ԹԱԹՈՒԼ ՅԱԿՈԲԵԱՆԻ ՀԱՅԵԱՑՔ ԱՐԱՐԱՏԷՆ. ՀԱՅԵՐԸ ԵՒ ԹՈՒՐՔԵՐԸ գիրքէն
Տասներկուերորդ գլուխ
Խորհրդային Միութիւնը եւ Թուրքիան մինչեւ 1938-ը
Քեմալական շարժման յաջողութեան մէջ պոլշեւիկներուն դիրքորոշումը առանցքային էր: 26 Ապրիլ 1920-ին` Անգարայի մէջ Ազգային Մեծ Ժողովի բացումէն երեք օր ետք, Քեմալը Լենինի անունով նամակ մը ղրկեց Մոսկուա, որուն մէջ շարադրած էր ապագայ Թուրքիոյ արտաքին քաղաքական հիմնական սկզբունքները, Խորհրդային Ռուսիայէն օգնութիւն խնդրել եւ առաջարկել բնականոն դիւանագիտական յարաբերութիւններ հաստատել:
3 Յունիսին Մուսթաֆա Քեմալին ուղղուած պատասխանին մէջ Չիչերինը գրած էր, որ խորհրդային կառավարութիւնն ամենայն հետաքրքրութեամբ կը հետեւի ՙհերոսական այն պայքարին, զոր, յանուն իր անկախութեան եւ ինքնիշխանութեան, կը մղէ թուրք ժողովուրդը՚, եւ թուրքերու համար ՙայս դժուար օրերուն երջանիկ է բարեկամութեան ամուր հիմքը դնելու, որը պէտք է միաւորէ թուրք եւ ռուս ժողովուրդները՚: Ռուս-թրքական բարեկամական եւ ամուր յարաբերութիւններ հաստատելու նպատակով խորհրդային կառավարութիւնը կ’առաջարկէր անյապաղ հաստատել դիւանագիտական եւ հիւպատոսական յարաբերութիւններ:
Քեմալի նամակէն կարճ ժամանակ ետք արտաքին գործոց նախարար Պէքիր Սամի պէյը (Գունտահ) բանակցութիւններ վարելու նպատակով մեկնեցաւ Մոսկուա, որտեղ զայն ընդունեց պոլշեւիկներուն առաջնորդը: Լենինը կը համակրէր քեմալական շարժումին` զայն Արեւելքի մէջ պրոլետարներու յաղթանակ նկատելով:
Օգոստոսին պատրաստուած ռուս-թրքական պայմանագիրի նախագիծը Սեպտեմբերին ղրկուեցաւ Անգարա, իսկ 16 Մարտ 1921-ին Անգարայի Ազգային Մեծ Ժողովի կառավարութիւնը եւ Խորհրդային Ռուսիան դիւանագիտական յարաբերութիւններ հաստատեցին` ստորագրելով Մոսկուայի պայմանագիրը:
1920-ի Յուլիսին Քեմալը յայտարարեց. ՙՄենք փնտռեցինք պոլշեւիկները եւ գտանք զանոնք: Խորհրդային հանրապետութիւնը խոստացած է մեզի ամէն տեսակ նիւթական օժանդակութիւն տրամադրել: Մեզի խոստացած է զէնք, թնդանօթներ եւ դրամ՚:
Պոլշեւիկ առաջնորդները հետաքրքրուած էին Մուսթաֆա Քեմալի ազգայնական շարժման յաջողութիւններով, անոր զէնք կը մատակարարէին: Անոնք քեմալականներուն հետ հաստատեցին դիւանագիտական յարաբերութիւններ, ինչպէս նաեւ` անոնց հետ բարեկամութեան պայմանագիր կնքեցին նախքան Քեմալի իշխանութեան հաստատումը ժամանակակից Թուրքիոյ տարածքներուն վրայ: Թուրքիոյ Կոմունիստական Կուսակցութեան առաջնորդները, որոնք Պաքուի մէջ 1920-ին մասնակցեր էին Արեւելքի Ժողովուրդներու Քոնկրէսի աշխատանքներուն, 1921-ի Յունուարին սպաննուեցան Տրապիզոնի հակակոմունիստական ոյժերու ձեռքով: Բայց ատիկա չխանգարեց, որպէսզի ռուս պոլշեւիկները նոյն տարուայ Մարտին քեմալականներուն հետ բարեկամութեան պայմանագիր կնքեն: Լենինն ու միւս պոլշեւիկները կը հասկնային, որ թուրք կոմունիստները չեն կրնար իշխանութեան գալ, բայց անոնք համոզուած էին, որ քեմալական Թուրքիան կրնայ օգտակար գործընկեր ըլլալ բրիտանացիներուն եւ ֆրանսացիներուն դէմ պայքարին մէջ:
1919-1922 թուականներու յոյն-թրքական պատերազմի ընթացքին Խորհրդային Ռուսիան հետեւողականօրէն կ’աջակցէր թուրքերուն: Արտաքին գործոց ժողովրդական կոմիսարիատի 12 Սեպտեմբեր 1922-ի նոթային մէջ կ’ըսուէր, որ ՙռուսական կառավարութիւնը Թուրքիոյ պատերազմը կը դիտարկէ որպէս թուրք ժողովուրդի պայքար Սեւրի պայմանագիրին դէմ` յանուն իր գոյատեւման ու անկախութեան՚:
Խորհրդային կառավարութիւնը քեմալականներուն օգնութիւն տրամադրեց 10 միլիոն ռուպլի ոսկիով, ինչպէս նաեւ Թուրքիա ղրկեց 33 հազար միաւոր հրացան, 327 միաւոր գնդացիր եւ 54 միաւոր թնդանօթ` համապատասխան ռազմամթերքով: 1921-ի Հոկտեմբերին Տրապիզոնի մէջ թրքական հրամանատարութեան յանձնուեցան ՙԺիվոյ՚ եւ ՙԺութքի՚ ծովային կործանիչներ:
1921-ի Փետրուարին Ալի Ֆուատը (Ճեպէսոյ) Մոսկուա կը մեկնի իբրեւ Թուրքիոյ առաջին դեսպան: Նոյն տարուայ վերջին խորհրդային կառավարութիւնը Թուրքիոյ մէջ լիազօր ներկայացուցիչ նշանակեց Սէմեոն Արալովը: Խորհրդային Ռուսիոյ ներկայացուցիչը Անգարայի մէջ յաճախ կը հանդիպէր Քեմալի հետ: Այս ընթացքին արտակարգ առաքելութեամբ Թուրքիոյ մէջ էր խորհրդային ռազմական եւ պետական գործիչ Միխայիլ Ֆրունզէն: Խորհրդային պատուիրակութեան պատուին թրքական կառավարութեան կազմակերպած ընդունելութեան ընթացքին արտասանած ճառին մէջ վերջինս կ’ըսէր. ՙԹուրքիոյ հետ բարեկամութիւնը մեր քաղաքականութեան անկիւնաքարերէն մէկը կը նկատենք: Սա ընկեր Լենինի գիծն է՚:
Քանի Աթաթուրքը դեռ նախագահ էր, Թուրքիան բարեկամական յարաբերութիւններ կը պահպանէր Խ. Ս. Հ. Մ.ի հետ: Թուրք-խորհրդային համագործակցութիւնը հիմնուած էր փոխադարձ յստակ հաշուարկներու եւ շահերու վրայ, հետեւաբար` Թուրքիոյ ներսը կոմունիստներու հանդէպ հալածանքները չէին կրնար վտանգել յարաբերութիւնները, թէեւ խորհրդային մամուլը ժամանակ առ ժամանակ կ’անդրադառնար այդ խնդրին, երբեմն` բաւական խիստ բառապաշարով: ՙԹրքական կառավարութիւնը պարտաւոր է դադրեցնել թուրք կոմունիստները հալածելը եւ պէտք է յենի Թուրքիոյ ժողովրդային զանգուածներուն վրայ` Անթանթի յետադիմականներուն դէմ կռուելու համար: Եթէ թրքական կառավարութիւնն այդ ընէ` Խորհրդային Ռուսիան կ’աջակցի Թուրքիոյ` իր ծանր պայքարին մէջ՚,- գրեց ՙՓրաւտա՚ն:
17 Փետրուար 1923-ին Մոսկուայի մէջ կայացաւ բանուորական մեծ հաւաք մը, զոր ընդունեց բողոքի յայտարարութիւն մը եւ զայն փոխանցեց Անգարայի ներկայացուցիչ Մուխթար պէյին. ՙՄենք կը բողոքենք Անգարայի կառավարութեան եւ Մեճլիսին, որ Անատոլուի եւ Կոստանդնուպոլսոյ մէջ կը ցրեն բանուորական միութիւնները, հալածանքի կ’ենթարկեն բանուորական մամուլը, որ թուրք կոմունիստները ձերբակալուած են ու մահապատիժի սպառնալիքի տակ կը գտնուին: Անգարայի կառավարութենէն կը պահանջենք դադրեցնել բանուորներու եւ գիւղացիներու հալածանքը, ազատել ձերբակալուածները՚:
Ասոնք, սակայն, ընդամէնը դրուագներ էին եւ թուրք-խորհրդային համագործակցութիւնն ստուերել չէին կրնար:
Թուրք-խորհրդային ՙԲարեկամութեան եւ չէզոքութեան պայմանագիր՚ը
Մուսթաֆա Քեմալը իր հրապարակային գրեթէ բոլոր ելոյթներուն մէջ յատուկ կերպով կ’անդրադառնար թուրք-խորհրդային յարաբերութեանց: 1 Նոյեմբեր 1924-ին խորհրդարանի իր ելոյթին մէջ ան ընդգծեց, որ Թուրքիան Խորհրդային Միութեան հետ ՙընդգրկուն, լաւ յարաբերութիւնները կը նկատէ իր քաղաքական կարգախօսը՚:
17 Դեկտեմբեր 1925-ին Փարիզի մէջ կնքուեցաւ թուրք-խորհրդային ՙԲարեկամութեան եւ չէզոքութեան պայմանագիր՚, զոր ստորագրեցին երկու երկիրներու արտաքին գործոց նախարարներ Թեւֆիք Ռիւշթիւն (Արաս) եւ Չիչերինը: Պայմանագիրը կազմուած էր երկու յօդուածէ եւ կից երեք արձանագրութենէ:
Խորհրդային Միութեան արտաքին գործոց ժողովրդական կոմիսարի տեղակալ Լիթվինովը յայտարարեց, որ 1921-ի Մարտին Մոսկուայի մէջ կնքուած պայմանագիրին վերաբերեալ լրացուցիչ համաձայնութիւն կայացնելու համար բանակցութիւններն սկսած էին Անգարայի մէջ Խ. Ս. Հ. Մ.ի լիազօր ներկայացուցիչ Սուրիցի միջոցով: ՙՀամաձայնութիւնն ստորագրելու համար երկու կառավարութիւնները օգտուած են այն հանգամանքէն, որ ժողովրդական կոմիսար Չիչերինը եւ արտաքին գործոց նախարար Թեւֆիք Ռիւշթիւ պէյը միաժամանակ կը գտնուէին Արեւմտեան Եւրոպայի մէջ: Այսպիսով, համաձայնութեան ստորագրումը Փարիզի մէջ միայն զուգադիպութիւն է: Բայց չեմ պահեր այդ փոխյարաբերութիւնները ձեւականօրէն հաստատելու եւ համաձայնագիրին ստորագրումը արագացնելու պատճառը, որն է` վերջին ժամանակներս անգլօ-ամերիկեան մամուլին մէջ ժամանակ առ ժամանակ երեւցող ստայօդ լուրերը, թէ իբր Թուրքիոյ դէմ ուղղուած համաձայնութիւն կայ Խ. Ս. Հ. Մ.ի ու Իտալիոյ միջեւ: Համաձայնագիրին ստորագրումը վերջ պիտի տայ այդ անհանգստացնող լուրերուն, պիտի ցրէ երկու երկիրներու հասարակական կարծիքին մէջ մտած կասկածներն ու երկիւղները խորհրդային ու թրքական բարեկամութեան մասին՚,- ըսաւ Լիթվինովը:
Փարիզի մէջ կնքուած պայմանագիրով, Խ. Ս. Հ. Մ.ն ու Թուրքիան կը պարտաւորուէին չյարձակիլ իրարու դէմ, չմասնակցիլ երրորդ պետութեան մը կամ քանի մը երրորդ պետութեանց` պայմանաւորուող միւս կողմին դէմ ուղղուած թշնամական որեւէ գործողութեան: Պայմանագիրը ոյժի մէջ պիտի մնար երեք տարի, իսկ այդ ժամկէտը լրանալէն յետոյ պայմանագիրն ինքնին մէկ տարիով երկարաձգուած պիտի նկատուէր, եթէ պայմանաւորուող կողմերէն որեւէ մէկը ժամանակամիջոցը լրանալէն վեց ամիս առաջ չէր նախազգուշացներ, թէ կ’ուզէ դադրեցնել զայն:
Այս պայմանագիրին ստորագրումը նշանակալի օգնութիւն էր Թուրքիոյ այն ժամանակ, երբ վերջինս Մոսուլի հարցով լուրջ հակասութեանց մէջ էր Մեծն Բրիտանիոյ հետ: 8 Սեպտեմբեր 1926-ին ստորագրուեցաւ խորհրդա-թրքական սահմանանշման աշխատանքներու աւարտի մասին Գլխաւոր Արձանագրութիւնը` ըստ 1921-ի Մոսկուայի եւ Կարսի պայմանագիրներուն: 11 Մարտ 1927-ին Անգարայի մէջ ստորագրուեցաւ ՙԱռեւտուրի եւ նաւագնացութեան մասին խորհրդա-թրքական պայմանագիր՚, զոր նորացուեցաւ 1937-ի Հոկտեմբերին:
Բարձր մակարդակով փոխադարձ այցելութիւնները թուրք-խորհրդային յարաբերութեանց կարեւոր մասը կը կազմէին: 1926-ին Թուրքիոյ արտաքին գործոց նախարարը ժամանեց Օտեսա, ուր զայն ընդունեց Չիչերինը: 1929-ի Դեկտեմբերին, խորհրդային կառավարութեան յանձնարարութեամբ պաշտօնական այցով Թուրքիա մեկնեցաւ հայազգի Լեւ Գարախանը` երկարաձգելու 17 Դեկտեմբեր 1925-ի պայմանագիրը:
Անգարայի մէջ Գարախանի պատուին ճաշկերոյթ տուաւ արտաքին գործոց նախարար Թեւֆիք Ռիւշթիւ Արասը: Արտաքին գործոց ժողովրդական կոմիսարի տեղակալի պաշտօնին արտասահման իր առաջին պաշտօնական այցը կատարող Գարախանը – որ 1934-1937 թուականներուն զբաղցուց Անգարայի մէջ Խ. Ս. Հ. Մ.ի դեսպանի լիազօրութիւնները – պատասխան ճառին մէջ ընդգծեց, որ երկու երկիրներուն միջեւ բարեկամութիւնը հիմնուած է այն ժամանակ, երբ ՙԹուրքիոյ եւ Խ. Ս. Հ. Մ.ի ժողովուրդներուն վրայ ծանր վտանգ կախուած էր, երբ անոնք պաշտպանելով անկախութիւնը, հերոսական անձնազոհութեամբ գերմարդկային պայքար կը մղէին՚: Գարախանը շնորհակալութիւն յայտնեց Սթամպուլի եւ Անգարայի մէջ իրեն ցոյց տրուած ՙջերմ ու սրտագին ընդունելութեան համար՚, բարեմաղթեց, որ Թուրքիան ՙՄուսթաֆա Քեմալի ղեկավարութեամբ նոր յաղթանակներ տանի՚ ինչպէս ռազմական, այնպէս ալ տնտեսական ու մտաւոր ճակատներուն մէջ:
Երկրորդ Աշխարհամարտէն առաջ
Մոսկուայի ու Անգարայի բարեկամական յարաբերութիւնները կը շարունակէին զարգանալ նաեւ յաջորդ տարիներուն: 1930-ի աշնան Թուրքիոյ արտաքին գործոց նախարարը նորէն կ’այցելէ Խ. Ս. Հ. Մ.: Թեւֆիք Ռիւշթիւ Արասը բանակցութիւններ կը վարէ արտաքին գործոց նորանշանակ նախարար Մաքսիմ Լիթվինովի եւ Լեւ Գարախանի հետ: Մուսթաֆա Քեմալը 1 Նոյեմբեր 1930-ին խորհրդարանի իր ելոյթին մէջ շնորհակալութիւն յայտնեց այն ընդունելութեան համար, զոր ցոյց տրուեցաւ ՙմեր արտաքին գործոց նախարարին, երբ ան այցելեց մեր մեծ ընկեր ու դրացի երկիրը` Ռուսիա՚: Այդ այցին հետ կապուած եւ 3 Հոկտեմբերին հրապարակուած պաշտօնական յուշագիրին մէջ կ’ըսուէր, որ ՙայսօր թուրք-խորհրդային բարեկամութիւնը խաղաղութեան հզօրագոյն գործօն է` ամէն ժամանակէ աւելի՚:
Ռուս-թրքական 16 Մարտի Մոսկուայի պայմանագիրին 10-ամեակը հանդիսաւորութեամբ նշուեցաւ Խորհրդային Միութեան եւ Թուրքիոյ մէջ: 1931-ի Մարտին Անգարայի մէջ խորհրդային լիազօր ներկայացուցիչ Եակով Սուրիցն այդ կապակցութեամբ այցելեց Մուսթաֆա Քեմալին եւ Խ. Ս. Հ. Մ.ի Կեդրոնական Գործադիր Կոմիտէի նախագահ Միխայիլ Քալինինի անունէն շնորհաւորանքներ փոխանցեց: 16 Մարտին, Գարախանը եւ Մոսկուայի մէջ Թուրքիոյ դեսպան Հուսէյն Ռեհիպ պէյը երկու երկիրներու կառավարութեանց լիազօրութեամբ ստորագրեցին առեւտուրի եւ ծովագնացութեան երկկողմ պայմանագիր, զոր կոչուած էր ամրապնդելու գոյութիւն ունեցող բարեկամական յարաբերութիւնները եւ օժանդակելու խորհրդա-թրքական տնտեսական համագործակցութեան զարգացման:
1931-ի Հոկտեմբերին Անգարա ժամանեց արտաքին գործոց նախարար Լիթվինովը: 1932-ի Մայիսին Մոսկուա այցելեցին վարչապետ Իսմէթ Ինէօնիւն եւ արտաքին գործոց նախարար Թեւֆիք Ռիւշթիւ Արասը: Քլիմէնթ Վորոշիլովի բնակարանին մէջ տեղի ունեցած բանակցութեանց խորհրդային կողմէ կը մասնակցէին Սթալինը, Լիթվինովը եւ Գարախանը, ինչպէս նաեւ երկու երկիրներուն մէջ լիազօր ներկայացուցիչներ Սուրիցն ու Հիւսէյն Ռեհիպ պէյը: Ինէօնիւի խնդրանքով, խորհրդային կառավարութիւնը Թուրքիոյ տրամադրեց ութը միլիոն տոլարի չափով երկարաժամկէտ վարկ, որով խորհրդային արտադրութեան սարքաւորումներու նոր տեսականի պէտք է ձեռք բերուեր:
Նոյն տարուայ ամրան խորհրդային մասնագէտներն այցելեցին Թուրքիա, իսկ աշնան նախապատրաստեցին Կեսարիոյ մէջ (Գայսերի) հիւսուածեղէնի առաջին գործարանի շինարարութեան նախագիծը: Ո՛չ միայն Թուրքիոյ, այլեւ` Մերձաւոր եւ Միջին Արեւելքի մէջ հիւսուածեղէնի ամենախոշոր ձեռնարկութիւնն եղող գործարանն սկսաւ արտադրանք տալ 1935-ի աշնան:
Թուրքիոյ հիմնադրման տասնամեակի հանդիսութեանց մասնակցելու համար 1933-ի Հոկտեմբեր-Նոյեմբերին պաշտօնական այցով Թուրքիա մեկնեցաւ Խ. Ս. Հ. Մ.ի ռազմա-ծովային ժողովրդական կոմիսար Քլիմէնթ Վորոշիլովի գլխաւորած պատուիրակութիւնը, որու կազմին մէջ էր նաեւ Գարախանը: Խորհրդային պատուիրակութիւնն ջերմագոյն ընդունելութեան արժանացաւ: Անգարայէն ու Սթամպուլէն զատ, այցը կ’ընդգրկէր նաեւ Զմիւռնիան (Իզմիր), Պուրսան, Չանաքքալէն, ուրիշ քաղաքներ ու ձեռնարկութիւններ, ռազմական ուսումնարան:
Խորհրդա-թրքական բարեկամական յարաբերութիւնները պահպանելու եւ զարգացնելու նպատակով 1934-ի յունիսին Անգարայի մէջ դեսպան նշանակուեցաւ արտաքին գործոց նախարարի տեղակալ Գարախանը, որ արդէն բաւական լաւ կը ճանչնար Թուրքիան: Սակայն Թիֆլիսի մէջ ծնած հայազգի դիւանագէտին համար դժուարութիւններ ստեղծուեցան այն պարզ պատճառով, որ Թուրքիան, շարունակելով բարիդրացիական յարաբերութիւնները Խ. Ս. Հ. Մ.ի հետ, սկսած էր անգլիացիներուն մերձենալու քաղաքականութիւն տանիլ:
1926-ին Թուրքիան բարեկամութեան պայմանագիր կնքեց Մեծն Բրիտանիոյ հետ: 1928-ին Իտալիոյ հետ ստորագրեց չյարձակման պայմանագիր, ինչպէս նաեւ` մասամբ իտալացիներուն միջնորդութեամբ, յառաջընթաց արձանագրուեցաւ թուրք-յունական յարաբերութեանց մէջ: 1930-ի Հոկտեմբերին` հաշուի առնելով պուլկարական պահանջատիրութիւնը կամ ատոր վտանգը, Թուրքիան եւ Յունաստանը բարեկամութեան պայմանագիր կնքեցին: Իրանի հետ սահմանային վէճերը հարթուեցան: 1934-ին ստորագրուեցաւ Պալքանեան Դաշինքը, որուն մաս կազմեցին Թուրքիան, Յունաստանը, Հարաւսլաւիան եւ Ռումանիան:
1934-ին Թուրքիոյ եւ Խ. Ս. Հ. Մ.ի յարաբերութիւնները ջերմ էին, սակայն անկէ ետք կամաց-կամաց սկսան անկում ապրիլ, թէեւ սկզբնական շրջանին ատիկա նկատելի չէր: Մոսկուան շատ զգայուն էր նաեւ թուրք-գերմանական սերտ յարաբերութեանց հարցով: 1930-ական թուականներուն Անգարան սկսաւ իր արտաքին քաղաքականութեան մէջ բազմազանութիւն մտցնել: 9 Մայիս 1935-ին, Ժողովրդա-Հանրապետական Կուսակցութեան համագումարի իր ելոյթին մէջ փառաբանելով ռուս-թրքական շարունակուող բարեկամութիւնը, Քեմալը կ’ըսէր. ՙՄեր պատմութեան սեւ օրերուն ծնած այդ բարեկամութիւնը թուրք ժողովուրդին համար միշտ անմոռանալի եւ թանկագին յիշողութիւն պիտի ըլլայ՚:
1934-ի Դեկտեմբերին, արտաքին գործոց նախարար Արասը դեսպան Գարախանի հետ զրոյցին մէջ կը նշէր, թէ թուրք-խորհրդային յարաբերութիւնները Անգարայէն եւ Մոսկուայէն կը պահանջեն Վոսփոր եւ Տարտանէլ նեղուցներու անվտանգութեան հարցով կնքել պայմանագիր մը, որ ապահովէ երկու երկիրներուն համագործակցութիւնը` եթէ նեղուցներուն երրորդ կողմէ վտանգ սպառնայ: Սակայն յետագային, ինչպէս նշած է Խ. Ս. Հ. Մ.ի արտաքին գործոց ժողովրդական կոմիսար Լիթվինովը Ժնեւի մէջ Թուրքիոյ արտաքին գործոց նախարար Արասի հետ հանդիպումէն ետք, Անգարան գործուն հետաքրքրութիւն չէր ցուցաբերեր այս հարցով: Մոսկուայի մէջ կը կարծէին, թէ անգլիական կառավարութիւնը միջամտած է, որպէսզի կանխուի Խ. Ս. Հ. Մ.ի եւ Թուրքիոյ միջեւ նեղուցներու հարցով պայմանագիրի կնքումը:
Մուսթաֆա Քեմալը կը տեսնէր աշխարհա-քաղաքական փոփոխութիւնները, Գերմանիոյ ու Մեծն Բրիտանիոյ հետ յարաբերութիւնները զարգացնելու անհրաժեշտութիւնը, սակայն չէր ուզեր ատիկա խորհրդա-թրքական բարեկամութեան հաշուին ընել: Թուրքիոյ նախագահը 1935-ի Մարտին հանդիպեցաւ Գարախանի հետ եւ հաստատեց, որ Անգարայի ու Մոսկուայի միջեւ ՙարտաքին քաղաքականութեան հիմնական հարցերուն շուրջ տարաձայնութիւն չկայ՚: Քեմալը կ’ընդունէր, որ Խ. Ս. Հ. Մ.ի եւ Թուրքիոյ համար հիմնական վտանգը կու գայ Գերմանիայէն, սակայն միւս կողմէ` Թուրքիոյ կեցուածքը Գերմանիոյ նկատմամբ կ’որոշուէր նաեւ անով, որ գերմանացիք շահաւէտ գնորդներ ու վաճառողներ են:
Դեսպան Գարախանն ու արտաքին գործոց նախարար Արասը 1925-ին Խ. Ս. Հ. Մ.ի եւ Թուրքիոյ միջեւ կնքուած պայմանագիրին ու այլ պայմանագրային փաստաթուղթերու ժամկէտները տասը տարիով երկարաձգելու վերաբերեալ արձանագրութիւն ստորագրեցին 1935-ի Նոյեմբերին: Սակայն երկու երկիրներուն միջեւ յարաբերութեանց մէջ կարեւորագոյն հարցը կը շարունակէր մնալ Վոսփոր եւ Տարտանէլ նեղուցներուն անվտանգութեան խնդիրը: Թրքական կառավարութիւնը 1936-ի Ապրիլին շարք մը երկիրներու նոթա յղեց, նշելով նեղուցներու կարգավիճակը կարգաւորող Լոզանի համաձայնագիրը վերանայելու անհրաժեշտութիւնը: Խորհրդային կառավարութեան ալ հասցէագրուած էր նման նոթա մը, զոր յանձնուեցաւ Գարախանին: Խորհրդային Միութիւնն արդէն 16 Ապրիլին, պատասխան նոթայով աջակցութիւն յայտնեց թրքական առաջարկութեան եւ պատրաստակամութիւն յայտնեց ՙմասնակցելու Թուրքիոյ անվտանգութեան շահերուն համապատասխան նեղուցներու կարգավիճակը սահմանելու եւ այդ գօտիին մէջ խաղաղութիւնն ապահովելու բանակցութեանց՚: Խ. Ս. Հ. Մ.ի այս դիրքորոշումը հաստատուեցաւ նաեւ Մայիսի սկիզբին` Թուրքիոյ արտաքին գործոց նախարարութեան գլխաւոր քարտուղար Նուման Մենեմենճօղլուի` խորհրդային ղեկավարներու հետ Մոսկուայի մէջ տեղի ունեցած բանակցութեանց մէջ:
Զուիցերիոյ Մոնթրէօ քաղաքին մէջ 1936-ի Յունիսին բացուեցաւ նեղուցներու կարգավիճակին վերաբերեալ նոր համաձայնագիրի մշակման խորհրդաժողովը: Թուրքիոյ արտաքին գործոց նախարարը կը պաշտպանէր անգլիացիներուն տեսակէտը, որ Սեւ Ծովը ՙբաց ծով՚ յայտարարուի, ինչը կը նշանակէր, որ տարբերութիւն չի դրուիր նեղուցներով անցնող սեւծովեան եւ ոչ-սեւծովեան երկիրներու նաւերուն միջեւ, իսկ սահմանափակում կ’առաջարկուէր դնել նեղուցներով անցնող նաւերու թոննաժին վրայ: Վերջին տասնհինգ տարիներուն մոսկովեան մամուլը հեղեղած խորհրդա-թրքական բարեկամութեան մասին հրապարակումներու շարքը կանգնեցուց ՙՓրաւտա՚-ն. ՙՑաւօք, ստիպուած ենք հաստատելու, որ Մոնթրէոյի խորհրդաժողովին մէջ Խ. Ս. Հ. Մ.ի հանդէպ Թուրքիոյ կեցուածքը բարեացակամ չէ, ինչպէս կարելի էր սպասել` հիմք ընդունելով երկու երկիրներուն միջեւ գոյութիւն ունեցող երկարամեայ բարեկամական յարաբերութիւնները՚:
1936-ին Մոնթրէոյի համաձայնագիրին ստորագրումէն ետք թուրք-խորհրդային հակասութիւններն ակնյայտ դարձան:
Խ. Ս. Հ. Մ.ը կողմնակից էր նեղուցներով ոչ-սեւծովեան պետութեանց ռազմական նաւերու անցման սահմանափակման եւ կրցաւ հասնիլ անոր, որ Սեւ Ծովու ափամերձ պետութիւնները – որոնց համար նեղուցները Միջերկրականին կապող հաղորդակցութեան միակ միջոցն էին – առանձնայատուկ պայմաններ ունենան եւ բոլոր նաւերն անարգել կերպով անցնելու հնարաւորութիւն ունենան: Մոնթրէոյի մէջ ստորագրուեցաւ նեղուցներու կարգավիճակին վերաբերեալ համաձայնագիրը, զոր հաստատեց առեւտրական ծովագնացութեան ամբողջական ազատութիւն ինչպէս խաղաղ, այնպէս ալ պատերազմի ժամանակ` անկախ ՙդրօշակէն ու բեռէն՚, եւ սահմանափակեց ոչ-սեւծովեան տէրութեանց ռազմանաւերու (բացառութեամբ թեթեւ նաւերու) մուտքը Սեւ Ծով` խաղաղ ժամանակ:
Թուրքիան սկսած էր որոշակի հեռաւորութիւն պահել Խ. Ս. Հ. Մ.ի հետ յարաբերութեանց մէջ: Աւելին, որքան մերձեցում կը նկատուէր թուրք-անգլիական յարաբերութեանց մէջ, այնքան բարդութիւններ կը յառաջանային Մոսկուա-Անգարա յարաբերութեանց մէջ: Արդէն 1936-ի աշնան արտաքին գործոց նախարար Արասը Գարախանի հետ հանդիպման ընթացքին տեղեկացուց, որ Թուրքիան Խ. Ս. Հ. Մ.ի հետ փոխօգնութեան պայմանագիր կնքելու մտադիր չէ: Քանի մը շաբաթ ետք Գարախանը հանդիպում ունեցաւ Աթաթուրքի հետ: Վերջինս հաւաստիացուց, որ Թուրքիան ՙերբեք առաջինը չի հեռանար իր բարեկամներէն՚ եւ որ իրադարձութիւններն ինչպէս ալ զարգանան, ՙբարեկամութիւնը կը մնայ բարեկամութիւն՚: Գարախանը Մոսկուա ղրկած գրութեան մէջ կը նշէր, թէ Աթաթուրքը Խ. Ս. Հ. Մ.ի լիազօր ներկայացուցչութիւն կատարած այցով ՙկը փափաքէր մեղմել դրութիւնը՚:
1937-ին ստորագրուեցաւ Սաատապատի դաշինքը` Թուրքիոյ, Իրաքի, Իրանի եւ Աֆղանիստանի անդամակցութեամբ: Թուրքիան ֆաշիստական Իտալիոյ` դէպի Միջերկրականի արեւելեան հատուածներ տարածման ձգտումը լուրջ սպառնալիք կը սեպէր, մինչդեռ հիթլէրեան Գերմանիոյ հետ լաւ յարաբերութիւններ կը պահպանէր:
Խորհրդային Միութեան հետ բարիդրացիական ու բարեկամական յարաբերութիւններէն Թուրքիոյ հեռանալը տեղի կ’ունենար զուգահեռաբար ֆաշիստական պետութեանց հետ թրքական ղեկավար շրջանակներու աճող կապերուն, որոնց սկիզբը դրուեցաւ 1937-ի փետրուարի առաջին օրերուն, երբ Թուրքիոյ արտաքին գործոց նախարար Արասը այցելեց Իտալիա: Վարչապետ Ինէօնիւի հետ զրոյցի մը ընթացքին Գարախանը ուշադրութիւն հրաւիրեց այն իրողութեան վրայ, որ ֆաշիստական Գերմանիոյ ազդեցութիւնը օրը օրին աւելի ակնյայտ կը դառնայ, ինչը կը կաշկանդէ Թուրքիոյ արտաքին քաղաքականութիւնը` զայն աւելի չէզոք դարձնելով: Ինէօնիւն կը հաստատէ, որ ամէն պարագայի, Խ. Ս. Հ. Մ.ի հետ յարաբերութեանց հարցին մէջ Թուրքիան ՙհաւատարիմ կը մնայ իր հին ու անդաւաճան բարեկամութեան՚:
Չնայած նկատուող պաղութեան եւ Թուրքիոյ հանդէպ Մոսկուայի անվստահութեան, Խ. Ս. Հ. Մ.ը կը կարեւորէր խորհրդա-թրքական ռազմա-քաղաքական ու տնտեսական բնականոն յարաբերութեանց պահպանումը: 1937-ի յունուարին սկսած բանակցութեանց արդիւնքով, երկու երկիրները առեւտրական նոր պայմանագիր մը կնքեցին նոյն տարուայ Հոկտեմբերին. Խ. Ս. Հ. Մ.ը Թուրքիա պիտի արտահանէր նաւթամթերք, ինքնաշարժներ, թուջ, գիւղատնտեսական մեքենաներ, դեղորայք, մորթ, իսկ Թուրքիայէն պիտի ներմոււծէր բամպակ, բուրդ, կաշի, պտուղներ ու բանջարեղէն: 1937-ի յուլիսին պաշտօնական այցով Մոսկուա մեկնեցան Թուրքիոյ արտաքին գործոց նախարար Թեւֆիք Ռիւշթիւ Արասն ու ներքին գործոց նախարար Շիւքրիւ Քայան:
Արաքսի ափին. Սթալինի ու Աթաթուրքի կենացը
Մոսկուայի եւ Կարսի պայմանագիրներով գծուած էին Խորհրդային Հայաստան-Թուրքիա սահմանները, սակայն սահմանազատում եւ սահմանագծում չէին կատարուած: Այդ նպատակով, 1924-ի Դեկտեմբերի վերջերուն Թիֆլիսի մէջ հանդիպեցաւ խորհրդային եւ թրքական խառն յանձնաժողովը, որու նպատակն էր ՙմանրամասնօրէն պարզել երկու երկիրներուն պետական սահմանները եւ նշանակել սահմանային նշանակէտերը՚:
Յաջորդ ամիսներուն` այդ աշխատանքները շարունակուեցան: ՙՇատ հաւանական է, որ քանի մը մասերու մէջ, մանաւանդ հոն, ուր սահմանագիծը բնական դիրքերով չ’անցնիր, սահմանային յանձնաժողովը վիճելի հարցերու հանդիպի: Ատիկա բնաւ չի նշանակեր, թէ յանձնաժողովը կը փորձէ փոփոխել Խ. Ս. Հ. Մ.ի եւ Թուրքիոյ միջեւ կնքուած դաշնագիրը՚,- գրեց մամուլը: ՙՅանձնաժողովը պէտք է քաշէ պետական սահմանի ճշգրիտ գիծը եւ դնէ սահմանային նշացոյցերն այնպէս, որպէսզի դաշնագիրով որոշուած սահմանը կասկածներ չառաջացնէ թէ՛ սահմանապահներու եւ թէ՛ բնակչութեան շրջանին մէջ: Տեղերուն վրայ կը պտըտին լուրեր, թէ իբր եկած է յանձնաժողով մը, զոր մաս մը պիտի մի ացնէ, մաս մը պիտի կտրէ եւ ուղղում մտցնէ Կարսի պայմանագիրին մէջ: Այսպիսի լուրերն անհիմն են եւ կը բխին երկու բարեկամ ժողովուրդներու թշնամիներէն կամ զանոնք կը տարածէ սահմանամերձ շրջաններու անտեղեակ բնակչութիւնը՚:
Վարչապետ Իսմէթ փաշան (Ինէօնիւ) 1925-ի Նոյեմբերի կէսերուն խորհրդարանին մէջ յայտարարեց, որ Թուրքիոյ եւ Խ. Ս. Հ. Մ.ի միջեւ սահմանազատման աշխատանքները շուտով վերջ կը գտնեն:
8 Յունուար 1927-ին Կարսի մէջ ստորագրուեցաւ խորհրդա-թրքական համաձայնագիր սահմանային գետերու ջրօգտագործման եւ լրացուցիչ արձանագրութիւն` Արաքս գետին վրայ Խորհրդային Միութեան կողմէ Սարդարապատի մէջ ամբարտակ կառուցելու մասին: Ջրային համաձայնագիրը կնքուեցաւ հինգ տարիով:
ՙԲարեկամական Ոգիով՚ խմբագրականին մէջ ՙԽորհրդային Հայաստան՚-ը գրեց, որ ՙԽորհրդային Միութեան եւ Թուրքիոյ միջեւ կնքուած Կարսի դաշնագիրէն ետք անցնող ամէն տարին իր հետ կը բերէ փաստեր, որոնք աւելի կ’ամրապնդեն երկու երկիրներուն բարեկամական կապը՚: ՙԱյս տեսակէտէն, խոշոր տնտեսական եւ քաղաքական նշանակութիւն ունեցող նորագոյն փաստը Կարսի մէջ ստորագրուած ջրային համաձայնագիրն էր` յաւելուած արձանագրութիւններով: Սահմանային ջուրերէն օգտուելու այս քայլը, առաջին կարգին, տնտեսական խոշոր նշանակութիւն ունի Խորհրդային Հայաստանի համար: Նոյնքան կարեւոր է ջրային համաձայնագիրին քաղաքական նշանակութիւնը՚,- կը գրէր թերթը, աւելցնելով, որ երկու երկիրներուն ՙայս բարեկամական քայլը խոշոր ապտակ մըն է հակախորհրդային բոլոր տեսակի տարագիրներու, մանաւանդ մեր դաշնակցական տարագիրներուն երեսին՚, որոնք ոչ մէկ առիթ բաց կը ձգեն աշխատաւոր զանգուածներու աչքին խորհրդային իշխանութիւնը վարկաբեկելու արտասահմանի մէջ` յարձակելով Թուրքիոյ հանդէպ վարած ՙմեր բարեկամական քաղաքականութեան վրայ՚:
Տարիներ ետք, 1935-ի ամրան, երբ հայկական կողմը Սարդարապատի ամբարտակը կը կառուցէր, քանի մը ժամով Հայաստան այցելեցին Թուրքիոյ վարչապետն ու արտաքին գործոց նախարարը: Վարչապետ Իսմէթ Ինէօնիւի եւ արտաքին գործոց նախարար Թեւֆիք Ռիւշթիւ Արասի Հայաստան կարճատեւ այցը ինչպէս թրքական, այնպէս ալ հայկական լրատուամիջոցները համարեցին ՙխորհրդային-թրքական բարեկամութեան հաստատում մըն ալ՚: Նախաճաշն ու ողջոյնի ճառերուն փոխանակումը, թրքական մամուլին բառերով, ՙմիանգամայն անկեղծ բարեկամական բնոյթ՚ կը կրէին. ՙտեսակցութիւնը վերածուեցաւ խորհրդային-թրքական բարեկամութեան ցոյցի, զոր ամբողջ Թուրքիոյ մէջ մեծ բաւականութեամբ ընդունուեցաւ՚:
Յաջորդ օրը ՙԽորհրդային Հայաստան՚ն առաջին էջին մէջ տեղադրեց Թպիլիսիէն ստացուած տեղեկատուութիւնը. ՙԹուրքիոյ Նախարարներու Խորհուրդի նախագահ Իսմէթ Ինէօնիւն, որ ուղեւորութիւն կը կատարէ Արեւելեան Անատոլուի մէջ, Թուրքիոյ արտաքին գործոց նախարար Թեւֆիք Ռիւշթիւ Արասի, ինչպէս նաեւ Կարսի նահանգապետին ու տեղական զինուորական եւ քաղաքական բարձր իշխանութեանց ուղեկցութեամբ, այցելեց Սարդարապատի ջրանցքը Խորհրդային Հայաստանի տարածքին: Պարոն Իսմէթ Ինէօնիւն մէկ ժամուայ ընթացքին դիտեց ամբարտակը եւ զրուցեց խորհրդային երկրաչափներու ու Հայաստանի ջրային տնտեսութեան վարչութեան պատասխանատու աշխատողներու հետ, մեծ հետաքրքրութիւն ցուցաբերելով սահմանամերձ Արաքս գետին ջուրը Խորհրդային Հայաստանի եւ Թուրքիոյ գիւղատնտեսութեան կարիքներուն համար օգտագործելու նկատմամբ: Թուրքիոյ Նախարարներու Խորհուրդի նախագահին եւ անոր ուղեկցող անձանց խորհրդային տարածքին վրայ դիմաւորեցին Հ. Ս. Խ. Հ.ի Ժողովրդական Կոմիսարներու Խորհուրդի նախագահի տեղակալը, Հ. Ս. Խ. Հ.ի հողագործութեան ժողովրդական կոմիսարը, Ջրային Տնտեսութեան Վարչութեան պետն ու արտաքին գործոց ժողովրդական կոմիսարիատի դիւանագիտական գործակալը: Թուրք հիւրերու պատուին նախաճաշ տրուեցաւ, որու ընթացքին ներկաները խմեցին Խ. Ս. Հ. Մ.ի եւ Թուրքիոյ ժողովուրդներու բարգաւաճման եւ երկու բարեկամ երկիրներու առաջնորդներուն կենացը: Պարոն Ինէօնիւն եւ անոր ուղեկցող անձինք ժամը 12-ին թրքական տարածք վերադարձան՚:
Շարունակելի
Յ. Գ. Այս գիրքը կը վաճառուի Երեւանի (Նոյյան Տապան, Հայ գիրք, Մայր Աթոռի գրատուն, Արթբրիջ) եւ Պէյրութի (Անթիլիաս, Համազգային, Շիրակ) գրախանութներին մէջ
Հայեացք Արարատէն. հայերը եւ թուրքերը` պատերազմ, պաղ պատերազմ, դիւանագիտութիւն գիրքը բաղկացած է երեք մասերէ` հայ-թրքական յարաբերութիւնները 1918-1921, Խորհրդային Միութեան տարիներուն կայացած յարաբերութիւնները եւ Հայաստան-Թուրքիա յարաբերութիւնները 1988-էն այսօր: Գիրքի պատրաստութեան համար Թաթուլ Յակոբեան բազմաթիւ զրոյցներ ունեցած է պետական պաշտօնեաներու հետ, օգտագործած է բազմատեսակ աղբիւրներ, կատարած է այցելութիւններ եւ ուսումնասիրած է բազմաթիւ հրատարակութիւններ: Հեղինակը հայ-թրքական յարաբերութիւններու հարիւրամեայ պատմութիւնը ներկայացնելով պատմաբանասիրականը կը միացնէ լրագրականին եւ առարկայականը` վերլուծականին:
Փափուկ կազմ, 515 էջ,
լեզուն՝ արեւմտահայերէն,
2012, Անթիլիաս,
ISBN 978-995302343-4,
Գինը՝ 7.000 դրամ (15 $):
