Սոցիալիզմ եւ Ազգայնականութիւն.- Ընդունելով դասակարգային կռուի եւ ազգերի ինքնորոշման սկզբունքը, հարցրինք թէ՝ արդեօք չէի՞ն ցանկանալ ազգայնական եւ անջատողական ամէն ձգտումներ աւելորդ եւ ապարդիւն դարձնելու տեսակէտով՝ փշրել, յեղափոխական ուղիով, Թիւրքիայում գոյութիւն ունեցող քաղաքական, տնտեսական, ընկերային բոլոր հաստատութիւնները, եւ յաղթութիւնից յետոյ՝ ՀԻՄՆԱԴԻՐ ԺՈՂՈՎՈՎ ամէն ինչ նոր հիմունքների վրայ դնել:
«Երիտասարդ»ները ասացին, որ սոցիալիզմի մասին խօսք անգամ չի կարող լինել. այդ մասին, նախ, իրենք շատ բան չգիտեն եւ երկրորդ ո՛չ մի դէպքում, չեն համաձայնիլ թուրք ժողովրդին քարոզելու, քանի որ նա պատրաստ չէ այդպիսի գաղափարներ ընդունելու: Իսկ հիմնադիր Ժողով,- դա կը նշանակի՝ մի նոր պետութիւն առաջ բերել, որ ամէն բան կարող էր, բացի Օսմանեան պետութիւնից: Հետեւապէս, այդ մասին աւելորդ համարեցին երկար վիճաբանել, – որքան որ մեզ համար՝ այդ ուղղութեամբ գնալը աւելի նպատակայարմար հորիզոնների առաջ էր դնում:
«Ազգային չլինել չենք կարող. մեր եւ մեր կուսակցութեան գոյութիւնը, նրա գործունեութիւնը դրանով է պայմանաւորուած. ազգայնականութեան մէջն է, որ մենք տեսնում ենք մեր յարատեւութեան առաջին գրաւականը».- բացատրեց Դոքտոր Նազըմը:
Չլինել ազգայնական, կը նշանակէր չլինել թուրք, տիրապետող օսմանցի.- դա էր «Երիտասարդ»ների անդրդուելի համոզումը, որի դէմ ամէն փաստ եւ պատճառաբանութիւն աւելորդ էր:
Այդ թողեցինք, որովհետեւ հակադիր բեւեռների վրայ էինք կեցա:
Ազգութիւն եւ Օսմանականութիւն.- Թիւրիքայի մէջ կար միայն մի ազգութիւն՝ Օսմանեան: Օսմանեան ազգութեան մէջ պիտի տարալուծէին բաղկացուցիչ բոլոր տարրերը: Չկային ազգեր, այլ Ազգ:
Անօգուտ եղաւ ամէն վիճաբանութիւն. «Երտասարդ»ները ասացին, որ օսմանականութիւնը իրենց հիմնական գաղափարներից մէկն է. հետեւապէս, ո՛րեւէ գնով չեն կարող տեղի տալ:
Անցանք:
Մեր չորրորդ եւ հինգերերդ ժողովների մէջ «Երտասարդ»ները բոլորովին յուսախաբ հոգեբանութիւն էին ցոյց տալիս: Նրանք թառամած էին, առաջուան թափը չունէին, խօսում էին խօսելու, կամ՝ աւելի ուղիղը, իրենց միտքը թագցնելու համար:
Երբ պահանջեցինք, որ իրենց կազմակերպութիւնը եւ պրոպագանտան Ինքնաւար Հայաստանի գաղափարը պիտի արտացոլացնեն՝ որոշ կերպով, Միջկուսակցական մարմիններ էլ պիտի ստեղծուին, որ որոշումների գործադրութեան վրայ հսկեն, ու յեղափոխական գործունեութիւն պիտի ընդգրկուի, – «Երիտադարդ»ները բացէ ի բաց մերժեցին ա՛յնպիսի առարկութիւններով, որոնք փլչում էին առաջին քննադատութիւնից:
Խնդիրը մի քիչ սուր կերպարանք առաւ:
Մեր վերջին խօսքն եղաւ. «Պրն. Ահարոնեանը երբ ասում էր թէ՝ Հայերը կարող են համաձայնել ամէն թուրքի հետ՝ բացի Ահմէդ Րիզայից, դրանով նա՝ կարծում եմ՝ աչքի առաջ չունէր Ահմէդ Րիզայի անձը, այլ նրա գաղափարները: Հարցը, աւելի պարզելով եւ ընդլայնելով՝ աւելացնում եմ, որ ո՛չ մի Հայ Կուսակցութիւն չի կարող համաձայնել ո՛չ ձեր սնուցած գաղափարների, ո՛չ էլ ձեր գործելակերպի ու վարուելակերպի հետ: Խնդիրը անձնական չէ, այլ գաղափարական.- դէմ դիմաց են կանգնած հակոտնեայ գաղափարներ, հակոտնյա մարմնացող կուսակցութիւններ. ուստի, նրանց մէջ, այս պայմանների տակ, ո՛չ համաձայնութիւն կարող է լինել, ոչ էլ՝ համագործակցութիւն»:
Պէհաէտտին Շաքիր եւ Դոքտոր Նազըմ աճապարեցին հաւաստիացնել, որ վերջին խնդիրները իրենք լաւ ուսումնասիրած չէին, ուստի թիւրիմացութիւնները աւելի դրանից ծագեցան եւ իրենք խոստանում են յաջորդ ժողովին աւելի պատրաստուած գալ. եւ յոյս ունին, որ այդ նկատմամբ էլ մեզի բաւականութիւն պիտի տան:
Մենք բաժանուեցանք. է՛ն գալն էր, որ եկան. է՛ն բաժնուելն էր, որ բաժնուեցանք:
ՆԵՐՔԻՆ ՈՒԺ.- Քաղաքական հանգամանքները հետզհետէ նշանակալից դարձուածք էին առնում: Մեզ հարկաւոր էր միշտ արթուն, միշտ պատրաստ գտնուիլ: Թիւրքիայի պարանոցի շուրջը տարածուած օղակը աստիճանաբար սեղմւում էր:
Մեր կուսակցութեան ներքին քաղաքականութիւնը եղաւ ներքին ուժ գոյացնել, մի կողմից մեր շարքերը խտացնել, նրանց պէտք եղած ծաւալը եւ ուժգնութիւնը տալ ամէն շրջաններում. միւս կողմից՝ ջանալ համագործակցութիւն յառաջացնել գործօն Հայ Կուսակցութիւնների միջեւ,- մեր ներքին եւ արտաքին դրութիւնները այդ բնոյթն ունէին:
Ընկեր Մուրատը, 1906ի Սեպ.-Հոկտեմբերի «Հնչակ»ով յուզեց, երկրորդ անգամ, «ՀԱՅ ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆ ԿՈՆԳՐԷՍ»ի գաղափարը: Այդպիսի մի «Յեղափոխական Կոնգրէս»ի առաջարկ եղած էր՝ մեր կողմից՝ դեռ 1899-1900ին:
Կեդրոնական Վարչութիւնը ընկեր Մուրատի առաջարկը գտաւ նպատակայարմար՝ «Գալիք քաղաքական անհրաժեշտութիւններին միահամուռ ջանքերով դիմագրաւելու համար»:
Կեդրոնական Վարչութիւնը աւելացնում էր՝ որ «Հայ Յեղափոխական Կոնգրէս»ը կայանալուց յետոյ, ի հարկին, նախաձեռնութիւն կը ստանձնուի Թիւրքիայի մէջ գործող քաղաքական բոլոր կուսակցութիւններից մի ընդհանուր Կոնգրէս գումարելու»:
Չանցած երկու ամիս, նոյն տարուայ Դեկտեմբեր ամսին՝ մեր Կուսակցութեան Պարսկաստանի Գործադիր Յանձնախումբը եւ Հ. Յ. Դաշնակցութեան Կեդրոնական Կոմիտէն «Համերաշխ գործունեութեան ծրագիր» մշակեցին եւ ստորագրեցին, «Պարտաւորիչ դարձնելով երկու կուսակցութիւնների Պարսկաստանում եղող մարմինների համար»:
Կեդրոնական Վարչութիւնը, համագործակցութիւն յառաջ բերելու նպատակով, 1907, Մարտ 16ին, գրաւոր առաջարկ ներկայացրեց Հ. Յ. Դաշնակցութեան Ընդհանուր Ժողովին:
Պատասխան առանք, 15 Յունիս, 1907, թէ Համագործակցութիւնը «վաղահաս» էր նկատւում իրենց կողմից:
Մեր հրապարակային պատասխանը տալով՝ մենք շարունակեցինք մեր գծած ուղին:
«Համերաշխութեան Դաշինք» կնքեցինք, 1907, Նոյեմ. 27ին, Վերակազմելաների հետ, «կարեւոր եւ էական բոլոր խնդիրների մասին՝ Տաճկա-հայ Ազատագրութեան գործի մէջ միացեալ ուժերով գործելու համար»:
Այսպէս, մեր կուսակցական ջանքը, պրոպագանդան ուղղուած էր ներքին ուժ գոյացնելու գաղափարին:
Միւս կողմից՝ «Երիտասարդ»ների հետ ունեցած մեր վերջին ժողովներից ստացած տպաւորութիւններից մղուած, ուզեցինք Հայ ժողովրդին գիտակից պահել ընթացիկ խնդիրներից, ուստի «Մեր խորհուրդը» խմբագրականով նորից վեր հանեցինք «Միութիւն եւ Յառաջադիմութիւն» Կուսակցութեան ի՛նչ լինելը:
Բացի դրանից՝ «Միդհատեան Սահմանադրութեան առթիւ» ընդարձակ բանասիրականով ցոյց տուեցինք, որ «Երիտասարդ Թուրքեր»ի այդ կուռք «Սահմանադրութիւնը» իր մէջ ընդարձակօրէն բովանդակում էր թէոկրատական, դեսպոտական, բացարձակապետական, ինքնակալական եւ բռնապետական սկզբունքներ:
Պարզ էր, մեր ընդգրկած ուղին ամենայնիւ համապատասխանում էր քաղաքական րոպէի եւ Հայկական Դատի պահանջներին:
«ԻՏՏԻՀԱՏ»Ի ՏԱՐԱԾ ՄԱՍՆԱԿԻ ՅԱՋՈՂՈՒԹԻՒՆԸ
ՕՍՄԱՆԵԱՆ ԸՆԴԴԻՄԱԴԻՐ ՏԱՐՐԵՐԻ Բ. ՀԱՄԱԳՈՒՄԱՐԸ.- Մի ցուրտ, անձրեւոտ եղանակ. 1907ի Դեկտեմբերի վերջին օրերից մէկն է. արագ անցնում եմ Մոնպարնասի պողոտայով:
«Պրն. Սապահ-Գիւլեա՜ն, ընկեր Սապահ-Գիւլեա՜ն». լսում եմ կոկորդալիր մի ձայն, որ կանչում է: Ետ դարձայ. տեսնեմ՝ Մինաս Չերազն է, որ ոտքերը քաշկռտելով՝ աշխատում է քայլերը արագացնել՝ ինձ հասնելու համար:
Հազիւ իրարու մօտեցած-չմօտեցած՝ կէս հեգնական կերպով հարցրեց.
-«Ա՜խպար, դուք մեզ ի՞նչ կ’ըսէք»:
-Ի՞նչ առթիւ, զարմացմամբ հարցրի:
-«Կ’ուզեմ ըսել թէ դուք՝ Ռուսահայերդ ի՞նչ կ’ըսեք մեզ՝ Տաճկահայերիս»:
– Դուք ինձնից աւելի լաւ գիտէք. Պրն. Չերազ, դուք աւելի՛ հին գործիչ էք:
-«Ա՜խպար, դուք մեզ ինչո՞ւ կ’ըսէք հոսո՜ս:
-Կարծեմ, հոսո՜ս պատուանունը չի գործածւում բոլոր Տաճկահայերի համար, այլ միայն Պոլսեցիների. թէեւ վերջերս Ռուսահայերն էլ իրարու յաճախ հոսո՜ս են ասում: Բայց ինչո՞ւ համար այդ տարօրինակ հարցումը:
-«Ա՜խպար, թ՛ող ըլլայ Պոլսեցիների համար, ինչո՞ւ կ’ըսէք: «Հոսո՜ս»,- կ’ուզէք ըսել՝ թեթեւ, անյարատեւ, փոփոխամիտ, երկար-բարակ չմտածող…: Հիմա՝ մե՞նք ենք «հոսո՜ս»ը, թէ՞ դուք»:
-Բայց ի՞նչ է պատահել:
-«Երէկ երեկոյեան քովս եկաւ Հ. Յ. Դաշնակցութեան ներկայացուցիչ՝ Ա. [Ակնունի], ըսաւ՝ որ իրենք Թուրքերուն հետ – Ահմէդ Րիզայի Կուսակցութեան հետ – Կոնգէ պիտի գումարեն. եկեր էր զիս ալ համոզելու, որ մասնակցիմ: Խնդիրներու մասին տեղեկութիւն հարցուցի, ըսաւ որ իրենք որոշեր են Հայկական Խնդրէն վաղ գալ եւ ամբողջ Թիւրքիայով զբաղուիլ…: Ես պատասխանեցի թէ՝ ախպա՜ր, 25-30 տարի է, որ ես Հայկական Խնդիր կը ճանչնամ, անով կը զբաղուիմ, անոր պոչէն բռներ կ’երթամ. Հիմա՜, ա՜յս տարիքիս մէջ, ես ի՞նչպէս կրնամ անկէ վազ անցնիլ. իմ կեանքս անոր հետ է կապուած. կարելի՞ բան է, որ Ներսէս Վարժապետեանի, Խրիմեանի, Նար-Պէյի հետ շինած գործս քանդեմ, ուրանամ…: Մերժեցի, ըսի՝ որ չեմ կրնար…: Հարցուցի թէ ի՞նչպէս կ’ըլլայ, որ Դաշնակցութիւնը Հայկական Դատը կը լքէ, չէ՞ որ այսքան տարիներ անոր համար աշխատէր է, արիւն է թափեր…: Ինձ ի՞նչ պատասխանէ՝ լա՜ւ.- «Ժամանակին պիտի յարմարուիլ. ժամանակը այդպէս է պահանջում»: Հիմա ըսէ՛, ա՜խպար, հոսո՜սը մե՞նք ենք, թէ՞ դուք: Ա՜յսքան տարի, Հայ Յեղափոխութեան, Հայկական Խնդրի անունով խօսէ՛, գրէ՛, համոզէ՛, թերթեր հրատարակէ՛, ցոյցեր ըրէ՛ եւ հիմա ալ ըսէ՛ որ այդ ամենը պիտի ձգենք ու Ահմէդ Րիզային հետ ամբողջ Թիւրքիան փակենք.- ըսէ՛ նայիմ, Եւրոպան ի՞նչ կ’ըսէ…: Այդ մարդը ըսաւ, որ պիտի գայ ձեզ տեսնելու. դուն ինձ ան ըսե որ ձեր Կուսակցութիւնն ալ պիտի թողո՞ւ Հայկական Դատը, դուք ալ պիտի յարմարի՞ք ժամանակին…: Ա՜խպար, աս ի՞նչ բան է, այս ազգը չէ՞ք մեղքնար…»:
-Պրն. Չերա՛զ. ձեզ ասում եմ բացարձակ կերպով, Հայկական Դատը ո՛չ ես բայց կը թողնեմ, ո՛չ էլ մեր Կեդրոնական Վարչութիւնը: Այդ Դատից չի կարող ձեռք վեր առնել նոյնիսկ, մեր Ընդհանուր Պատգամաւորական Ժողովը: Դեռ աւելին կ’ասեմ.- Ս. Դ. Հնրակեանութիւնը իր ամբողջութեամբ, որպէս Կուսակցութիւն, որպէս քաղաքական մի որոշ մարմին, գոյացութիւն անկարող է Հայկական Խնդիրը թողնել, որովհետեւ դրանով նա ինքնասպանութիւն գործած պիտի լինէր, նոր մարմին կազմուէր, դարձեալ մեր Կուսակցութեան անունով, այն ժամանակ ես առաջինը կը լինեմ, որ իմ հրամայական պարտականութիւնս կը համարեմ այդ Կուսակցութիւնը պատառոտել եւ թոյլ չտալ, որ նա Հայ կեանքի մէջ գոյութիւն ունենար եւ դեր խաղար: Վստահեցէ՛ք, անկարելի է, բացարձակապէս անկարելի.- Ս. Դ. Հնչակեան Կուսակցութիւնը այդ ոճիրը գործելու ընդունակութիւնը չունի, չի էլ կարող ունենալ: Նա ա՛յն է այսօր, ինչ որ էր երէկ, նոյնը կը լինի ե՛ւ վաղը:
-«Ես ալ գիտեմ, որ դուք այդպիսի բան չէք ըներ. բայց՝ դարձեալ ուզեցի տեղեկանալ…: Ես ըսի անոր, որ դուք քանի մը անգամ վերջերս ժողով ըրիք Թուրքերուն հետ եւ անկարող եղաք համաձայնիլ»:
Մնաս-բարեւից յետոյ էլ, խօսակիցս հեռանալիս՝ իր քթի տակից բացագանչում էր. «հոսոս հը՜, հոսոս… մենք հոսո՜ս ենք եղեր…»:
Հետեւեալ օրը Կարապետ Բասմաջեանը (բանասէր) եկաւ յայտնեց, որ Դաշնակցութեան ներկայացուցիչ Ա. ը եկել է եւ յառաջիկայ ժամադրութիւն էր խնդրում:
Մեր կարճ պատասխանը եղաւ, որ Դ.- թեան ներկայացուցիչն ո՛չ կարող ենք ընդունել եւ ո՛չ էլ նրա հետ ո՛րեւէ բանակցութեան մէջ մտնել այդ խնդրի առթիւ:
Բասմաջեանը շատ թախանձեց՝ «գէթ պարզ տեսակցութիւն ունենալ»:
Դրանից յետոյ, իրարու վրայ, մեզ մի քանի անգամ այցելեց մեր վաղածանօթ բարեկամ՝ Համբարձում Մէլիքեանը, որ այդ ժամանակները ընտանիքով Պարիզ էր ապրում: Ամէն անգամ, մեր եւ Դաշնակցականների փոխադարձ յարաբերութիւնների մասին տեղեկութիւններ հարցնելիս՝ ուզում էր իմանալ թէ՝ Եգիպտոսից ե՞րբ պիտի վերադառնար ընկեր Մուրատը: Խոստացանք, որ գալիս՝ անմիջապէս իրեն հեռագրենք:
Ընկեր Մուրատի վերադարձից մէկ օր յետոյ հեռագիր-նամակ առանք Մելիքեանից, որով ընկեր Մուրատին եւ ինձ խնդրում էր անպատճառ իր տունը գնալ, երեկոյան, թէյ խմելու:
Հազիւ դռնից ներս մտած՝ դահլիճի մէջ տեսանք Դաշնակցութեան ներկայացուցչին:
Խնդիրը պարզուեց:
Ես եւ Դաշնակցութեան ներկայացուցիչը 5 տարի շարունակ դասընկեր էինք եղած՝ Թիֆլիզի Ներսիսեան Ազգային Դպրոցում: Որքան առաջ իրարու սիրող, բայց վերջին տարիներում՝ մենք գժտուած էինք. մեր պատճառով էլ՝ մեր բոլոր դասընկերների հետ միասին՝ վերին եւ վարի դասարանների աշակերտներն էլ երկու մասի էին բաժանուել եւ Ներսիսեան Դպրոցում, այդ ժամանակները, տեղի ունեցած աշակերտական հրապարակային դասախօսութիւններին ներկայ էինք լինում՝ որպէս հակառակորդ կողմեր:
Մենք իրարուց հեռացած էինք որպէս հակառակորդներ: Այս անգամ իրարու էինք հանդիպում 26 տարուց յետոյ, է՛ն էլ այդ պայմանների տակ:
Բնութիւնն էլ իր պահանջն առաւ:
Դաշնակցութեան ներկայացուցիչը ընդառաջեց…, ողջագուրեցինք: Նա ինձ գտաւ «շատ ծերացած». իսկ ես նրան՝ գտայ՝ «դպրոցական թարմութեան մէջ:
Սկսեցինք քրքրել անցեալ յիշատակները, փոխադարձ տեղեկութիւններ տալ թէ՝ մեր ո՛ր ընկերները յեղափոխական էին դարձել, ո՛ր Կուսակցութեան մէջն էին եւ որո՞նք չէզոք մնացել: Շատ ընկերներ մեռել էին: Բայց զարմանքով լսեցի որ մեր աչքի ընկնող ընկերներից մի քանիսը նիւթական բարձր դիրքերի էին հասել եւ 1-2ը նոյնսիկ՝ միլիոնատէր դարձել, եւ սակայն, մի լումայով անգամ չէին օգնում Հայ Յեղափոխական Կուսակցութիւններին: Եւ սրանք մեր այն ընկերներն էին, որ առանձին հակում ու ընդունակութիւն էին ցոյց տալիս միմիայն՝ դէպի մաթեմաթիկական եւ բնագիտական գիտութիւնները. իսկ անհետաքրքիր էին դէպի մեր բազմերախտ ուսուցիչների՝ Ստեփանոս Պալասեանեանի, Ծերենցի, Պալեանի եւ Պետրոս Սիմոնեանցի աւանդած առարկաները:
Մեր սկզբնական այդ փոխադարձ սիրալիր վարմունքը է՛լ աւելի խրախուսեց մեր հիւրընկալին. ուստի խօսքը դարձնել ուզեց դէպի մեզ հրաւիրելու իր բուն նպատակը:
«Անչափ ուրախ եմ, ասաց, որ երկու Կուսակցութեանց ներկայացուցիչներին իմ յարկիս տակը միատեղ եմ տեսնում՝ մէկ սեղանի շուրջ բոլորուած: Իմ հրաւիրելուս միակ նպատակն էր՝ ձեզ իրարու մօտ բերելով՝ ձեր Կուսակցութիւնների միջեւ համերաշխութիւն հաստատել, քանի որ քաղաքական յղի րոպէների մէջ ենք: Պիտի խնդրէի, որ միշտ իրարու սիրող, յարգող մնայինք, սառնարիւն կերպով վիճէիք եւ շարունակ աչքներիդ առաջ պահէիք մեր խեղճ Ազգի, մեր տանջուած Տաճկահայ եղբայրների դռան վիճակը»:
Ընկեր Մուրատը մասնաւոր յորդոր կարդաց համերաշխութեան: Պատմեց Եգիպտոսի իր տպաւորութիւնները, ասաց թէ ի՛նչպէս ինքը ամէն օր, բազմաթիւ նամակներ էր ստանում՝ Կուսակցութիւնների համերաշխութիւնը պահանջող: Ցաւը յայտնեց, որ Դաշնակցութիւնը՝ այդպիսի հոգեբանական վայրկեանին՝ մեր Կուսակցութեան առաջարկի գործադրութիւնը «վաղահաս»էր համարել:
Դաշնակցութեան ներկայացուցիչը աճապարեց յայտնել, որ «Վաղահաս»բառը շատ կարճ ժամանակի համար էր. կարծում է որ շուտով այդ «ցանկալի ակտը»կը կատարուի:
Հարցրինք թէ՝ իսկապէս, ի՞նչ է իր միսսիան:
Ասաց, որ եկել է իրենց Ընդհանուր Ժողովի (Վիեննայի) որոշումը գործադրելու. այն է՝ կազմակերպել մի Կոնգրէս «Երիտասարդ Թուրքերի»ի հետ եւ նրանց հետ համաձայնութեան գալ:
Մենք ասացինք՝ գիտէինք որ իրենք արդէն գրաւոր յարաբերութեան մէջ էին մտած նրանց հետ՝ դեռ երբ ինքը չէր եկած: Բայց մի՞թէ աւելի օգտակար եւ նպատակայարմար չէր լինել, նախ, Հայ Յեղափոխական Կոնգրէս գումարել, Հայ Կուսակցութիւնների միջեւ ընդհանուր համերաշխութիւն, համագործակցութիւն առաջ բերել եւ ապա, միատեղ, մտածել՝ Թուրք ընդդիմադիր տարրեիր հետ համաձայնութիւն առաջ բերել եւ ապա, միատեղ, մտածել՝ Թուրք ընդդիմադիր տարրերի հետ համաձայնութիւն գոյացնելու մասին:
Դաշնակցութեան ներկայացուցիչը յարեց, որ սա արդէ առաջին քայլը կարող է լինել մեր համագործակցութեան. եւ սրանից յետոյ համերաշխութիւնը՝ Հայ Կուսակցութիւնների միջեւ՝ շատ աւելի դիւրին կը լինի:
(1)ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՊԱԼԱՍԱՆԵԱՆԸ ուսուցիչ էր Հայոց պատմութեան, գրականութեան եւ ֆրանսերէն լեզուի: Հայոց պատմութեան այն մասերը, որոնց մասին չէր կարելի ազատ խօսել դասարանի մէջ – մանաւանդ երբ մեր ընկերներից մէկին՝ բանահաւաք Նաւասարդեանին ձերբակալեցին Միքայէլ Նալբանդեանի պատկերի եւ գործուածքների պառճառով- մեր ամնոռաց ուսուցիչը մեզ տուն կը կանչէր եւ այնտեղ կը խօսէր յուզուած, երբեմն արտասուքը աչքերին: Նա ո՛չ միայն օրինակելի ուսուցիչ էր, այլ գաղափարներ ծնուեցնող հայր, մաքուր հայրենասէր: Իր աշակեևտների վրայ վերջին աստիճանի կը գուրգուրար:
(2) ԾԵՐԵՆՑԸ (Շիշմանեան) մեզ կ’աւանդէր ֆրանսերէն եւ ընդհանուր գրականութիւն: Հայաստան եւ Լիլիկիա ճանապարհորդելուց նոր էր վերադարձել: Իրերի դրութեանը ծանօթ-ականատես էր եղած: Յաճախ, Կիրակի օրերը, մեզ իր տունը կը հրաւիրէր եւ «Հայաստանի», «Ազգի» վիճակը կը պատկերացնէր: – «Լեւոնի վիշտը», «Թեոդորոս Ռշտունի», «Երկունք Իններորդ Դարու» գլուխ գործոցների արտադրողի աշակերտները նախասահմանուած էին կեանքի փոթորկալից ասպարէզը ընդգրկելու:
(3) ՄԿՐՏԻՉ ՊԱԼԵԱՆԸ Հայ դասական լեզուն եւ գրականութիւնը մեր հոգեկան կալուածամասն էր դարձել: Մեր շարադրութիւնները շարունակ կը դարձներ Հայաստանի Հայ պատմական հերոսների, Հայ Ազգի եւ նորածագ Հայկական Խնդրի շուրջը:
(4) ՊԵՏՐՈՍ ՍԻՄՈՆԵԱՆՑԸ՝ ներհուն աշխարհագրագէտ եւ պատմաբան, ըստ երեւոյթին հանդարտ, պահպանողական էր. բայց ներքուստ՝ բոցավառ հոգու տէր:- Դպրոցական շէմքը թողնելու վերջին օրն էր (1882). Ռուս կառավարութիւնը Հայ գիւղերի մէջ Պետական դպրոցներ էր բացում եւ Հայ ուսումնարաններին արգելք լինում. վերջին «մնաս-բարեւ»ի ատենը հարցրի՝ ի՞նչ անենք.- «Պատմութիւնը ձեզ սովորացրել է, ընդդիմադրեցէ՛ք, ժողովրդին ոտքի հանէ՛ք, կազմակերպեցէ՜ք», պատասխանեց նա վրդովուած: Օր առաջ Հայաստան (Տաճկահայաստան) անցնիլ եւ այնտե՜ղ ուսուցիչ դառնալ, այնտե՜ղ պարտականութիւն կատարել,- սա էլ իր շարունակական յորդորը:
