱՐՐԵՐ.- Կ. Պոլիս գալուց յետոյ՝ անմիջապէս յարաբերութեան մէջ մտանք «Վերակազմեալ»ների այն հատուածի հետ, որոնց հետ «Համաձայնութեան դաշինք» էինք կապած դեռ 1907, Նոյեմբեր 24-ին: Ունեցանք մի քանի ժողովներ: Մեր կողմից ընկեր Մուրատը եւ ես էի. իսկ միւս կողմից Մուշեղ Եպիսկոպոսը, ընկերներ՝ Մ. Տամատեանը եւ Վ. Թէքէեանը:
Մեր առաջարկը եղաւ պարզ ձուլում՝ առանց որեւէ պայմանի: Տեղի ունեցան վիճաբանութիւններ. «Վերակազմեալ»ների պատուիրակները, առաջին անգամ, պարզ ձուլմանը հակառակեցան, առարկելով սոցիալիզմը.- թէ նա ազգութիւնը ջնջում էր, եւ մենք սոցիալիզմով պարապելով՝ Հայկական Դատը մոռացութեան կը տայինք:
Փաստուեցաւ, որ սոցիալիզմը ո՛չ մի ժամանակ, ո՛չ մի երկրի մէջ ո՛չ նպաստել, ո՛չ էլ իրեն նպատակ է դրել ազգութիւնները ջնջել, ընդհակառակը՝ նա ազգերի պատմա-անհատական գոյութեան ամենաջերմ պաշտպանն էր: Մեջբերեցինք բոլոր հեղինակաւոր սոցիալիստների գրածները եւ Միջազգայնականի որոշումները: Իսկ թէ «սոցիալիզմով պարապելով Հայկական Դատը մոռացութեան կը տրուէր»-այդ վարկածը հերքող փաստը ինքը իրականութիւնն էր. որովհետեւ Սոցիալ-Դեմոկրատ Հնչակեան Կուսակցութիւնն էր, որ Հայկական Դատի ռահվիրան էր եղած եւ մարտի պատնէշի վրայ էլ կանգնած միշտ եւ ամէն ժամանակ:
Խնդիրների եւ տեսութիւնների պարզաբանութիւնից յետոյ՝ Մուշեղ Եպիսկոպոսը եւ Ընկ. Վ. Թէքէեանը ձուլման կատարելապէս համամիտ եղան: Վերջին րոպէին նրանց միանալ չուզեց Ընկ. Մ. Տամատեանը, թէեւ չուզեց էլ միւս երկուսին խոչնդոտ լինել. եւ ասաց՝ որ իրենք ազատ են: Այդ բարոյական ճնշումի տակ էր, որ ձուլումը չկայացաւ:
Վերջնական բաժանումից առաջ՝ իրենց պարզեցինք, որ «Վերակազմելիութիւն»ը ո՛չ մի փիլիսոփայութիւն ունի. եւ նա պարզապէս հոմանիշ է անգաղափարականութեան, որ նա ո՛չ միայն աւելորդ է մեր կեանքի մէջ, այլ գոյութեան հաստատուն հող չունենալով՝ անպայման դատապարտուած էր մեռնելու: Եւ խորհուրդ տուեցինք ձեռք բերել Լեհական Կոլոյի եւ Ռուսական Կադէտների ծրագիրը, ու Հայ կեանքին պատշաճեցնելով՝ հիմնել ռամկավարական դեմոկրատական մի կուսակցութիւն, յենուելով հայ աղայական, պուրժուա դասակարգի վրայ. այդպիսով, գէթ կարողանային մեր ազգի մէջ եղող այդ անպարտաճանաչ դասակարգին քաղաքական գործունէութեան մղել եւ օգտակար լինել: Այդ կերպով, թէ իրենք կուսակցական որոշեալ փիլիսոփայութիւն ունեցած կը լինէին եւ թէ աշխատանքի բաժանում յանձն առած՝ Հայկական Դատի, Հայ վերածնութեան տեսակէտից: Մենք ո՛չ միայն իրենց հասցէներ, այլ պէտք եղած ամէն ցուցումները տուեցինք՝ այդպիսի մի Կուսակցութիւն կազմելու համար. նոյնիսկ մատնանշեցինք այն գրականութիւնը, որից իրենք կարող էին օգտուել:
Այդ կուսակցութիւնը մէջտեղ եկաւ: Բայց եթէ Հայ բուրժուազիան ռուս, լեհ բուրժուազիա չէր, չունէր իր դասակարգային ինքնայատուկ գաղափարաբանութիւնը եւ գիտակցութիւնը, զուրկ էր պատմական որոշեալ դերից.- դժբախտաբար, մեր նորածագ բուրժուա երիտասարդութիւնն էլ նրանից բարձր չգտնուեցաւ եւ հայ անգոյն, լոկ բառերի հետ խաղացող բուրժուազիայի անգոյն տեսաբանը, երերուն, վախկոտ թարգմանը եղաւ:
Յառաջ եկաւ մի ծրագիր, «Ռամկավար Կուսակցութիւն» անունով: Մինչ այդ՝ իրենք թունդ ազգայնականներ յայտարարողները զլացան նոյնիսկ իրենց Հայ Ռամկավար Կուսակցութիւն անունը տալու: Եւ միայն այդ չէ. նրանք լայնաթեւ ընդգրկեցին Օսմանցիութեան (ottomanisme) գաղափարը. ու մի քիչ առաջ իրենք իրենց Հայ ազգայնականներ դաւանողները դարձան օսմանցիներ. Հայ ազգութեան գաղափարը տեսականօրէն ետ մղողներ, ժխտողներ: Ուրիշ խօսքով՝ նրանք այդ տեսակէտով, կանգնեցան «Իտտիհատ»ական հողի վրա եւ նրա գաղափարաբանութեան զօրավիգն ու նեցուկն եղան՝ մեզ՝ Սոցիալ Դեմոկրատներիս դէմ, որոնց հետ չուզեցին ձուլուել, որովհետեւ սոցիալիզմը ազգային գաղափարին վնաս պիտի բերէր: Այդ էլ ոչինչ. նրանք դարձան անուղղայ պահպանողականներ եւ կատաղի պայքար մղեցին զինման եւ յեղափոխական գործունէութեան դէմ:
Իզմիրի մէջ հրատարկուող ռամկավար ակումբի բերան՝ «Արեւելյան Մամուլ»ը չքաշուեց (1909) հրապարակապէս ասելու, որ մենք իսկապէս ձգտում էինք մեր Կուսակցութիւնը «յեղափոխական հիմունքների վրայ դնելու». Եւ դրա համար էր, որ քննադատում էինք իրենց Կուսակցութեան օսմանցիութեան եւ պահպանողականութեան գաղափարները:
Բարեբախտաբար, նրա տարածականութեան առաջը շուտ կարողացանք առնել՝ մեր ուժեղ պրոպագանտայի միջոցով: Երկրի մէջ՝ անհատ- աւելի ու պակաս գիտակից – ա՛յդ տեսակի ռամկավարներ եղան, բայց ո՛չ թէ ռամկաւարութիւն: Իսկ Վասպուրականի ռամկավարութիւնը, նրա զինման գործը երբեք պէտք չէ շփոթել կուսակցական պաշտօնական գաղափարաբանութեան եւ գործունեութեան հետ. նա արդիւնք էր տեղական պայմանների եւ միւս կուսակցութիւնների ազդեցութեանը:
Իսկ «Վերակազմեալ»ների միւս հատուածի մնացորդները, ուր որ կային, ձուլեցինք մեր մէջ եւ ամէնից աւելի եռանդուն, կարմիր սոցիալ դեմոկրատները դարձան: Սրանցից էլ միայն անհատներ մնացին, գլխաւորապէս Պոլսոյ մէջ:
Այս կերպով, այդ կողմից շատ մեծ օգնական ուժ չկարողացանք ստանալ ո՛չ մենք՝ Կուսակցական տեսակէտով, ո՛չ էլ Հայ յեղափոխական գործը:
