Դրօ, 1948ին, երբ Միջին Արեւելքը կը գտնուէր, “Բոլշեւիկները ի՛նչպէս դրժեցին իրենց խոստումները” խորագրով եւ Զարեհ ծածկանունով յօդուած մը գրեց, ուր կը խօսի Հայաստանի խորհրդայնացման նախօրէին եւ հետագայ դէպքերու մասին: Հայաստանի կառավարութեան անունով Դրօ ստորագրած էր 1920 թ. Դեկտ. 2ի համաձայնութիւնը, յուսալով որ բոլշեւիկները պիտի յարգէին նոյնպէս իրենց ստորագրութիւնը: Կուտանք Դրօյի յօդուածին վերջին մասը, ուր կը խօսուի Դեկտ. 2ի համաձայնութեան եւ հետագայ դէպքերու մասին (“Արեւելք”, 1948 Փետր. 18):
Գաբրիէլ Լազեան, “Հայաստան եւ Հայ դատը հայևռուս յարաբերութիւններու լոյսին տակ”, էջ 269-271
*****
Նախ առաջին տրամադրութեան մէջ նկատելի մէկ կէտ կայ, որուն համաձայն Հայաստանը խորհրդային հանրապետութիւն կը համարուի միայն Դեկտ. 2ին:
Համաձայնագրի երկրորդ կէտին մէջ, բոլշեւիկները կ’ընդունին Հայաստանի հողային ամբողջականութիւնը:
Բայց հետագային անոնք չյարգեցին համաձայնութեան այս տրամադրութիւնը եւ թուրքին պատերազմական աւար զիջեցան Սուրմալուն, Նախիջեւանն ու Շարուրը բաժնեցին Հայաստանէն, իսկ Կարսի նահանգը ԱՄԲՈՂՋԱՊԷՍ յանձնեցին իրենց թուրք դաշնակիցներուն:
Համաձայանգրի երրորդ կէտի մէջ, բոլշեւիկները կը խոստանան պատասխանատուութեան չենթարկել Հայկական բանակի հրամանատարութիւնը այն գործերու համար, որոնք կատարուած են բանակի շարքերուն մէջ մինչեւ Հայաստանի խորհրդային իշխանութեան յայտարարումը: Բոլշեւիկները չյարգեցին նաեւ իրենց այս խոստումը:
Հալածանքը սկսավ հայկական բանակի հրամանատարութեան դէմ: [1921] Յունուարին Մոսկուայի կառավարութիւնը պահանջեց Դրօյի հեռացումը Հայաստանէն: Դրօ որոշեց երթալ, հակառակ անոր որ իր ձեռքին տակ գտնուող հայկական բանակի թիւը շատ ավելի մեծ էր քան եկւոր սովետական բանակը: Կուսակցութեան որոշումով եւ իր համաձայնութեամբ Դրօ բռնեց աքսորի ճամբան: Եթէ այդպէս չընէր, Հայաստան պիտի իյնար քաղաքացիական սպառիչ կռիւներու գիրկը եւ, առանց անոր ալ արիւնաքամ հայութիւնը պիտի ենթարկուէր նոր զրկանքներու: Դրօյի հեռացումը ճնշող տպաւորութիւն թողուց ժողովուրդին վրա, որուն հակազդեցութիւնը ժողովրդական լուռ ցոյցի մը ձեւը առաւ:
Աբովեան փողոցը լեցուած խիտ բազմութիւնը ցաւով ճանապարհ դրաւ Դրօն, որուն հեռացման մէջ հայ ժողովուրդը կը տեսնէր իր վերջին յոյսերուն անհետացումը: Դրօ Մոսկուայի մէջ արգելափակուեցաւ, իրաւունք չունենալով առանց կառավարութեան գիտութեան 60 քիլոմեթրէն անդին երթալ եւ 48 ժամէն աւելի բացակայիլ:
Դրօյի հեռացումէն վերջ Հայաստանի ամբողջ սպայութիւնը, 1500 հոգի, զօր. Նազարբէգեանի, Հախվերդեանի, Սիլիկեանի գլխավորութեամբ գնդացիրներով շրջապատուած ձիւն ձմեռին, ոտքով քշուեցաւ Ռուսաստանի խորերը, Րիազան: Ծերունի զօր. Նազարբէգեան չըդիմանալով այս ուղեւորութեան, կէս մը անդամալոյծ Հայաստանէն մինչեւ Պաքու երթալէ վերջ, սովիէթ կառավարութեան որոշումով բանտարկուեցաւ Պաքուի բանտը, զօր. Հախվէրտովի եւ զօր. Գամմազովի հետ: Մնացեալ սպանութիւնը աքսորուեցաւ Րիազան:
Ծանր վիճակ մը նոյնպէս պարտադրուեցաւ Հայաստան մնացողներուն:
Երևանի հրապարակին վրայ, օր ցերեկով զօր. Բ. Փիրումեան անձնապան եղաւ, աւելի լաւ համարելով մեռնիլ քան սովիէթ իշխանութեան անարգանքին ենթարկուիլ:
Ի՛նչ կը ներկայացնէր իրաւամբ հայ սպայութիւնը այն օրերուն: Այս բնորոշումը կատարելու համար պէտք է քիչ մը ետ երթալ, քրքրել պատմութեան էջերը:
1917ին երբ ռուսական բանակը, բոլշեւիզմի լուծին տակ որոշեց ամբողջ ճակատը լքել ու հեռացաւ, հայկական բանակը մնաց Վէհիպ փաշայի բանակին դէմ դիմաց: 300 հազարանոց ռուսական բանակի տեղը պիտի բռնէր հայկական բանակը: Հայ ղեկավարութիւնըբանակ կազմակերպելէ զատ, պաշտօն ունէր նաեւ պաշտպանելու հայութեան զանգուածները թուրքերու կողմէ զինուած եւ հրահրուած թաթարներու դէմ: Պրէսթ-Լիթովսքի դաշնագրով սովետները ահագին հողեր զիջած էին իրենց բարեկամ Թուրքիոյ:
Այն օրերուն է որ Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը վճռեց բոլոր հայկական զինեալ ուժերը կեդրոնացնել եւ ամեն ինչ տալ, ամէն ինչ գործադրել որ մեր երկրորդ հատուածը նոյն կացութեան չմատնուի, ինչ կացութեան որ մատնուած էին արեւելեան նահանգներու մեր եղբայրները: Նազարբեգեանի վիճակուեցաւ հայկական բանակը կազմակերպելու պաշտօնը:
Դժնդակ պայմաններու տակ կազմուեցաւ հայկական բանակը, այն օրերուն երբ Երևանի նահանգին մէջ կը տիրէին հացի պակասութիւն, սով, հիւանդութիւն եւայլն: Հայ սպայութեան մեծագոյն մասը հայ գիւղացիի զաւակներ էին:
Ահա այս սպանութիւնն էր որ քշուեցաւ առանց յանցանքի, աքսորուեցաւ Հայաստանէն: Ու հայ ժողովուրդը չկրցաւ ինքնիրեն հաշիւ տալ այս ապօրէն կարգադրութեան համար:
Սպայութեան աքսորէն վերջ սկսան բոլշեւիկեան ամենէն սարսափազդու եւ սանձարձակ հալածանքները ամբողջ հայ ղեկավարութեան եւ մտաւորոկանութեան դէմ: Բանտերը լեցուեցան հազարաւոր բանտարկեալներով: Բոլշեւիկները երկրի զանազան կողմերը սկսան անասելի հարստահարութեանց: Բոլշեւիկները նոյնիսկ Հայաստանի ցորենն ու արմտիքը Ազրբէյջան արտահանեցին:
Այս խժդժութեան առջեւ, հայ ժողովուրդը սուգ ու շիւանի օրեր ապրեցաւ: Հայ ժողովուրդի ռուսասեր տարրը իր աչքով տեսաւ ու վկայեց թէ սովետական իշխանութիւնը ոչինչով կը տարբերի սուլթանական բռնակալութենէն: Բոլշևիկները դրժեցին իրենց բոլոր խոստումները: Հայաստան ահ ու սարսափի երկիր դարձաւ:
Հետեւանքը անխուսափելի էր, հայ ժողովուրդը չէր կրնար տանիլ այսքան անարգանք ու վատութիւն: Ժողովրդական բռնկում մը ճակատագրական կը դառնար:
