Կարսի անկումը. գերված Արտաշէս Բաբալեանի հոդվածը Հայրենիք ամսագրում

Կարսի անկումը այնքա~ն խոշոր, նոյնիսկ բախտորոշ դէպք մըն է Հայաստանի անկախութեան պատմութեան մէջ, որ անոր նուիրուած ամէն մէկ ուսումնասիրութիւն մեծագոյն շահեկանութիւն ունի հայ ընթերցողին համար, մանաւանդ երբ գրուած է իրազեկ անձի մը կողմէ:

Բժ. Ա. Բաբալեան. այս յոդուածին հեղինակը, Հայաստանի Հանրապետութեան նախկին նախարարներէն է, որ հայ-տաճկական [թուրքական-խմբ. ԱՆԻ-ի] պատերազմի ատեն մեր լիազօր ներկայացուցիչն էր Կարսի ճակատի վրայ եւ յետոյ գերի ինկաւ տաճիկներու [թուրքերի-խմբ. ԱՆԻ-ի] ձեռքը ու տարուեցաւ Էրզրում: Բժ. Ա. Բաբալեան ուշագրաւ փորձ մը կ’ընէ լուսաբանելու Կարսի անկման պարագաներն ու պատճառները:

Տպագրելով այս յոդուածը, խմբագրութիւնս, սակայն, թոյլ կուտայ իրեն նկատելու, թէ մեր աշխատակից ընկերոջ շարքը մը մեկնութիւններն ու փաստարկութիւնները զուրկ չեն միակողմանիութենէ եւ ենթակայական (սուբեկտիւ) աչառու գունաւորումէ: Առարկայական եւ անաչառ պատմութիւն մը գրելու համար անհրաժեշտ է, որ խնդիրը բազմակողմանի քննութեան մը ենթարկուի: Ցանկալի է, որ բժ. Ա. Բաբալեանի այս շահեկան փորձը գէթ խթան մը ըլլայ այդպիսի քննութեան մը համար:

Խմբագրություն ՀԱՅՐԵՆԻՔի

Հայաստանի կառավարութիւնն ու պարլամենտը դժբախտաբար, երկուեւկէս տարւայ մեր անկախ գոյութեան ընթացքին, անհրաժեշտ ուշադրութիւնը չդարձրին հարեւան Տաճկաստանի [Թուրքիայի-խմբ. ԱՆԻ-ի] վրայ:

Զինադադարի կնքումից յետոյ՝ տարածուած կարծիք էր, թէ Անգորայի ազգայնական շարժումը մեռնող Թիւրքիայի մի վերջին ջղաձգութիւնն է: Եւ ճշտօրէն մեզ համար մինչեւ պատերազմի վախճանը անյայտ մնացին Անգօրայի կառավարութեան ուժն ու ազդեցութեան շրջանը:

Յատկապէս շատ քիչ գործ էր կատարուած Էրզրումի եւ Հայաստանի հանրապետութեան մօտիկ այլ վայրերի ուսումնասիրութեան համար:

Ստացուած տեղեկութիւնները գալիս էին ոչ այնքան վստահելի աղբիւրներից, մասնաւորապէս Կարսի շրջանի մէջ՝ «բարեկամ» մուսուլմաններից: Մինչեւ վերջն էլ Թիւրքիայում գործակալներ չունեցանք:

Երբեմն յաջողւում էր նորութիւններ քաղել վրացական շտաբից, որ աղքատ էր մեզ հետաքրքրող հարցերի նկատմամբ:

Ճիգ թափւում էր Տրապիզոնի շրջանը մարդիկ ուղարկելու եւ ծաղսեր էլ կատարուած էին, բայց ապարդիւն:

Արտասահմանի մեր դիւանագիտական ներկայացուցիչները կամ լուռ էին Քեմալական շարժման մասին, կամ լաւատես գրութիւններով սիրտ էին տալիս կառավարութեան:

——-

1920 թուի յուլիսին որոշուեցաւ գրաւել Օլթին եւ, ուժեր կենտրոնացնելով Կարսի շրջանում, ձգտել դէպի Սեւ ծով:

Սակայն նոր ամսոյն Քոսորֆենեակի զօրամասը, յարձակման ենթարկուելով տեղական եւ տաճկական ուժերի կողմից, չարաչար ջարդուեց եւ թշնամուն թողեց թնդանօթներ, ռազմամթերք ու վիրաւորներ:

Այդ ժամանակ մեզ հասնող տեղեկութիւնները պնդում էին, որ յարձակում գործողը կանոնաւոր տաճկական զօրամաս է. իսկ քաղաքացիական իշխանութիւնները հեռագրում էին, որ Օլթիի շրջանի խուժանը, ահաբեկուած մեր զօրքերի թալաններից ու բռնութիւններից, յարձակում է գործել I գնդի պահակների վրայ եւ, յանկարծակիի բերելով, յաջողել է նրան փախուստի մատնել:

Յուլիսի սկզբներին մեր Սարիղամիշի զօրամասը անյաջող փորձ կատարեց գրաւել Բարդուսը, որ ռազմական խոշոր նշանակութիւն ունեցող վայր է, բայց յետ մղուեց տաճկական ուժերի կողմից:

Այդ ժամանակաշրջանում Հայաստանի կառավարութիւնը զբաղուած էր բոլշեւիկեան կրկնուող արշաւանքների դէմ պայքարելով եւ մի շարք յամառ կռիւներ տեղի ունեցան Զանգեզուրի եւ Ղազախ-Շամշադինի շրջաններում: Բոլշեւիկեան իշխանութիւնը նպատակ ունէր Հայաստանը գրաւել եւ յաճախակի յարձակումներ կազմակերպել մեր սահմանապահ զօրքերի վրայ:

Մեր կառավարութիւնն ու պարլամենտը զբաղուած էին նաեւ ներքին թշնամու դէմ կռուելով: Վեդի-Բասար, Զանգի-Բասար, Շարուր, Նախիջեւան մեր իշխանութեան մտահոգութիւնների առարկան եղան:

Մեր գլխաւոր ուշադրութիւնը սակայն դարձուած էր դէպի հիւսիս:

Այս եւ ուրիշ պատճառների հետեւանքով, երբ նամակներ ստացանք Բեքիր-Սամի բէկից եւ Կարաբէքիր-Քեազիմ փաշայից, շատ քիչ ուշադրութիւն դարձրինք եւ պատասխան—գրութիւնները չպահանջեցին ո՛չ վէճ, ո՛չ էլ ժամանակ:

Այդ նամակների մէջ տաճիկ երկու իշխանաւորները բողոքում էին հայ զօրքի բռնութիւնների դէմ մուսուլմանութեան հանդէպ եւ պահանջում էին դատարկել Ֆինեակ-Քոսորի շրջանը:

Բէքիր-Սամի բէյ (արտաքին գործոց նախարարը) գրում է մեր արտաքին գործոց նախարարին, որ բարի դրացիական յարաբերութիւններ ստեղծելու համար երկու հարեւան ժողովուրդների միջեւ, հարկ է, որ մեր զօրքերը յետ քաշուեն վերոյիշեալ շրջանից, որ թալանի եւ կորստեան մատնուած իսլամները վերադառնան իրենց օջախները եւ առաջարկում էր բանակցութիւններ սկսել Բրեստ-Լիտովսկի եւ Բաթումի դաշնագրերի տրամադրութեանց սահմաններում:

Քեազիմ փաշան նոյն մտքով, բայց աւերի սպառնական ոճով, դիմում էր արել զօրավար Նազարբէկեանին: Կառավարութիւնը քննեց այդ դիմումները, հերքեց բռնութիւններն ու թալանը եւ մերժեց Բրեստ-Լիտօվսկի դաշնագրի համաձայն բանակցութիւններ սկսել:

Այդ ժամանակ մեր երկրի իշխանութիւնը Բիւրօ-կառավարութեան ձեռքն էր:

Զինուորական նախարար Ռուբէ Տէր-Մինասեանը առաջարկ մտցրեց բանակցութիւնների գալ Անգօրայի կառավարութեան հետ, բայց այդ մերժուեց  եւ որոշեւց պատասխան նամակի ստորագրութիւնը յանձնել արտաքին գործոց նախարարութեան ընդհանուր քարտուղարին, քանի որ, ինչպէս յայտարարեց այդ ժամանակուայ արտաքին գործոց նախարար Հ. Օհանջանեանը, անպատուաբեր էր մի օրինական պետութեան ներկայացուցչի համար պաշտօնապէս պատասխանել ապստամբ եւ ոչ-օրինական կառավարութեան ներկայացուցիչներին:

Հանրապետական կառավարութիւնը կարճ ժամանակուայ ընթացքում կարողացաւ խաղաղացնել երկիրը ներքին խռովութիւններից, մաքրեց Զանգի-Բասարը, Վեդի-Բասարը, Շարուրն ու Ղարաղօյլին անհաւատարիմ եւ ըմբոստ տարրերից եւ յաջողակի կերպով յետ մղեց բոլշեւիկեան կրկնուող յարձակումները Ղազախ-Շամշադինի եւ Զանգեզուրի շրջաններում:

Կառավարութեան ու պարլամենտի համար տաճկական վտանգ չկար, կամ այդ վտանգը սպառնալիք չէր:

Էրզրումից վերադարձող վրացի գերի սպաները պատմում էին, որ Էրզրումում զօրք չկայ, որ տաճկական արեւելյան բանակը քայքայուած է, պարէնի եւ հագուստի կատարեալ պակասութիւն է եւ որ յոյները յաղթականօրէն առաջ են շարժւում դէպի Անատոլուի խորքերը:

Այս տեղեկութիւնները աւելի եւս յուսադրական էին կառավարական շրջանների համար եւ առիթ ծառայեցին մեր ուշադրութիւնը կրկին եւ կրկին դարձնելու դէպի հիւսիս եւ մեր զօրքերը կենտրոնացնելու Ղազախի եւ Զանգեզուրի շրջաններում: Այդ պատճառով, մեծ հարուած էր մեզ համար Սարիղամիշի յանկարծակի գրաւումը՝ 1920 թ. սեպտեմբերի սկիզբներին:

4-րդ գունդը, որ օրինակելի էր համարւում, տեղի տուեց եւ Սարիղամիշը իր հարստութիւններով համարեա առանց կռուի, թշնամուն մնաց: Միաժամանակ տաճկական զօրքը գրաւեց Մերդենէկը եւ, ճակատը ուղղելու համար, մեր իսկ հրամանով, թողնուեց Կաղզուանը:

Նորից սկսուեց հեռագիրների տարափը Կարսից: Նորից նոյն բովանդակութեամբ: Զինուորականները հաւար էին ձգում, որ տաճիկ կանոնաւոր ուժերի հետ գործ ունինք: Նահանգապետը պնդում էր, որ յարձակում գործողը ամբոխն է թիւրք կոմիսարների ղեկավարութեամբ եւ որ քիչ ուժ է հարկաւոր թշնամուն երկրից դուրս հանելու համար: Ընդհանուր հրամանատարի եւ զինուորական նախարարի տեղեկութիւնները սրանցից հարուստ չէին: Տիրում էր կատարեալ անտեղեակութիւն: Կառավարութեան մէջ մտքերի շփոթ էր: Կային լաւատեսներ, կային եւ վատատեսներ: Եւ, որովհետեւ մենք սովոր էինք չհաւատալ զինուորական պետերի տուած հեղինակութիւններին, աւելի հաւատով էինք վերաբերւում նահանգապետ Ղորղանեանի հեռագիրներին:

Այսպէս թէ այնպէս, թշնամին մեր հողի վրայ էր, երկրի ներսը, եւ կառավարութիւնը դիմեց արտակարգ միջոցների:

Զօրավար Սիլիկեանը նշանակուեց Կարսի ճակատի ընդհանուր հրամանատար եւ մեկնեց Ալեքսանդրապօլ: Հիւսիսային ճակատի գնդերը հրաման ստացան արագօրէն շարժուելու դէպի Կարս եւ Արտահան-Մերդենէկ: Ղազախի շրջանը դատարկուեց զօրքերից: Զօրահավաք յայտարարուեց մինչեւ 38 տարեկան: Եւ Քանաքեռի, Ալեքսանդրապօլի եւ Երեւանի պահեստների ռազմամթերքն ու պարէնը շտապ կերպով ճամբուեց Կարս:

Սեպտեմբեր 29ին կառավարութեան արտակարգ նիստի մէջ, մասնակցութեամբ զօրավարներ Նազարբէկեանի եւ Հախվերդեանի, որոշւում էր մեր անելիքը:

Նազարբէկեան կարծում էր, որ թշնամու ճնշման տակ, ստիպուած պիտի լինենք թողնել Կարսը եւ, պահպանելով կենդանի ուժը, կարգի բերել մեր գնդերը, զինել, հագցնել եւ ապա չափուել թշնամու հետ: Նոյն կարծիքին էր զօրավար Հախվերդեանը: Զինուորական նախարարը ուժգնօրէն պնդում էր, որ Կարսի անկումով մենք այլեւս բանակ պահելու եւ կազմակերպելու հնարաւորութիւնը չպիտի ունենանք եւ ուրեմն մեր ամբողջ ուժը պիտի լարենք Կարսը պահելու, թէկուզ մեր զօրքի 80 առ հարիւրը ստիպուած լինէինք Կարսի դռների տակ թողնելու:

Այս մտքին միացան կառավարութեան միւս անդամները եւ ցրուեցին գաւառները ճակատին օգնութեան գալու համար:

Ոչ ոք առաջարկեց բանակցութիւններ սկսել տաճիկ հրամանատարութեան հետ:

Հոկտեմբեր 2-ին Ս. Վրացեանն ու ես հասանք Կարս:

Մեր գլխաւոր ուժերը կենտրոնացած էին Բեգլի Ահմեդի շրջանում. նորանոր ուժեր գալիս էին Հայաստանի զանազան մասերից: Մինչ այդ թեթեւ կռիւներ էին տեղի ունեցել Սարիղամիշի եւ Մերդենիկի ճակատներում՝ աննշան իրենց հետեւանքերով: Սեպտեմբերի 29ին, թշնամու թեթեւ յարձակման պատճառով, քիչ էր մնացել Կարսը դատարկուելու:

Ճակատի հարամանտար զօր. Յովսէփեանը, նկատելով թշնամու շարժումները Հարամ Վարդանի ուղղութեամբ չափազանցեցրուած տեղեկութիւններ էր տուել Կարսի բերդապետ զօր. Փիրումեանին: Եւ վերջինս ժողովի հրաւիրով քաղաքացիական իշխանութիւնների ներկայացուցիչներն ու Հ. Յ. Դ. Կ. Կոմիտէի անդամներին, առաջարկում էր քաղաքը անմիջապէս դատարկել, որովհետեւ թշնամին կէս ժամից յետոյ կարող էր մօտենալ քաղաքի դռներին եւ, գիշերային յարձակում գործելով, կտրել նահանջի ճանապարհները եւ քաղաքի ազգաբնակութիւնը սրի քաշել:

Քաղաքը խուճապի էր մատնուած: Շատերը գիշերուայ հագուստով փախուստի են դիմում, մեծ թալան եւ անկարգութիւններ են տեղի ունենում: Փաղչողների առաջին խմբումն է լինում զօր. Յովսէփեանի ընտանիքը, նրա եղբայրը հարիւրաւոր կովերով… Սակայն գիշերը անցնում է եւ թշնամին չի երեւում: Հետեւեալ օրը միայն պարզւում է «թիւրիմացութիւնը», ինչպէս արտայայտւում էր գեն. Փիրումեանը: Դատ է բացւում, բայց մեղաւորները մնում են անպատիժ:

Իրերի դրութեան հետ ծանօթանալով, մեր առաջին գործը եղաւ հեռագրել զինուորական նախարարին, պահպանջելով հեռացնել Կարսի ճակատից գեն. Յովսէփեանին, որ իր խուճապային խառնուածքի պատճառով բարոյալքում էր առաջ բերում զօրքի մէջ եւ, որ գլխաւորն էր, վստահութիւն չէր ներշնչում զինուորներին ու սպայութեան:

Մեր հեռագրին սպարապետ Նազարբեկէկեանը պատասխանեց, թէ, զինուորական նախարարի կարգադրութեան համաձայն, անկարելի է համարում գործողութիւնների ընթացքում բարձր հրամանատարների փոփոխութիւն կատարել: Մեր նպատակն էր վստահելի եւ բարեխիղճ  զինուորականի ձեռքը կենդրոնացնել ճակատի բախտը եւ ազատուել այդ ցեցից, որ 2 տարուայ ընթացքին բազմահազար բողոքների տեղիք էր տուել:

Մենք պնդեցինք նաեւ, որ ընդհանուր հրամանատար զօր. Սիլիկեանը Ալեքսանդրապօլից տեղափոխուի Կարս, թողնելով պարոնաւորման եւ պահեստի ուժերի կազմակերպման գարծը այլ սպաների:

Զինուրական նախարարը անյարմար համարեց եւ մեր այդ առաջարկութիւնը:

Մենք դիմեցինք Սիլիկեանին իրեն Կարս տեղափոխելու, բայց նա մերժեց յայտնելով, որ Ալեքսանդրապօլում շատ գործ ունի անելու եւ որ իր տեղափոխութիւնը Կարս, անյարմար վիճակի մէջ կը դնէ զօր. Փիրումեանին, որ արդէն անդամալոյծ պառկած էր անկողնում:

Զօրավարներ Նազարբեկեանի ու Հախւերդեանի Կարս այցելութեան ժամանակ, մենք մեր պահանջները նորէն կրկնեցինք, սակայն նոյն մերժողական պատասխանը առանք:

Սկզբէն իսկ գործը դրուած էր սխալ հիմունքների վրայ: Չկար հրամանատարութեան միութիւն. Կարսի ճակատը ունէր երկու հրամանատար՝ գեն. Յովսէփեան եւ Փիրումեան. առաջինը իբր թէ պիտի ենթարկուէր երկրորդին, բայց մենք բնաւ այդ չնկատեցինք: Գեն. Փիրումեանը նաեւ Կարսի բերդապահն էր:

Մերդենիկ-Արտահանի ճակատը իւր հրամանատար Սեպուհով շփման մէջ էր Ալեքսանդրապօլի հետ, մինչդեռ ռազմամթերք ու պարէն ստանում էր Կարսից: Իսկ զօր. Սիլիկեան ենթարկւում էր չորս աստիճանի հրամանատարութիւն: Ռուսական շաբլօնը իր մերկութեամբ կիրառուած է մեր բանակի նկատմամբ: Որքան զօրավարներ այնքան էլ սպայակոյտեր եւ մեծ թիւ պաշտօնէութիւն:

Մինչդեռ մեր դիմաց մէկ կամք, մէկ հրամայող կար – Քեազիմ-Կարաբեքիր փաշան:

Մինչեւ հոկտեմբեր 14-ը Սարիղամիշի ճակատում կենդրոնացած ունէինք հետեւեալ ուժերը.

1, 4, 5 եւ 7 գնդերը, երկու գումարտակներ 8-րդ գնդի, Ալեքսանդրապօլի եւ Կարսի պահակային գումարտակները ութ հարիւր չափ կամաւոր ձիաւորներ խմբապետերի հրամանատարութեան տակ: Սրան համապատասխան թուով թնդանօթներ, գնդացիրներ եւն.:

Մերդենէկ-Արտահանի ճակատում խմբւած էին 8-րդ գնդի մէկ գումարտակը, Երեւանի պահակային գումարտակը, գնդ. Ղորղանեանի երկու ձիաւոր գնդերը (600 ձիաւոր եւ 800-ի չափ հետիոտն), Սմբատի հրամանի ներքոյ գտնուող ձիաւոր եւ հետեւակ կամաւոր խմբերը՝ թուով մօտաւորապէս 800 հոգի:

Վախենալով մեր ձախ թեւի շրջապատումից, դեռ եւս հոկտեմբերի սկզբներին Ալեքսանդրապօլից մի քանի գումարտակ, երկու թնդանօթներով, ղեկավարութեամբ գնդ.Ղոնդողչեանի անցան Արփաչայը եւ շարժուեցին դէպի Զրչի, Տիկոռ, Նախիջեւան: Բայց քրդական անկանոն ուժերի յարձակման չդիմանալով, խուճապային փախուստի դիմեցին, թողնելով թնդանօթները: Հինգ օր յետոյ նոր ուժեր ղրկուեցին ու յետ դարձան դէպի Անի:

Գնդ. Ղոնդաղչեանը դատի տրուեց, բայց մնաց անպատիժ եւ նշանակուեց նոր պաշտօնի:

Մերդենէկ-Արտահանի ուղղութեամբ մեր գնդերը բռնել էին բոլոր խճուղիները եւ աջ թեւը միանգամայն ապահովել էին թշնամու յարձակումներից:

Կարսի շրջանի եւ Արտահանի իսլամութիւնը կատարելապէս հանգիստ էր եւ ոչնչով չէր արտայայտում իր համակրանքը դէպի տաճիկները: Նահանգապէտի հրամանի համաձայն բոլոր թիւրք գիւղերը սայլեր հանեցին եւ մեր զօրքի պարենաւորման գործին մեծապէս նպաստեցին:

Վրացեանն ու ես եղանք Զարուշատի թրքաշատ շրջանում եւ ստուգեցինք թիւրք ազգաբնակութեան լօյալ վերաբերմունքը դէպի մեր իշխանութիւնները: Պատերազմի ամբողջ ընթացքին Կարսի իսլամութիւնը, որպէս հաւիատարիմ տարր, նպաստեց մեր գործին:

Պարէնի եւ ռազմամթերքի տեսակէտից մեր զօրքը միանգամայն ապահովուած էր: Բանակը հանգուած էր շատ լաւ. նոր ստացած զգեստները արդէն բաժանուած էին զինուորներին: Քիչ գումարտակներում միայն զինուորականների մի մասը դեռ կրում էր հին հագուստ, այն էլ լրացրուեց վերջին օրերում: Զինուած ռուսական եւ կանատական հրացաններով մեր վաշտերը ապահովուած էին առատ փամփուշտի պաշարով: Մեր զինուորները ստանում էին սպիտակ հաց, միս, խտացրած կաթ, կակաօ եւ կօնսերվներ: Հաստատ էր, որ մեր թնդանօթների թիւը գերազանց էր թշնամու թուից: Միայն գնդացիրների պակաս էր զգացւում: Երկաթուղու գիծ ունենալով եւ կապուած լինելով այդ եւ ուրիշ յարմար ճանապարհով թիկունքի հետ մենք ի վիճակի էինք ամէն օր նոր ուժեր, պարէն եւ ռազմամթերք հասցնել բանակին: Մի քանի անգամ ճակատ եղանք եւ ականատես էինք զօրքի բարձր տրամադրութեան:

Բոլոր նրանք, որ այցելել էին զօրաճակատը, նոյն կարծիքն էին կազմել զօրքի տրամադրութեան մասին: Հայ ժողովուրդը ամենայն պատրաստակամութեամբ արձագանգ էր տուել կառավարութեան կոչին եւ մինչեւ անգամ Վրաստանից կամաւորների ստուար խմբեր էին հասել Կարսի ճակատը:

Այսքան գերազանցութիւն ունենալով, մենք կարծում էինք, որ պիտի յաղթենք ու թշնամուն յետ շպրտենք մեր երկրից:

—-

Հոկտեմբերի 14-ին մեր զօրքերը դիմեցին յարձակման: Նախօրոք պատրաստած ծրագրով՝ մեր աջ թեւը՝ յենուած Հարամ-Վարդանի անառիկ ամրութիւններին, պիտի պատռէր թշնամու շղթան, իսկ կենտրոնն եւ ձախ թեւը շարժումներով պիտի  գրաւէին թշնամու ուշադրութիւնը եւ, աջ թեւի յաջողութեան պարագային, ընկնէին թշնամու վրայ ու առաջ շարժուելով նետէին նրան Սարիղամիշի ձորը:

Յարձակումը, որ պիտի սկսուէր արեւածագին, ուշացաւ գնդապետների եւ շտաբների անհոգութեան պատճառով:

I գունդը դիմեց յարձակման, բայց, թշնամուն ուժեղ դիմադրութեան չդիմանալով, փախուստի մատնուեց: Եւ մինչ 7-րդ գունդը, գնդապէտ իշխանեանի ղեկավարութեամբ, օգնութեան էր հասնում I գնդին, թշնամին նախայարձակման դիմեց եւ շարժուեց դէպի Հարամ-Վարդան:

Կենդրոնը-ենթադրելով աջ թեւի յաջողութիւնը, առաջ է գնում Սարիղամիշի խճուղիով եւ հասնում է Բերնայի բարձրունքները, իսկ ձախ թեւը կատարում է իր վրայ դրուած պարտականութիւնը եւ զօրական ցոյցերով գրաւում է թշնամու ուշադրութիւնը: Զօր. Յովսէփեանը, կառչած երկաթուղու գծին եւ անտեղեակ դրութեանը, չկարողացաւ ժամանակին հրամաններ տալ եւ նոր կարգադրութիւններ անել ու միայն երեկոյան հրաման արձակեց կենտրոնին յետ նահանջել եւ բռնել Բեգլի-Ահմէտի բարձրունքները: Մեր աջ թեւը, կորուստներ տալով, հազիւ կարողացաւ վերականգնել նախկին դրութիւնը եւ բռնել հին դիրքերը:

Այսպիսով հոկտեմբեր 14-ի կռիւը մատնւեց անյաջողութեան:

Մի ճիգ եւս եւ թշնամին պիտի փախուստի դիմէր. արդէն մեր օդանաւը կէսօրին լուր էր բերել, որ տաճկական տրանսպօրը գլուխը դարձրել էր դէպի Սարիղամիշ:

Այդ օրը մենք ունեցանք 500-ի չափ վիրաւորներ եւ 60-70 սպանուածներ բովանդակ ռազմաճակատի վրայ:

Հետաքրքրական է, որ երեկոյան զօր. Յովսէփեանը չկարողացաւ ընդհանուր հրամանատարին զեկուցել, թէ իր զօրամասի գնդերը ո՞ր դիրքերն են բռնած: Անհրաժեշտ եղաւ մի քանի ժամ, որ հնարաւոր լինի ստուգելու  I, IV եւ 7  գնդերի տեղաւորումը: Օրուայ ընթացքում այս զօրավարը չէր կարողացել նոր կարգադրութիւններով ծրագիրը յաջողցնելու: Չէր էլ կարող, որովհետեւ անկարող էր ղեկաւարելու այդքան մեծ թուով զօրքին: Բայց ճակատամարտից մի քանի օր առաջ, երբ խօսքը կար Սարիղամիշի ռազմաճակատը երկուքի բաժանելու, եւ աջ թեւի ղեկաւարութիւնը գնդ. Միրիմանեանին յանձնելու մասին, զօր. Յովսէփեանը բողոքել էր եւ նրա ճնշման տակ ընդհանուր հրամանատարը տեղի էր տուել:

Մերդենէկի մեր զօրամասը հոկտեմբեր 14ի կռիւներին մասնակցեց եւ իր վրայ դրած պարտականութիւնը լիովին կատարեց:

Մի առ ժամանակ ամբողջ ռազմաճակատում տիրեց լռութիւն:

Նոր կենդրոնացումներ կատարուեցին, նոր ուժեր աւելացան մեր գնդերում:

Ի՞նչ ուժեր ունէր թշնամին մեր դիմաց: Այս խնդիրը պարզուեց շատ ուշ: Վրացական եւ անգլիական աղբիւրների հիման վրայ կարելի եղաւ ճշդել, որ Սարիղամիշի նահանգում գործում էին տաճկական 9 եւ 12 դիւիզիաները քիւրդ ձիաւորներով: Իսկ 11-րդ դիվիզիան գտնւում էր Սուրմալուի ուղղութեամբ:

 

Մերդենէկի ճակատում գործում էր խառն մէկ դիւիզիա, կազմուած կանոնաւոր զինուորներից եւ Օլթիի շրջանի թիւքերից: Զինուորական իշխանութիւնը ճգնում էր ապացուցանել, որ Սարիղամիշի ճակատում գտնւում է մէկ դիվիզիա եւս , սակայն այդ սխալ էր, ինչ որ պարզուեց յետագայում: Տաճկական մէկ դիւիզիան հազիւ ունենար երկու հազար հինգ հարիւր սուին: Ուրեմն, Սարիղամիշի ուղղութեամբ կար 5000 թուրք զինուոր, Մէրդէնէկում  հազիւ 2000 եւ Իգդիրի ճակատում 1500-2000 հոգի: Ամբողջ ռազմաճակատում –  9,000-10.000 հոգի՝ ձիաւորներով միասին:

Նկատի առնելու է նաեւ, որ տաճկական բանակը հագնուած էր վատ, յաճախ կը պատահէին ցնցոտիներով ծածկուած զինուորներ: Պարենաւորումն էլ անգոհացուցիչ էր: Յետագայում տաճիկ զինուորները զգեստաւորուեցին մեր գերի զինուորների եւ պահեստներում մնացած հագուստներով:

Մինչդեռ մեր մէկ գնդում հոկտեմբեր 14ին եւ յետագայում զինուորների թիւը հասնում էր 1.500-ի: Սարիղամիշի ճակատում կենտրոնացած ունէինք 1, 4, 5 եւ 7 գնդերը, ուրեմն 6000 սուին. երկու գումարտակ 8-րդ գնդի 1000 հոգի, Կարսի եւ Ալեքսանդրապօլի պահակային գումարտակներ 1000 զինուոր, ձիաւորներ 600 հոգի. ընդամէնը 8.600 հոգի: Այսինքն՝ գրեթէ կրկնակին տաճկական ուժերի:

Մերդենէկի ճակատում 8-րդ գնդի մէկ գումարտակը 500 զինուոր, Երեւանի պահակային գումարտակը 500 հոգի, երկու ձիաւոր գնդերը հետեւակներով 1,400 հոգի: Ընդամէնը 3.200 կռուող: Նորէն տաճկական մէկ խառն դիվիզիայի կրկնակին:

Իգդիրի Ֆրօնդում մեր ուժերը տաճկականից նուազ չէին:

Ի՞նչ դրութեան մէջ էր Կարս բերդը:

1918 թուականի անյաջող պատերազմից յետոյ, մեր զինուորական իշխանութիւնը երկար ժամանակ չգիտէր, թէ ի՞նչ վիճակի մէջ դնէր բերդը: Հրամանատարութիւնը բաժանուեց երկու կարծիքի: Ոմանք , արդիլերիայի պետ գեն. Գամազեանի գլխաւորութեամբ, կարծում էին, որ Կարս բերդը, կորցրած լինելով իր ռազմական նշանակութիւնը, պիտի վերացնել եւ վերածել պահեստի: Նրանց կարծիքով բերդի պահպանութեան համար պահանջւում էին խոշոր միջոցնէր, մասնագիտօրէն պատրաստուած սպաներ եւ մշտական բերդապահ զօրք, իսկ մենք, շարունակ կռիւների մէջ լինելով, չէինք կարող վատնել մեր ուժերը: Միւսները, ընդհակառակը, պնդում էին, որ անհրաժեշտ է բերդը սպառազինուած պահել, ի նկատի առնելով տաճկական մշտական վտանգը:

Երկու կողմերն էլ սակայն ոչինչ արին իրականացնելու համար իրենց ուզածը: Բերդը եւ գոյութիւն ունէր եւ ոչ: Բերդապետ կար, ինչպէս նաեւ հրետանիի պետ. քիչ թուով սպաներ կային, բայց զօրք չկար. թնդանօթները չէին յարմարեցրուած դիրքերուն, չկար կապ ամրութիւնների միջեւ: Այնպէս որ, երբ պատերազմը յայտարարուեց, շտապ միջոցների դիմեցին, բերդապահ զօրք նշանակեցին, աւելացրին սպաների թիւը եւ կապը ամրութիւնների մէջ կարգի բերին:

Ի միջի այլոց այս գործողութիւնները կատարուեցին բացառապէս հրետանիի դեր զնդ. Պապաջանօվի (բուլգար) ջանքերով:

Զօր. Փիրումեանը, որ բերդապէտ էր, ցարդ ոչինչ չէր արել բերդը սպառազինելու համար. եւ նոյն իսկ յաճախ իր անտեղի միջամտութիւններով խանգարել էր գործը:

Գնդ. Պապաջանօվի համեստ պահանջներին չբաւարարելով, նա ընթացք չէր տուել մեր բարձրագոյն իշխանութեան առջեւ բերդի կանոնաւորման լուրջ գործին:

Զօր Փիրումեանը, միաժամանակ ճակատի հրամանատար լինելով, իր ուշադրութիւնը կենտրոնացրած էր միշտ, Կարսի նահանգում զինուորական դիկտատուրա ստեղծելուն վրայ: Եւ, բնայանաբար, բերդը վրիպել էր իր աչքից: Կարեւորութիւն չտալով նրան, զօր. Փիրումեանը չէր էլ հրաժարւում բերդապետի պաշտօնից: Իսկ բարձր հրամանատարութիւնը միշտ փափկանկատ էր նրա հանդէպ…

Կարճ ժամանակի ընթացքում սակայն Կարսը իր ամրութիւններով սպառնական վիճակ ստացաւ եւ հոկտեմբեր 27, 28 եւ 29ին փորձերով ցոյց տուեց, որ կարող է դիմադրել:

Վերեւ մենք յիշեցինք զինուորական եւ քաղաքացիական իշխանութիւնների մասին պատերազմից առաջ եւ կռիւների ընթացքում:

Պայքարը այդ իշխանութիւնների միջեւ նոր չէր: Դեռ եւս 1918 թուականին, Կարսի վերգրաւման ժամանակ, զօրավար Յովսէփեանը պահանջ էր դրել իշխանութիւնը կենտրոնացնել զինուորականների ձեռքը եւ նահանգապետին ենթարկել տալ  իրեն: Կառավարութիւնը այդ պահանջին ականջ չարաւ եւ Կարսի նահանգապէտ նշանակեց Ղորղանեանին, որ հմուտ պաշտօնեայ էր եւ երկար ժամանակ գործել էր մուսուլմանութեան մէջ:

Սակայն պայքարը իշխանութեան համար շարունակեց եւ յաճախակի տեղի ունեցող իսլամական շարժումները նահանգում տեղի էին տալիս զօրավարներին հաւար ձգել եւ կրկնել իրենց պահանջները: Երկու եւ կէս տարուայ ընթացքում հանրապետական կառավարութիւնը չկարողացաւ վերջ տալ այս ամօթալի հակամարտութեանը: Չէր անցնում մի ամիս, որ «կողմերը» ուղղակի թէ անուղղակի ճանապարհներով չգանգատուէին միմիեանց դէմ: Նահանգապէտը զեկուցում էր, որ թալանն ու բռնութիւնը խրախուսւում է զինուորական իշխանութեան կողմից, որ զօր. Յովսէփեանը, գնդ. Մազմանեանի հետ հազարաւոր գլուխ անասուններ են ծախում Վրաստանին՝ յատուկ գործակալների միջոցով եւ որ կարգն ու խաղաղութիւնը անկարելի է վերականգնել նահանգում շնորհիւ  զինուորական բարձր իշխանութեան յաճախակի եւ անտեղի միջամտութիւնների:

Զօրավարները յայտարարում էին, որ Ղորղանեանը աչքառու վերաբերմունք է ցոյց տալիս հանդէպ մահմետականութեան եւ որ նահանգը միայն այն ժամանակ կը հանգստանայ, երբ իշխանութիւնը լինի մէկ:

Քանի-քանի անգամներ յատուկ յանձնաժողովներ ղրկուեցին Կարս քննելու դժգոհութիւնները եւ մի ճար գտնելու, բայց մինչեւ վերջն. էլ զօրավարներն ու նահանգապետը մնացին իրենց պաշտօնի վրայ:

Կառավարութիւնը, զանազան նկատումներով, չկարողացաւ սրանց փոխարինել նոր անձնաւորութիւններով: Վերջին յանձնաժողովը՝ բաղկացած զօր. Սիլիկեանից, գնդ. Ա. Շահմազեանից եւ Յով. Բուդաղեանից ներկայացրեց մի յուշագիր, որով անորոշ եզրակացութիւններ էր հանում եւ առաջարկում էր պահել նոյն անձերին Կարս նահանգի գործերի գլուխ:

Դժբախտութիւն էր մեզ համար նաեւ այն, որ Կարսի հասարակական եւ կուսակցական մարմինները պարքտ էին համարում խառնուել նահանգի գործերին եւ յենարան լինել այս կամ այն կողմին: Կուսակցութեան Կ. Կոմիտէի անդամները, Երեւան այցելելիս, հարկ էին համարում համապատասխան նախարարի ուշադրութիւնը հրաւիրելու նահանգի անմխիթար վիճակի վրայ եւ շարունակ պնդում էին, որ հեռացուին կամ պահուին զօրավարներն կամ Ղորղանեանը: Կենտրոնական կոմիտէի ժողովների գլխաւոր նիւթն էր վէճի բռնուել միմիեանց հետ եւ դատապարտել նահանգապետին կամ զինուորականներին:

Մինիստրութիւնների ներկայացուցիչները նոյնպէս մերթ այս, մերթ այն կողմն էին թեքւում, եւ հակասական տեղեկագրերով մոլորութեան մէջ գցում նախարարներին:

Բնական է, որ այսպիսի պայքարի ընթացքում երկու «բանակները» ձգտում էին ստուարացնել իրենց կողմնակիցների թիւը եւ ազդեցիկներին սիրաշահել: Նոյն իսկ պատերազմի ընթացքում զօրավարները ըմբոստանում էին Ղորղանեանի գործողութիւնների դէմ, բայց մեզ յաջողուեց զսպել երկու կողմերն էլ:

Ահա ինչ դրութեան մէջ էր Կարսի նահանգը պատերազմի նախօրէակին:

Ժողովուրդը՝ ցնցուած տեղացող հարուածներից՝ չէր մերժում ցոյց տալ կառավարութեան ամէն աջակցութիւն, զինուորագրելով ու պարէն հասցնելով: Մի տարածուած կարծիք կայ, եւ մինչեւ այժմ էլ հոլուում է այն մասին, թէ մեր անյաջողութեան պատճառը եղաւ այն, որ հայ զինուորը կռուել չուզեց տաճիկի դէմ: Աչքը վախեցած լինելով թիւրքից, նա փնտռում էր միշտ փախուստի ճամբան, եւ որովհետեւ բոլշեւիկեան պրօպագանդը ներս էր մտել մեր զօրքի մէջ, բնական է,  որ նա տեղի տուաւ եւ լքեց պատերազմի դաշտը: Մեր հակառակորդները պնդեցին նաեւ, որ հայ ժողովուրդը զզուած Դաշնակցական կառավարութեան կամայականութիւններից եւ ղեկավարների ապիկարութիւնից, հարկ եղած ճիգը չգործադրեց թշնամուն մեր հողից դուրս քշելու համար:

Ճիշդ են արդեօ՞ք այս խոստացուած կարծիքներն ու մեղադրանքները:

Այո՛, հայ զինուորը քանի անգամ լքեց կռուի դաշտը, բայց այդ պատճառ լինել չի կարող նրա չկռուելուն: Մեր զօրքը հոկտեմբեր 14-ի ճակատամարտին մի քանի ժամուայ կռիւներին 500-ից աւել սպանուածներ ու վիրաւորներ տուաւ: Մեր ժողովուրդը ոչ միայն չմերժեց իր աջակցութիւնը կառավարութեան, այլեւ կամաւորների նորանոր խմբերով լեցրեց մեր բանակը: Երկաթուղին կանոաւորուեց: Հազարներով սայլեր հանուեցին գիւղերից եւ զօրքի մատակարարման ծառայեցին երկար  ժամանակի ընթացքում: Խօսք կարո՞ղ է լինել միթէ այն մասին, որ հայ ամբողջ ժողովուրդը գիտէր, թէ ի՞նչ է նշանակում տաճիկի արշավանքը : Պարզ էր որ թշնամին չպիտի խնայէր ո՛չ կին, ո՛չ երեխայ: Յայտնի էր ամէնքին, որ, ուր որ տաճիկը ոտք դնէր, հայը չպիտի շնչէր: Եւ այդ էր պատճառը, որ բոլոր գաւառներում արձագանք տուին զօրակոչին եւ առանց խիստ միջոցների ու պատիժի մեր գնդերը լեցրին նոր թարմ ուժերով, մեծ մասամբ տեղեակ զինուորական ծառայութեան եւ մասնակցած բազմաթիւ կռիւների:

Կարծիք կայ նաեւ, որ մեր անյաջողութեան պատճառը եղաւ այն, որ մեր սակաւաթիւ եւ նոսր գնդերը լեցրինք նոր հաւաքած զինուորներով եւ ժամանակ չկար սրանց մարզելու եւ դիսցիպլինի ենթարկելու, որ սպայութիւնը ժամանակ չունեցաւ ծանօթանալու զինուորների հետ եւ կռիւների ընթացքում, այդ պատճառով, անկարող եղաւ ղեկաւարելու զօրքը:

Ասւում էր նաեւ, որ Վրաստանից հասած կամաւորական տարրերը, ինչպէս նաեւ Ալեքսանդրապոլի շրջանի երկչոտ զինուորները բարոյալքում առաջ բերին զօրքի մէջ եւ տեղի տուին թշնամուն առանց դիմադրութեան:

Պէտք է ասեմ , որ այս կարծիքները նոյնպէս հիմք չունին: Ինչպէս վերեւ նկատեցինք, հայ զինուորների մեծագոյն մասը արդէն մարզուած էր, որովհետեւ 1914 թուից սկսած անընդհատ կռիւների մէջ էր. երկրորդ, մեր դիմաց, թշնամին նոյնպէս նորահաւաք բանակ ունէր եւ, եթէ մեր սպայութիւնը չէր ծանօթացել վաշտերին, յամենայն դէպս, դա զինուորի մեղքը չէր:

Սարիղամիշի անկումից յետոյ հոկտեմբեր 14ին էր, որ թշնամու հետ լուրջ ընդհարում ունեցանք. մինչ այդ եւ դրանից յետոյ բաւական ժամանակ կար կարգի բերելու համար վաշտերը: Բոլշեւիկեան պրօպագանդը զօրքի մէջ գոյութիւն ունէր, բայց մենք որ մօտիկից ծանօթացած ենք զօրքի ե՛ւ կազմի ե՛ւ տրամադրութեան հետ չէինք տեսած այդ պրօպագանդի արդիւնքները: Մայիսեան շարժումներից յետոյ հայ ժողովրդի եւ բանակի մէջ բոլշեւիզմը վարկաբեկուած էր:

Հայ զինուորը ուզում էր կռուել, պաշտպանել հայրենիքը եւ նա առատ արիւն թափեց, բայց նրա ղեկավարները եղան ապիկար, անբարեխիղճ:

Սարիղամիշի պարպումից յետոյ թշնամու փոքրաթիւ ուժերի դիմաց, մեր հրամանատարութիւնը մի քանի անմիտ կարգադրութիւններով յետ քաշեց զօրքը: Թշնամու ճնշման տակ չէին կատարուած այդ նահանջները: Երեք անգամ զօրավար Յովսէփեանի պնդումին վրայ, մեր բանակը յետ քաշեցին՝ բռնելու համար իբր թէ աւելի նպաստաւոր դիրքեր: Երեք անգամ էլ մենք առարկել ենք այդ կարգադրութիւնների դէմ եւ միշտ պատասխան ենք ստացել, որ նոր դիրքերը աւելի յարմար, աւելի ամուր են:

Իրապէս զօրքը, մէկ ու կէս ամսուայ ընթացքում չտեսնելով թշնամուն, ընդհարում չունենալով նրա հետ, միշտ յետ ու յետ գալով պիտի բարոյալքուէր: Եւ հայ զինուորը պիտի ճնշուէր ու թշնամու մասին գերազանց կարծիք ունենար, իսկ թշնամին պիտի սրտապնդուէր եւ աւելի յաւակնոտ դառնար:

Կարծիք կայ նաեւ, որ զինուած նոր հրացաններով մեր զինուորը ժամանակ չունեցաւ վարժուելու, եւ այդ եղաւ պատճառը, որ անյաջողութեան հանդիպեցինք: Սխալ է նաեւ այդ միտքը:

Առաջին՝ ամբողջ զօրքը զինուած չէր միայն այդ հրացաններով:

Կային գնդեր ինչպէս IV, VIII-ը, որ զինուած էին ռուսական հրացաններով, քիչ չէին նաեւ Լեբել հրացան կրողները: Իսկ նոր Կանադեան հրացանները բաժանուած էին կատաստրօֆիկ կռիւներից երկու-երեք շաբաթ առաջ, այնպէս որ ժամանակ կար զինուորին ցոյց տալու հրացանի մեքանիզմը: Բացի այդ հայ զինմուրը դիրքային կռուի մէջ չէր. նա թշնամուն տեսաւ միայն հոկտեմբեր 14-ին եւ Կարսի անկամ օրը:

Մինչ այդ հեռադիտակով դժուարութեամբ կարելի էր նշմարել տաճիկ ձիաւորներին եւ երբեք մեր ու նրանց գնդակները չէին հասնում իրար:

Չեմ կարող ասել, թէ դասալքութիւն չկար զօրքի մէջ. բայց երբեք վտանգաւոր չափերի չհասաւ այդ ախտը: Կարսի քաղաքացիները բռնած էին բոլոր ճանապարհները եւ դասալիքներին որսում էին: Անհրաժեշտ եմ համարում այստեղ յիշատակել, որ Կարսի բնակիչները սրտառուչ ոգեւորութեամբ ընդառաջ գնացին զինուորական իշխանութեան բոլոր կարգադրութիւններին ու ամէնքը զէնքի տակ էին:

Չեմ նկատած լքման կամ իրարանցման երեւոյթ ճակատին մօտիկ վայրերում:

Եզրափակելով ես գալիս եմ այն եզրակացութեան, որ հայ ժողովուրդը ոչինչ չխնայեց թշնամուն յաղթահարելու:

—-

Հոկտեմբեր 24 եւ 25ին Կարսում լուրեր տարածուեցին, որ, թշնամին շարժումներ անելով մեր ձախ թեւը շրջապատելու համար, անցնում է դէպի Եագնիի գագաթները եւ Վեզինքէօյի բարձրունքները:

Այդ լուրը անմիջապէս հաղորդուեց զօր՛. փիրումեանին, որ անդամալոյծ պառկած էր անկողնում, եւ խնդրուեց, որ նա զօր. Յովսեփեանին անհրաժեշտ կարգադրութիւններն անէ: Մեր ներկայութեամբ զօր. Փիրումեան խնդրեց Յովսէփեանից ձախ թեւի վրայ յատուկ ուշադրութիւն դարձնել եւ առաջարկեց հետախոյզներ ղրկել դէպի Վեզինքէօյ:

Երեկոյան դէմ զօր. Յովսէփեան հաղորդեց, որ հետախուզական խումբը խմբապետ Կնեազի ղեկաւարութեամբ տեղեկացրեց իրեն, որ ձախ թեւի վրայ թշնամի չկայ եւ հանգիստ է: Յետագայում պարզուեց, որ Կնեազը իր ձիաւորներով նեղութիւն չէր կրել մինչեւ նշանակած տեղը հասնելու, այլ կէս ճանապարհից վերադարձել էր հանգստացուցիչ հաղորդագրութեամբ:

Սակայն լուրերը աւելի յամառօրէն եկան հոկտեմբեր 26-ին: Մենք նորից զօր. Փիրումեանի ուշադրութիւնը հրաւիրեցինք այս հանգամանքի վրայ եւ առաջարկեցինք սպաներ ղրկել հետախուզութեան:

Այս մասին տեղեկացրուեց զօր. Յովսեփեանը, որը պատասխանեց, թէ տրամադրելի ձիեր չունենալով չի կարող սպաներ ուղարկել,- ինչ որ միանգամայն սուտ էր:

Մինչ այդ՝ տաճկական ուժերը ամենայն զգուշութեամբ հոկտեմբեր 24ից շարժումների մէջ դրին իրենց զօրախումբը եւ հոկտեմբեր 27-ին, գրաւելով Վեզինքէօյի բարձրունքները, Խալֆալու եւ Դաշկօվօ գիւղերը, մեծ ու փոքր Եազնիների գագաթները, յարձակում գործեցին Մազրա կայանի վրայ:

Մազրեցիներն յաջողեցին թշնամուն յետ մղել, բայց երկաթուղային հաղորդակցութիւնը Ալեքսանդրապօլի հետ այլեւս անհնարին դարձաւ:

Միայն մեր զրահապատ գնացքը, յանդգնուն կռուից յետոյ, ճեղքեց թշնամու շղթան եւ անցաւ դէպի Ալեքսանդրապօլ: Հեռագրական հաղորդակցութիւնը նոյնպէս ընդհատուեց Երեւանի հետ: Փաստօրէն Կարսը ընկաւ պաշարման վիճակի մէջ:

Հոկտեմբեր 26 եւ 27-ին մեր զօրքերի մի մասը փորձ արաւ գրաւելու Եագնիները, բայց անյաջող կռուից յետոյ յետ նահանջեց: Նոյն օրերին մեր բանակը նոր դասաւորումներ կատարեց: Ձախ թեւը ամբողջովին վտանգի տակ էր եւ V-րդ գունդը, թողնելով Աղբաբայի ամրութիւնները, յետ քաշուեց դէպի Կարա-Չայի աջ կողմը ձգուած ամրութիւնները- երկաթուղային, հարաւային եւ Լազարեւի մարտկոցները: IV-րդ գունդը յետ նահանջեց Բեգլի Ահմէդի բարձրունքներից եւ, քաղաքը մտնելով, բռնեց Պրօխլանդօյէ գիւղի ճամբան, 7-րդ գունդը, I գնդի, Ալեքսանդրապօլի եւ Կարսի պահակային գումարտակների հետ, ինչպէս նաեւ 8-րդ գնդի երկու գումարտակները բանակ դրին Վեզենքէօյի եւ Եագնիների ստորոտներին: Լքուեցին նաեւ Հարամ-Վարդանի անառիկ ամրութիւնները: Այլ եւս թշնամին Սարիղամիշի ուղղութեամբ գործ պիտի ունենար միայն բերդի թնդանօթների հետ:

Քաղաքը միանգամայն հանգիստ էր:

Մերդենիկ-Արդահանի մեր զօրախումբը հրաման ստացաւ յետ նահանջելու եւ ապահովելու Կարս-Ալեքսանդրապօլ խճուղային ճանապարհը եւ անյաջողութեան դէպքում վտանգի չենթարկելու այն:

Ուրեմն, առանց կռիւների եւ զոհերի, մեր ամուր դիրքերը լքուեցին եւ Կարսը անմիջական վտանգի տակ դրուեց:

Այդ պահուն զօր. Յովսէփեանին փոխարինեց զօր. Ղազարեանը եւ գործողութիւնների ընթացքում ստանձնեց ամենապատասխանատու պաշտօնը: Այդպէս էր Երեւանի ուշացած կարգադրութիւնը: Օր. Յովսէփեանը առանց տրտունջի, մեծ ուրախութեամբ անցաւ թիկունք եւ իրեն աւելի ապահով զգաց Տրօիցկոյէ գիւղում, ուր եւ հաստատեց իր սպայակոյտը:

Տարօրինակ էր, որ Երեւանը այդքան ուշ միջամտեց ճակատի գործերին եւ ապիկար, ստախօս ու վախկոտ Յովսէփեանին վերջին ժամուն փոխարինեց, փրկելով կարծես նրա կեանքը վերահաս վտանգից, որովհետեւ դժբախտ գնդ. Ղազարեանը երկու օր յետոյ գերի ընկաւ թշնամուն իր սպաներով:

Հոկտեմբեր 29-ին մեր կենտրոնական շտարը ծրագրած ունէր յարձակման անցնել եւ ինչ գնով էլ լինի վերագրաւել Վեզինքէօյի ու Եագնիների բարձրունքները: Սակայն այդ չկատարուեց զօրքի յոգնածութեան եւ յորդացող անձրեւների պատճառով:

Յարձակումը յետաձգուեց վաղուան: Նոյն օրը երեկոյան գնդ. Մազմանեանը իր բանակի մէջ ինքնասպանութեամբ վերջ տուաւ իւր կեանքին, անկարող լինելով տանել այսքան ամօթալի դրութիւնը: Գնդ. Մազմանեան, որ I գնդի հրամանատարն էր, իւր բոլոր յոռի կողմերով, իր կազմակերպչական անընդունակութիւններով հանդերձ, քաջ եւ հայրենասէր սպայ էր: Անձնապէս, նա շատ վտանգաւոր կացութիւնների մէջ ընկած էր եւ միայն հրաշքով ազատուած վտանգից: Ենթակայ լինելով զօրավար Յովսէփեանին եւ նրա վատ ազդեցութեան, գնդապետ Մազմանեանը մասնակցած էր Կարսի նահանգի թալաններին եւ շատ յաճախ իր տիրոջ օգտին կատարած էր սպային ոչ վայելուչ գործեր: Բայց վտանգից երբեք չխուսափեց եւ միշտ առաջին շարքերում էր: Նա անկարող եղաւ տանել երկու ամսուայ մշտական անմիտ նահանջները եւ կեանքին վերջ տուաւ, համոզուած լինելով, որ պիտի տանուլ տանք վերջին յարձակումը:

Հոկտեմբեր 30-ի առաւօտեան քաղաքը լուռ սպասողական վիճակի մէջ էր: Ժամը 10-ին ամէն ինչ հանգիստ էր: Լուր առանք, որ Ալեքսանդրապօլի պահակային գումարտակը, որ պահեստի մէջ էր, փախչում է դէպի Մազրայի խճուղին: Հրաման արձակուեց փոխարինել նրան նոր գումարտակով: Ժամը 10.30ին, մենք հանգիստ քաղաքի միջով անցանք դէպի Լազարեւի մարտկոցը: Գնդացիրային ուժեղ կրակ էր տեղում հարաւային եւ երկաթուղային մարտկոցների ուղղութեամբ: Կայանի արուարձանը յուզմունքի մէջ էր: Քառորդ ժամ այդտեղ մնալուց յետոյ յետ դարձանք եւ ամբողջ քաղաքը իրարանցման մէջ գտանք:

Մեր զօրքերը փախչում էին, ազգաբնակութիւնը սրտապատառ թափւում էր ձորի ճանապարհը, ձիաւոր կամաւորները, իրենց գլուխն ունենալով խմբապետները, փաղչողների առաջին շարքումն էին: Բերդը չարագուշակ լռութիւն էր պահում. մարտկոցներից հազիւ մի քանի ռումբեր նետուեցին: Ֆադիէվ-Կարադախ մարտկոցը, որ իշխում էր ամբողջ ռազմադաշտի վրայ, իր քսանւեց թնդանօթներից հազիւ վեց ռումբ նետեց: Մինչդեռ նա կարող էր կանգնեցնել թշնամու առաջխաղացումը եւ ժամանակ տալ քաղաքացիներն թողնել քաղաքը:

Տաճիկները գալիս էին ստուար շարքերով:

Բոլոր մեր գնդերը փախուստի դիմեցին: V գունդը մտաւ քաղաք եւ, թէեւ հրաման ունէր բռնելու Կարադախի ամրութիւնները, անցաւ ձորը եւ ամբողջ կազմով գերի ընկաւ:

Ժամը 12-ին Կարսը թշնամու ձեռքին էր:

Մինչեւ ուշ երեկոյ տաճկական մի գումարտակ միայն, քիւրդ ձիաւորներով, գրաւած պահեց քաղաքը: Դիմադրութիւն չեղաւ. վիրաւորներ եւ սպանուածներ զօրքից չկային: Տաճիկներից վիրաւորուած էին հինգ ասկեար միայն:

Սկսուեցին անասելի թալանն ու սպանութիւնները: Գերի ընկան շատ զինուորականներ, որոնց թւում երեք զօրավարներ, մէկ նախարար:

Քաղաքացիներից շատերը գնդակահարուեցին ձորում: Երեխաները կորցրին մայրերին եւ կիրքը հանդէս եկաւ իր կեղտոտ մերկութեամբ: Բոլորը շշմած մնացին. հայկական նուագախումբը՝ պատրաստ կանգնած մնաց իր տեղում: Ձիաւորների մի խումբ՝ ձիերի սանձերից բռնած՝ կանգնած մնաց իր տեղում մինչեւ երեկոյ եւ թշնամուն տուաւ իր հագուստն ու ձիերը: Սպայակոյտի պետ Չիլինգարեանը ինքնասպանութիւն գործեց: Կորցրինք Կարսը, նրա հետ միասին մեր անկախութիւնն ու հայրենիքը:

Կարսի օրհասական դրութեան մասին հոկտեմբեր 27, 28 եւ 29 տեղեկացրինք կառավարութեանը: Անկումից երկու օր առաջ զինուորական նախարարը ռադիով յայտնեց մեզ, որ 2-րդ գնդի վաշտերը շտապում են մեզ օգնութեան:

Գնդ. Ղորղանեանը նոյնպէս նոր գումարտակներով պիտի օգնութեան գար Ալեքսանդրապօլից եւ Վիզենքեօյի թիկունքը անցնէր: Սակայն ո՛չ այս, ո՛չ այն չկարողացան հասնիլ ժամանակին:

Ընդհանուր հրամանատար զօր. Սիլիկեանը մնաց մինչեւ վերջն էլ Ալեքսանդրապօլում եւ կապ չունեցաւ զօրաճակատի հետ. գնդապէտ Վեքիլեանն էր կատարում դասաւորումները:

Երեւանը անշուշտ հետեւում էր Կարսի դէպքերին, բայց իմ կարծիքով այդ ժամանակաշրջանում շատ էին տարուած Լըգրանի հետ վարած բանակցութիւններով:

Կասկած չկայ, որ դրութիւնը փրկելու հնարաւորութիւն չկայ: Մէկ երկու օրուայ ընթացքում գերմարդկային ճիգերով իսկ անհնար էր ազատել Կարսը անկումից:

Հոկտեմբեր 27-ին պարզ էր, որ դիմանալու տուեալներ չունինք: Բայց ով կարո՞ղ էր երեւակայել, որ մէկ ժամուայ ընթացքում ամէն ինչ պիտի վերջանայ: Այդ էր պատճառը, որ քաղաքի ազգաբանկութիւնը մինչեւ վերջն էլ հանգիստ մնաց եւ խուճապ չստեղծեց: Ընդհակառակը, զօրքի մասերն էին, որ հաւար ձգեցին եւ իրենց յետեւից քաշեցին ազգաբնակութիւնը:

Հոկտեմբեր 29-ին զօր. Փիրումեանն ու գնդ. Վեքիլեանը որոշած էին շտաբը տեղափոխել Մազրա. Բայց՝ այդ տեղի չունեցաւ իմ միջամտութեան շնորհիւ: Շտաբի տեղափոխութիւնը պիտի յուզում առաջ բերէր զօրքի եւ ազգաբակութեան մէջ եւ անշուշտ Կարսի անկումը յետագայում պիտի բացատրուէր այդ հանգամանքով:

Ինչո՞ւ քաղաքը ժամանակին չդատարկւեց:

Իմ կարծիքով այդ անկարելի էր անել, որովհետեւ, ճակատը շատ մօտիկ լինելով, նման մի քայլ պէտք է առնուազն խուճապային տրամադրութիւն ստեղծէր բանակի մէջ: Ապացոյց՝ սեպտեմբերի 29-ի հաւարը, երբ շատ սպաներ եւ զինուորներ իրենց ընտանիքի տեղափոխութեան համար լքեցին ճակատը:

—–

Պատերազմի պատճառները քննելու բաւականաչափ հնարաւորութիւնից զուրկ լինելով, ես պիտի բաւականանամ այս խնդրի առթիւ մի քանի ընդհանուր դիտողութիւններ անելով:

Ո՞վ սկսեց պատերազմը:

Առարկայօրէն մօտենալով խնդրին, շատ դժուար է պատասխան տալ:

Պատերազմը սկսեցինք մենք, որովհետեւ ձգտում ունէինք գրաւել Օլթիի ամբողջ շրջանը եւ ձգուել դէպի Սեւ-Ծով՝ մեր փրկութեան հանգրուանը: Մենք, որովհետեւ կամեցանք գրաւել Բարդուսը առանց որի անկարելի է Բասէն մտնել: Մենք , որովհետեւ պատրաստւում էինք ուժեր կենտրոնացնել Կարսում, կամենալով գարնան Սեւրի դաշնագիրը մեր ուժերով իրագործել: Մենք, որովհետեւ պատերազմը սկսելուն՝ բնաւ չաշխատեցինք թշնամու հետ բանակցել եւ առաջխաղացման առաջն առնել. եւ կարծես ուրախ էինք, որ առիթ է լինում չափուելու թշնամու հետ:

Զինուորական նախարարը մեզ Կարս ճամբու դնելիս ասում էր. «Առանց Էրզրում հասնելու, չվերադառնաք»:

Էրզրում հասանք, բայց տարբեր պայմաններում…: Իսկ զօր. Փիրումեանը ուրախ էր, որ նորից Էրզրումի բերդապետ լինելու հնարաւորութիւն է ստանում…

Տաճիկները սկսեցին պատերազմը, որովհետեւ առաջին նախայարձակը եղողը նրանք էին: Մենք 1914 թուի սահմաններից դուրս չէինք եկել: Տաճիկները ամիսների ընթացքում եռանդուն պատրաստութիւններ էին տեսնում սահմանի վրայ, կազմակերպելով ու մարզելով զօրամսերը:

Նախ քան Հայաստանի վրայ արշաւելը Քեազիմ-Կարաբեքիր փաշան վէճի է բռնւում Մուսթաֆա Քեմալ փաշայի հետ, պահանջելով գրաւել Կարսի նահանգը եւ զինաթափել նոր առատ զէնք ստացած Հայաստանը: Մինչդեռ յունական ճակատից նահանջող Քեմալը պահանջում էր Էրզրումի շրջանի զօրամսերը Անգօրա ղրկել, Քեազիմը՝ յենուած Էրզրումի եւ Տրապիզոնի հասարակական տարրերի վրայ, մերժում էր այդ անել եւ կտրուկ պահանջ էր ներկայացնում Անգօրայի կառավութեանը արշաւելու Հայաստանի վրայ եւ թիկունքի սպառնացող վտանգը անվմնաս դարձնելու: Մինչդեռ Քեմալը հրահանգում էր «Հանգիստ թողնել Հայաստանը», Քեազիմը մշտական վտանգի դէմ պահանջում էր պատերազմ:

Յետագայում ինձ համար միանգամայն պարզուեց, որ Քեազիմ փաշայի նպատակն էր զինաթափել Հայաստանը: Մեր զօրքի կողմից գործուած բռնութիւնները  իսլամ ազգաբանակութեան վրայ պատրուակ էին տաճիկ փաշաների համար, եւ եւբեք պատճառ չէին պատերազմի:

Այսպիսով կարելի է ասել, որ երկու կողմերն էլ պատրասւում էին եւ առիթներ տւին պատերազմի:

Տարբերութիւնը նրա մէջն էր, որ մենք կ’ուզենայինք յետաձգել պատերազմը գարնան, իսկ տաճիկները շտապեցին, գուցէ տեղեակ լինելով այս վտանգին:

Քիչ չէին տաճիկ սպայակոյտի բարձրաստիճան սպաներ, որոնք պատերազմի յաջող վախճանով կը կամենային  միանալ սովետական Ռուսաստանի հետ, եւ սպառնալ Անգլիայի արեւելյան շահերին: Սրանց համար պէտք էր, որ տաճկական բանակը անմիջական շփման մէջ դրուէր Սօվետականի հետ եւ այնուհետեւ ֆանտաստիկ ծրագիրներ կային արշաւելու մասին դէպի Մուսուլ կամ Աֆղանիստան: Սակայն տիրապետող կարծիքը, տրամադրութիւնը այն էր, որ պէտք է պահպանել Անկախ, բայց քամուած ու թոյլ Հայաստան՝ անվտանգ թիկունքի համար:

Դժուարութեամբ ձեռք բերուած պատերազմի համաձայնութիւնը եւ մեր ուժերի գերազանցութիւնը, թելադրում էին տաճիկ հրամանատարութեան լինել խիստ զգոյշ եւ շրջահայաց: Եւ անհրաժեշտ եղաւ երկու ամիսի չափ ժամանակ, որ տաճկական բանակը Սարիղամիշից Կարսի դռներին հասնի: Ոչ նրա համար, որ ուժեղ դիմադրութիւն կար հայ բանակի կողմից, կամ խրամատային կռիւների հետեւանքով ձգձգւում էր պատերազմի վախճանը, այլ այն պատճառով, որ տաճիկ հրամանատարը իր վերջին կարողութիւնն էր դնում հրապարակի վրայ եւ մեր ուժերի մասին նուազ կարծիք չունէր քան մէնք: Լաւ զինուած եւ պարենաւորուած, Անդրկովկասում կռուողի հռչակ հանծ, թուով գերազանց հայ հակառակորդի հետ պէտք էր լինել զգոյշ եւ համբերատար:

Եւ հոկտեմբեր 14-ի մեր անյաջողութիւններից յետոյ մենք տեսնում ենք թշնամուն գրեթէ անշարժ մինչեւ հեկտեմբեր 24-ը: Մինչ այդ նա սպասողական վիճակի մէջ էր եւ նախաձեռնութիւնը մեր ձեռքն էր:

Կարող էր պատերազմ ծագել, եթէ մեր կողմից աւելի հետաքրքրութիւն ցոյց տրուէր հանդէպ Տաճկաստանի եւ եթէ մենք , ընդառաջ գալով Բեքիր Սամի բէյի առաջարկին, կամենայինք բանակցել Անգորայի հետ ու զիջումներ անելով, ապահովէինք գոնէ մինչեւ գարնան, մեր սահմանները:

Այս հարցին պիտի պատասխանեմ: Այո՛, պատերազմ չէր լինի կամ նա կը յետաձգուէր, եթէ մենք որոշակի ցանկութիւն յայտնած լինէինք բանակցելու տաճիկների հետ: Պատերազմի յետաձգուելը կը լինէր փրկութիւնն մեզ համար, որովհետեւ ձմեռը մօտալուտ էր, իսկ Կարսի նահանգում թշնամին դժուար թէ կարողանար նուաճումներ անել ձմրան ժամանակին: Աւելի կարող եմ ասել, որ պատերազմի ընթացքում, եթէ սկսէինք բանակցութիւններ թշնամու հետ, յոյս կարող էինք ունենալ փրկելու մեր դրութիւնը:

Վերեւ մենք պատմեցինք այն մասին, թէ Անգօրան մտադրութիւն չունէր պատերազմելու Հայաստանի վրայ: Պատերազմը սկսելուն պէս, Տաճիկ ազդեցիկ փաշաներից մինը ղրկուեց Տրապիզօն այն յոյսով, որ մեր ներկայացուցիչ Ալ. Խատիսեանը կը կամենար տեսնուել Անգօրայի ներկայացուցչի հետ: Սակայն Խատիսեանը, որ մի լիազօրութիւն չունենալով, այդ չարաւ:

Տաճկական հրամանատարութիւնը ճակատ էր քաշել իր բովանդակ ուժերը: Էրզրումում մնացել էր մի վաշտ զինուոր միայն: Խօրասանում նոյնքան: Այլեւս հայկական վիլայէթներում զօրք չկար:

Յետագայում ինձ համար պարզուեց, որ Սարիղամիշի անկումից յետոյ եւ նոյնիսկ Բոգլի Ահմէտի կռիւներից յետոյ, տաճիկ փաշաները ականջ կը դնէին մեր խօսքին եւ կը դժուարայանին ռիսկի ենթարկել արեւելյան Անատոլիայի վերջին ուժերը:

Կասկածից դուրս էր, որ այդ ժամանակ թշնամին կը լինէր նուազ պահանջկոտ եւ գուցէ երկիրը փրկէինք բոլշեւիկեան ներս խուժումից: Սակայն մեր պատուիրակութիւնը նոր էր ստորագրել Սեւրի դաշնագիրը, եւ լիայոյս էինք, որ ջաղջախուած Տաճկաստանը, յաջողութեան դէպքում իսկ, չէր վայելի յաղթութեան պտուղները, քանի որ «մեծ Դաշնակիցներ» ունէինք մեր թիկունքում:

Անգլիական ներկայցուցիչ գնդ. Ստօքսը ասում էր, որ քեմալական շարժումը կը խորտակուի մինչեւ մի քանի ամիս: Կարծում էինք նաեւ, որ յունական առաջխաղացումը չի թոյլատրի Տաճկաստանի երկու ճակատի վրայ հանդէս գալու:

Մենք գերագնահատէր ենք մեր ուժերը, որովհետեւ յաղթական էինք մեր Անկախութեան առաջին օրերից իսկ: Պատժեցինք վրացիներին, ջաղջախեցինք Ադրբեէջանի զօրքերը, յետ մղեցինք բոլշեւիկեան յարձակումները, քանդեցինք Հայաստանի ապստամբ որջերը, մաքրեցինք շատ շրջաններ անհաւատարիմ եւ ըմբոստ տարրերից եւ ստեղծեցինք մի Հայաստան, որ հայաբնակ էր Զաբուղի ձորից մինչեւ Կարաուրգան եւ Ուզունթալա եւ Սանահին: Մենք վերաշինեցինք լքուած գիւղերը եւ ազատւում էինք գաղթականական հոգսերից: Հայ գիւղացին շտկում էր իր կորացած մէջքը: Կամայականութիւններին ու բռնութիւններին վերջ տալու վրայ էինք, եւ ուժեղ էինք Անդրկովկասեան միւս հանրապետութիւնների համեմատ:

Գերագնահատելով այսպէս մեր ուժերը, մենք համարձակուեցինք երկու ճակատի վրայ, երկու մեծ պետութիւնների դէմ կռուի ելնել եւ պարտուեցինք ու կորցրինք մեր Ազատութիւնն ու Հայրենիքը:

Ի՞նչ վերաբերմունք ունէին դէպի մեզ մեր հարեւանները – Վրաստանն ու Սօվետական իշխանութիւնը:

Դեռ եւս մայիսեան հակապետական շարժման ժամանակ եւ նիանից յետոյ, օգոստոս ամսին, մեր կառավարութիւնը ցանկութիւն էր յայտնել Վրաստանի հետ զինուորական դաշինք կնքելու: Մեր նպատակն էր Անդրկովկասում հակաբոլշեւիկեան մէկ ճակատ ըստեղծել եւ, որուհետեւ Ադրբէջանի կառավարութիւնը կամովին տեղի էր տուել եւ իշխանութիւնը յանձնել բոլշեւիկներին, միակ ժողովուրդը որի հետ համագործակցել կարող էինք – վրացիներն էին:

Մեր կրկնակի դիմումները Վրաստանին մնացին սակայն ապարդիւն:

Մեր հարեւանները պնդում էին, դիւանագիտական համաձայնութեան վրայ՝ եւրոպայում մի ճակատ ունենալու վրա, որով յոյս ունէինք Վրաստանի անկախութիւնը իրաւապէս ճանաչացուել տալ:

Մեր նպատակներից դուրս էր այդ, որովհետեւ Վրաստանի իրաւապէս ճանաչուիլը չպիտի փոխուէր նրա միջազգային դրութիւնը եւ այդ ճանապարհով բոլշեւիկեան յարձակումներին վերջ տալ չէր կարող: Մինչդեռ մենք գիտէինք, որ բոլշեւիկեան իշխանութիւնը վճռական որոշում ունի գրաւել Հայաստանն ու Վրաստանը: Բացի այդ մենք, վրացիների հետ համաձայնուելով, կարող կը լինէինք Անգօրայի կառավարութիւնը մեկուսացած պահել եւ գիտէինք, որ Սվազի ազգայնական համագումարին վրացի պատուիրակ էլ եղել է:

Մեր գլխաւոր նպատակն էր ապահովել հիւսիսային սահմանները սերտ համագործակցութեամբ Վրաստանի հետ: Չգիտեմ, թէ ի՞նչ պատճառներից դրդուած, վրաց կառավարութիւնը ընդառաջ գնաց մեր առաջարկներին:

Հայ-տաճկական պատերազմի ընթացքին մեզ համար պարզուեց, որ վրացիները, իրենց հինաւուրց սովորութեան համաձայն, Քեմալականների հետ գաղտնի պայման ունէին կնքած եւ մեր զինուորական նախարարը, Թիֆլիս մեկնելով, ստիպուած էր սպառնալ վրացիներին, որ հանգիստ մնան եւ ոչ մի աջակցութիւն ցոյց չտան Տաճկաստանին: Կրկին առաջարկ եղաւ հայ-վրացական դաշինքի մասին, բայց նորէն առանց հետեւանքի:

Ընդհակառակը, հոկտեմբեր 14-ի մեր անյաջող կռուից յետոյ, վրացական մի զօրամաս Ախալքալաքից իջաւ Զուղունա եւ վրացակն դրօշակը պարզեց մեր կօմիսարիատի վրայ: Զօր. Սիլիկեանի հրամանով 8-րդ գնդի մասերը մտան Զուրղունա, վար բերին վրացական դրօշակը եւ վրացիներին սահմանից այն կողմը ղրկեցին, ինչ որ մեծ աղմուկի եւ բողոքի տեղիք տուաւ Թիֆլիսում…

Արտահանը գրաւելուց յետոյ, մեր մի փոքր զօրամասը ստիպուած եղաւ անցնել վրացական հողամասը եւ զինաթափուած յետ ղրկուեց Ալեքսանդրապօլ: Իսկ Կարսի անկումից յետոյ վրացական սպաներ երեւացին Կարսում եւ լուրեր տարածեցին, որ հայկական գրաւուած հողամասի բաժանման հարցը քննութեան պիտի դրուի Քեազիմ փաշայի եւ Ժօրդանիայի ներկայացուցիչների միջեւ: Տաճիկները յիմար չէին, որ բնաւ զիջէին վրացիներին…

Սօվետական իշխանութիւնները ուշի ուշով հետեւում էին մեր պայքարին եւ զօրքեր կենտրոնացնում Ղազախի շրջանում: Լգրանը եկաւ Հայաստան, տեղն ու տեղը ուսումնասիրելու դրութիւնը, եւ ծուղակի մէջ գցելու մեր կառավարութիւնը:

Կասկածից դուրս էր, որ տաճիկները գործում էին համախորհուրդ բոլշեւիկների հետ: Պարզ էր, որ Քեազիմ փաշան չէր արշաւի Հայաստանի վրայ, եթէ Սօվետական կենտրոնական կառավարութեան համաձայնութիւնը չլինէր:

Օգոստոսին մեր ներկայացուցիչները Լգրանին պաշտօնական յայտարարութիւն արին ռուս-տաճկական զինուորական համաձայնութեան մասին: Ռուս պատուիրակը կտրականապէս հերքեց այդ, բայց փաստ էր, որ Հայաստանի նկատմամբ Տրապիզօնում կնքուած գաղտնի դաշնագիր գոյութիւն ունէր:

Սօվետական իշխանութիւնը կարող էր հեշտութեամբ կանգնեցնե լ տաճիկների արշաւանքը, բայց III Ինտերնացիօնալը դրանով տուժած կը լինէր, «թէկուզ հայ ժողովուրդը ոտնահարուէր, Արեւելքի իսլամ կազմակերպուած ուժը պիտի բարեկամ մնար Խորհրդային Ռուսաստանին»: Այս էր բոլշեւիկ Աշոտ Յովհաննիսեանի արտայայտութիւնը պատերազմի սկզբին:

Սօվետական Ռուսաստանի արեւելյան քաղաքականութիւնը պահանջում էր բաւարարել բարեկամ Անգօրայի ձգտումները: Իսկ հայ ժողովուրդը չէր ներկայանում րէալ ուժ արեւելյան մեծ ծրագիրը իրագործելու համար:

Ուրեմն, նրան պահպանելու կարիքը չկար:

Յետագայի դէպքերը լիուլի ապացուցեցին, որ Անգօրան գործում էր Մոսկուայի համաձայնութեամբ: Բոլշեւիկեան զօրքը, օգտւելով մեր պարտութիւնից, կարողացաւ ներս խուժել մեր երկիրը եւ վերջնականապէս քանդել մեր այնքան դժուարութեամբ կառուցած Անկախութեան շէնքը:

Դաշնակից պետութիւններից ամենէն շահագրգռուածը Հայաստանի անկախ գոյութեամբ Անգլիան էր:

Մեզ շատ հեռու կը տանէ պատմելու այդ մեծ պետութեան գործերի մասին Հայաստանի նկատմամաբ: Ժխտել չենք կարող, որ Անգլիան մեզ օգնեց զինապէս, եւ դիւանագիտօրէն: Բայց այդ օգնութիւնները կատարուեցին շատ ուշ:

Անկախութեան սկզբի շրջանում անգլիական ներկայացուցիչները Անդրկովկասում բարեցկամ վերաբերմունք չունէին դէպի մեր հանրապետութիւնը: Լօռիի եւ Ղարաբաղի վէճերը՝ դրան ապացոյց: Դէմ էին նաեւ ներքին ըմբոստ տարրերի դէմ պայքարելուն, եւ Ուօրդրօպ, որ մեզ վնասներ հասցրեց իր աչառու զեկուցումներով, քանիցս մեզ յանդիմանել էր ներքին քաղաքականութեան նկատմամբ: Անգլիական ներկայացուցիչները վստահութեամբ չէին վերաբերու դէպի մեր կառավարութիւնը, համարելով նրան ռուսասէր: Միայն մայիսեան շարժումներից յետոյ սրանք համոզուեցին, որ մեր անկախութեան համար արիւն թափել գիտենք եւ վերաբերմունքին դէպի հանրապետութիւնը փոխեցին:

Սրանից յետոյ է միայն –երկու տարուայ աղաչանքներն ու դիմումները զուր անցան-, որ կարողանանք ստանալ անգլիական կառավարութիւնից 40,000 զինուորի հագուստ ու ռազմամթերք:

Կարսի դէպքերի ժամանակ Երեւան եւ Կարս այցելեց անգլիական ներկայացուցիչ Ստօքսը եւ յայտարարեց, որ ոչ մի օգնութեան յոյս չպիտի դնենք Դաշնակիցների վրայ: Իսկ մեր պարտութիւնների ընթացքում, հեռագիր ստացուեց Ա. Ահարոնեանից, որ 1941 թուականի սահմանը չանցնենք…

Մեր Պարիզի ներկայացուցիչները մեզ բնաւ չտեղեկացրին Քեմալի ուժի եւ ծրագիրների մասին: Եւ քեմալականների հետ բանակցելու տրամադրութիւն ցոյց չտուին:

Մեր անկախութեան առաջին օրից մինչեւ վերջը մեր գուրգուրանքի եւ մտահոգութեան գլխաւոր առարկան եղած է զօրքը: Ես, որ մասնակցած եմ Հայաստանի Խորհուրդի եւ պարլամենտի զինուորական յանձնաժողովի աշխատանքներին, չեմ յիշում մի դէպք, որ մերժուած լինէր զինուորական նախարարութեան եւ նրան ենթակայ հիմնարկութիւնների պահանջները: Մեր բիւջէի խոշորագոյն մասը յատկացուացծ էր բանակի կարիքներին: Սպաներն ու զինուորական պաշտօնեաները ստանում էին լաւագոյն վարձատրութիւնը: Որբերի ու գաղթականութեան յատկացուած ալիւրի, կաթի, հագուստի մի մասը տրւում էր զօրքին: Կառավարութիւնը աշխատում էր ըստ ամենայնի բաւարարել զօրքի պահանջները, եւ այնուհետեւ միայն մտածել ժողովրդի այլ կարիքների մասին:

Պարլամէնտի եւ կուսակցութեան մշտական մտահոգութիւնը եղաւ, մանաւանդ վերջին շրջանում, ազգայնացնել բանակը: Պարզ իրողութիւն է, որ մի նորաստեղծ պետութիւնը կարող էր բարգաւաճել ու ապահով զգալ, եթէ ունենար կուռ կազմակերպուած եւ հայրենիքի գաղափարին նուիրուած բանակ:

Անկախութեան առաջին շրջանում 18-19 թուականներին մեր բաղձանքներն ու ձգտումները յիրաւի անորոշութեան մէջ էին: Մեզնից շատերի համար ժամանակաւոր մի դրութիւն էր ապրում հայ ժողովուրդը: Մենք կարծում էինք, որ բոլշեւիկեան Ռուսաստանը, անցողակի մի շրջան լինելով, տեղի պիտի տայ դեմօկրատական ուժեղ Ռուսաստանի առջեւ, եւ յենուած այդ հսկայ ուժի վրայ՝ հայ ժողովուրդը դուրս պիտի մնայ վտանգից: Շատ շատերն էին մեզնից այդ մտքին տէր, եւ այդ էր պատճառը, որ Պարլամենտն ու Կառավարութիւնը, սկզբի շրջանում, չդիմեցին կտրուկ միջոցների ռուսասիրութեան շարժման առաջն առնելու:

Մեր Ռուսաստանից ստացած ժառանգութեան արժէքներից մինն էր ռուսական դպրոցներում սովոած հայ սպաները: Բնական է, որ կառավարութիւնը պիտի օգտագործէր այդ ուժը հայրենիքի պաշտպանութեան գործում: Մի քանի ամսուայ ընթացքում, մենք անկարող էինք սպաների նոր կարգ պատրաստել: Հայ ժողովրդի գլուխը շատ էր խառն եւ անմիջական պէտք ունէինք զինուորականների՝ դէմ կենալու համար դրսի եւ ներսի թշնամիներին: Այս գործի համար հրաւիրուեցին բոլոր աչքի ընկնող հայ զինուորականները: Հայ անունով միայն, մեծ մասը ցարական ռէժիմի մարդիկ էին, անտեղյակ՝ մեր կեանքին, անգիտակ՝  մեր լեզուին: Շատերը լաւ հայեր էին, բայց ոչ հայրենասէրներ: Մի մասը հալածուած բոլշեւիկեան հանրապետութիւններից պարզ վարձկան էր, օտար՝ մեր ձգտումներին, մեր ժողովրդի կարիքներին: Ահա թէ ինչ տարրերի ձեռքն էր մեր երկրի պաշտպանութեան գործը:

Գաղտնիք չէ, որ բարձր հրամանատարներից շատերը երազում էին ռուսական զօրքի մուտքը Հայաստան եւ Դենիկինեան օրերին բարձրաձայն մեր բանկը համարում էին մի զօրամաս ռուսական կամաւորական բանակի:

Կառավարութիւնը չկարողացաւ վերակազմել մեր զօրքը ազգային հիմունքներով: Եւ չէր էլ կարող, որովհետեւ մեր բարձր հրամանատարութիւնն ու սպայակոյտը ռուսական օրիէնտացիան ունեցող մարդկանց ձեռքն էր: Զօրավարներ Նազարբէկեանը, Սիլիկեան, Հախվերդեան, Յովսէփեան եւ այլք մի՞թէ նուիրուած էին մեր անկախութեան: Նրանցից շատերը, շատ լաւ հայեր էին, բայց Անկախ Հայաստանը համարում էին ժամանակաւոր մի երեւոյթ, որ պիտի չքանար ռուսական ազդեցութեան տակ:

Յաճախ էր պատահել, որ ազգային դպրոցաւարտ սպաներին տեղ չէր տրուել, առարկելով, որ հայ դպրոցներում սովորած մարդիկ լաւ սպաներ լինել չեն կարող: Եւ միշտ առաջ են քաշուել մեր երկրին անծանօթ, մեր իղձերին անտեղյակ վարձականներ: Կարսի ճակատում մեծ մասամբ այսպիսի սպաների ձեռքն էր մեր բախտը: Զօր. Յովսէփեանի շատ հո՞գսն էր, որ Կարսի անկումով մենք կորցնում ենք հայ ժողովրդի անկախ գոյութիւնը. նրա համար աւելի ձեռնտու էր կարմիր աստղի շքանշանի արժանանալ, քան Դաշնակցական կառավարութեան համար ճիգ ու ջանք թափել: Եւ, երբ, Կարսի անկումից յետոյ, զինուորական նախարար Ռուբեն Տէր-Մինասեանը նրան ձերբակալել տուաւ, յաջորդ նախարար Դրօն բանտից ազատեց եւ Լօռի ուղարկեց հայ գիւղացիներին կազմակերպելու եւ Թիֆլիսի վրայ արշաւելու: Նոյնը չէի՞ն գնդ. Միրիմանեանը եւ շատ ուրիշները:

Թալանը քիչ դեր չխաղաց զօրքի բարոյալքման գործում: Հայ զինուորը տեսնում էր, թէ ինչպէս բարձրաստիճան սպաները Կարսի շրջանում հարստանում էին թրքական գիւղերի աւարով: Մինչդեռ տաճիկ դիվիզիայի հրամանատարները, չեմ խօսում ստորին աստիճանի սպաների մասին, Խալիդ եւ Օսման Նուրի բէյերը, շտաբի պետ Քեազիմ բէյը, կրակի տակ, կողք-կողքի զինուորի հետ, շղթայի մէջ, առաջ էին շարժւում, մեր վարչապետները՝ մեծաւ-մասամբ լքած վաշտերը՝ առիթներ էին փնտռում կրակի շրջանից հեռու մնալու: Մինչդեռ Քեազիմ Կարաբեքիրը իր սպայակոյտով, բաց դաշտի մէջ, դիտում էր զօրքի բոլոր շարժումները, մեր սպայակոյտը, փակուած ձորի մէջ՝ երկնքի մի կտոր տեսնելու հնարաւորութիւնն ունէր միայն:

Մեր պարտութեան պատճառներից մէկն էլ եղաւ ռուսական շաբլօնի կիրառումը: Բնաւ մեր հրամանատարութիւնը չկամեցաւ յարմարուել մեր երկրի ու ժողովրդի առանձնայատկութիւններին:

Երկու եւ կէս տարի Հայաստան ունեցանք, մեծամեծ զոհեր տուինք անկախ ապրելու համար: Ճիգեր թափեցինք պետութիւն դառնալու, մեր ժողովուրդը մի տեղ հաւաքելու: Բայց անողոք թշնամիների հարուածների տակ կորցրինք մեր անկախութիւնը: Սխալներ շատ գործեցինք, շատ մեղկ փափկանկատ եղանք եւ չարաչար տուժեցինք: Երանի թէ այս դառն սխալները դաս ծառայէին ապագայի համար:

Թավրիզ

ՀԱՅՐԵՆԻՔի, թիւ 12, էջ 52-68, 1923

Կարսը՝ այսօր, լուսանկարը՝ Թաթուլ Հակոբյանի, սեպտեմբեր, 2019