Այս գիրքն առաջին հրապարակումներից է «քննադատական մտածողության» մասին՝ հայերենով: Հավակնոտ, բայց շատ հետաքրքիր նպատակ է դնում. հետազոտել հայերի քննադատական մտածողության վիճակը 20-րդ դարասկզբից: Ընդհանուր առմամբ հասնում է իր նպատակին՝ պարունակելով մի շարք կարևոր դիտարկումներ, որոնք քննադատական մտածողություն ունեցող անհատին կարող են պետք գալ: Կարծիքները հետաքրքիր են, և՛ ֆոկուս խմբի անդամների, և՛ գրքի վերջում զետեղված հետազոտությունների հեղինակների: Ֆոկուս խմբերից հատկապես ինձ հետաքրքիր էին Հայ Առաքելական Եկեղեցու (կարծում եմ՝ միայն դրա, այդ մասին նշում չկա) հոգևորականների կարծիքները, որոնց հաճախ չէ, որ հանդիպում եմ:
Գիրքը մի շարք մեթոդաբանական հարցեր առաջացրեց, որոնցով ուզում եմ կիսվել.
ա) Գրքում չի սահմանված, թե ինչ է քննադատական մտածողությունը և մանավանդ՝ մտածողությունն ընդհանրապես[1]: Լավ սահմանված և համոզիչ է կարծրատիպերի ու տաբուների հարաբերակցությունը: Եզրակացության մեջ նշվում է, որ քննադատական մտածողության զարգացման նախադրյալն է խոսքի ազատությունը: Սակայն ինչու – թեև կենցաղային իմաստով հասկանալի է թվում, բայց գիտականորեն կապը գրքում կարծես հաստատված չէ:
բ) Առկա է թեմաների փոխներթափանցում. որոշ էքսպերտների կարծիքն «անկախություն» հասկացության մասին, տաբուների վերլուծությունը, հասկանալը, թե ինչու Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունը ձախողվեց, սեռական դաստիարակության խնդիրը, «ռացիոնալ» հասարակություն կազմակերպելը և այլն – այս թեմաները բոլորը միահյուսվում են, և, թեև հետաքրքիր է նրանցից յուրաքանչյուրը, և բոլորի վերաբերյալ էլ ինչ-որ հետաքրքիր բան ասվում է, լավ կլիներ ավելի հստակ ձևակերպվեր, թե գլխավոր թեման ո՛րն է:
գ) Ճիշտ է գրքի բոլոր մասերից մակաբերվող և երբեմն սահմանվող այն թեզը, որ միտքն է որոշում, ի վերջո, հասարակության զարգացման աստիճանը և հաջողությունը, սակայն «հասկացություններ» հետազոտելը որոշակի մեթոդաբանություն է պահանջում: Իսկ իմ տպավորությամբ՝ հենց «հասկացությունն» է քննարկվում («անկախություն»), այլ ոչ մեկ ուրիշ բան: Իսկ եթե «հասկացության» տակ նկատի է առնվել արժեքը՝ անկախության արժեքը, ապա դա սահմանված չէ: Արժեքը ճիշտ կլինի հետազոտել ա) այլ արժեքների հետ համակարգում՝ իր հարաբերական նշանակալիությամբ այլ արժեքների համեմատ, բ) այլ՝ հատկապես հարևան մշակույթների նույն արժեքի հետ համեմատության մեջ (պատմական հետազոտության դեպքում, քանի որ «ազգերն» ու մշակույթները միմյանցից մեկուսացված չեն), և գ) իր «ներունակ» հատկանիշների հետ միասին և իր կողմից «ներունակորեն» մակաբերվող կոնտեքստի մեջ:
Երրորդ կետը չեմ քննարկի, կթողնեմ մեկ այլ անգամվա, քանի որ սա մեթոդաբանական շատ խորքային քննարկում է պահանջում:
Երկրորդը գրքում կա այն պահերին, երբ նշվում է, որ (ըստ Լեոյի) թուրքերը վախեցած էին Արծրունու գաղափարներից և կամ (ըստ 1918 թվականի հայ գործիչների) վրացիներն ավելի պատրաստ (-ված) էին անկախությանը, հասկանալի պատճառով, և որ (ըստ Թաթուլ Հակոբյանի) նրանք շատ մեծ դեր էին կատարում 1917 թ. փետրվարյան հեղափոխության ընթացքում (դե հետո էլ, եթե Ստալինին վրացի համարենք):
Սակայն առաջին համեմատական եզրի բացակայությունը խնդրահարույց է, քանի որ երբեմն գրքի մեջ զետեղված գրվածքները բերում են այն տպավորության, որ գրքում կրկնվում է մեր տիպական (կարծրատիպայի՞ն), սովորական դիսկուրսը կորուսյալ մե՜ծ Առաջին Հանրապետության վերաբերյալ, այսինքն որ ինքը կարող էր չկորչել և կարող էր ավելի մե՜ծ լինել, եթե… եթե հայերը հանճար լինեի՞ն: «Վատը» չլինեի՞ն:
Այս բացթողումը՝ արժեքները համեմատական համակարգի մեջ դիտարկելու, բերում է այն խնդրի երևակմանը, որ գրքում, թեև պատմական թեմաներ են արծարծվում, հստակ չի ձևակերպված գրքի մեջ օգտագործված՝ պատմության հետազոտության մեթոդաբանությունը:
Պատմության հետազոտության երկու ծայրահեղ մեթոդաբանական մոտեցում գիտեմ. ա) փաստագրական պատմությունը՝ կարծես թե առանց որևէ տեսությամբ ամրապդնված լինելու. այսպիսի պատմությունը, որքան էլ «ճշգրիտ» լինի, թույլ չի տալիս ընդհանրացումներ անել, «հասկանալ» պատմությունը: Իսկ բ)՝ տեսության վրա հիմնված պատմագրությունը հաճախ թերի է, քանի որ աղավաղում է փաստերը կամ թեկուզ՝ դրանց նկարագրությունը, փորձելով դրանք «ճխտել» նախապես որոշված տեսության սահմանների մեջ:
Այս գիրքը երկու ծայրահեղությունից էլ խուսափում է, սակայն իր մեթոդը լրիվ չի ձևակերպում:
Փաստն այն չէ, թե ի՛նչ եղավ 1918 թ. մայիսի 28-ին, այլ այն, թե ինչպե՛ս է այդ օրը եղածը մեկնաբանվում ժամանակային այդ պահը մեջբերողի կողմից: Իհարկե, որքան ավելի լայն, համընդգրկուն լինի այդ մեկնաբանությունը՝ այնքան ավելի այն կմոտենա (հուսով ենք կամ հավատում ենք սովորաբար) «իրական» եղածին: Սա նման է նույն խնդրին, ինչ Աշոտ Ոսկանյանն է թիրախավորում, մատնանշելով, թե ինչու՛ Գադամեռը համաձայն չէր Հաբերմասին. որովհետև Հաբերմասը, Գադամեռի կարծիքով և Աշոտ Ոսկանյանի մեկնաբանությամբ, ինչպես ես հասկացա, մարդու ռացիոնալ լինելու ունակությունը սկզբում իդեալականացնում էր: Իսկ իդեալականացումը սովորաբար նշանակում է պարզեցում և ուրեմն՝ պրակտիկայում անկիրառելիություն:
Սակայն ամեն դեպքում մեկնաբանությունը մեկնաբանություն է: Եվ ուրեմն պետք է և կարելի է փնտրել պատմությունը հասկանալու մեկ այլ միջոց: Ինձ թվում է, այս ծայրահեղություններից դուրս գալու համար գիրքն օգտագործել է մի բավական լավ միջոց, թեև ինքն էլ չի ձևակերպել, որ դա է անում. հետազոտել ոչ թե «փաստերը», ոչ էլ դրանք որևէ տեսությանը հարմարեցնել, այլ՝ տվյալ պատմական դարաշրջանում արժեքների դրսևորումը:
Հենց դրանով էր պայմանավորված իմ հետաքրքրությունը դեպ այս գիրքը, քանի որ ես համարում եմ, որ դա եղածը հասկանալու ճիշտ մեթոդաբանություն է: Նման փորձ արել եմ նաև ես այլ հեղինակների հետ, օրինակ՝ «Հանդուրժողականությունը հայ գրականության մեջ»[2] հետազոտության մեջ և այլ դեպքերում:
Սակայն քանի որ այս մեթոդը հստակորեն չի սահմանված, արգումենտի «նեղացումը», ավաղ, արտահայտվում է:
Արդյունքում գիրքն ավարտելուց հետո տպավորություն է մնում, որ Դաշնակցությունը կարծես կրկին դարձավ (մնաց) չզարգացող հին, հայտնի Դաշնակցությունը և «միակ քաղաքական ուժը», Կարսը՝ զուր տեղը «կորսված»՝ մեր «վատ» հատկանիշների պատճառով, այն տարիների հայ ժողովուրդը՝ անկախությանն անպատրաստ, հայերը՝ անմիաբան, «արևելահայ» «մտավորականությունը»՝ «չգիտես ինչու» հանկարծ «խմբապետության» «վարակին» տրված, և այլն, այսինքն եղած կարծրատիպերը կարծես կրկին հաստատվում են, թեև գրքի նպատակն էր՝ կարծրատիպերը քանդել:
Իհարկե, որոշ կարծրատիպեր «քանդվում են», այսինքն այն անձը, որ պատմությանը լավ չի տիրապետում (ինչպես ես), իմանում է է՛լ ավելի խորքից, որ կան փաստեր, որոնք վկայում են, որ երիտթուրքերն են պլան ստեղծել և իրագործել՝ որ Առաջին Հանրապետությունը լինի այնպիսին, ինչպիսին կա:
Եվ սակայն, գիրքն ուշադիր ընթերցողը կարող է վերը բերված կարծրատիպերին հակադիր մի պատկեր դուրս բերել, հատկապես եթե գրքում բերված հարուստ ցիտատներին հենվի.
ա) Հոյակապ է, որ մեր ախոյան Օսմանյան պետության ղեկավարներին այն աստիճան ենք հասցրել՝ որ ստիպել ենք, որ իրե՛նք մեզ ստիպեն պետություն հիմնել:
բ) Անհնար է, որ դարեր շարունակ պետականություն և բարձրագույն կրթության անկախ համակարգ չունեցած ժողովուրդն արագ, մի քանի տարվա (թեկուզ երկու տասնյակ տարվա) ընթացքում կազմակերպվեր և ամեն ինչ հասկանար ու հարուստ գաղափարական ներկապանակ ունենար՝ հաշվի առնելով պատմական ծանր պահն ու զուլումը:
գ) Սխալ է համարել, որ մենք («անշնորհք» ազգը) կամ Դաշնակցությունը մեղավոր ենք, որ ցեղասպանություն եղավ, իր բոլոր դրսևորումներով, քանի որ դա պարզապես զուլում չէր, այլ այն վճարը՝ որ ազգը ստիպված էր մուծել անկախության ճանապարհին:
դ) Հոյակապ է և պատմականորեն աննախադեպ բարեբախտություն, որ պետականություն չունեցած ժողովուրդն ունեցավ, այնուամենայնիվ, Րաֆֆի, Դաշնակցություն, Շուշի, Թիֆլիս, Ազգային Խորհուրդ, անկախություն, Երկրորդ և հետո՝ Երրորդ Հանրապետություն:
ե) Անկարելի էր, որ համացանցի բացակայության դարում կիսագրագետ և հետամնաց անպետական ազգը՝ աշխարհի մշակութային կենտրոններից հեռու, ավելի համախմբված և իմաստուն լիներ, և որ ամեն մեկն իմանար, ով ինչ էր անում:
զ) Հսկայական տաղանդ է՝ քո ազգի ցեղասպանի հետ, ում չես կարող ոչնչացնել, բանակցելը, նրանից բան ստանալը, թեկուզև՝ նրան չեզոքացնելը, որ տվյալ պահին ավելի քիչ ցեղասպանի: Ա՛յ քեզ հստակ դեպք՝ անկարծրատիպային քննադատական մտածողության, վերածված՝ քաղաքական հաջող և բախտորոշ արարքների:
է) Տրամաբանական է, որ պատմական այն պահին (պատերազմի սկզբին) հայերը, մեծամասնությամբ, ռուսների դեմ չէին պայքարելու, այլ՝ թուրքերի, և՝ ռուսների հետ: Ով հակառակը պնդի՝ պարզապես գնում է այն ժամանակվա հայ ազգի արժեքային հիմնական, առանցքային համակարգի դեմ: Համոզված չեմ, որ եթե այսօր այդպիսի հարց առաջանա՝ նույնը չի կրկնվի, չնայած ցանկացած Գորբաչովների, Ելցինների և Պուտինների, քան որ հայերի և ռուսների մշակութապատմական միասնությունն այնպիսի խորք ունի, որ ցարական, լենինյան, բոլշևիկյան, ստալինյան, պուտինյան թե ռոբասերժական և այլ այդպիսի ծանծաղ դարաշրջանները չեն կարող այն մեկընդմիշտ փչացնել: Համենայն դեպս՝ առայժմ, մինչ Ռուսաստանի անվերադարձ չինականացումը:
ը) Առաջին, Երկրորդ և Երրորդ Հանրապետությունները սուվերենության (ինքնիշխանության) ստադիաներ են, այլ ոչ դրա բացակայություն կամ վերուվարում:
թ) Մտածելը մեկ օրում չի տրվում, եթե դարերով չի պահանջվել. մտածելու՝ մարդու (հասարակության) կարողությունը, մտածելու արժեքը պետականությանը, պետականության արժեքին է առնչված: Ես չեմ էլ քննարկում հիմա այն հարցը, թե ի՛նչ է, մեծ մտածողության տիրույթում, պետական մտածողությունը, առանձին վերցրած, բացի դեկլարատիվ կերպով նշելուց՝ որ մարդկային ցանկացած մտածողություն, մտածողության կարողություն պետականության արժեքին առնչվում է, քանի որ պետությունը հասարակության կազմակերպման ձև է, ինքնիշխանության (ինքնության) ձևակերպում, իսկ մտածողությունը՝ հասարակական (և ոչ առանձնյակային) երևույթ և նույնպես հասարակության ինքնության ձևակերպման մշտական գործընթաց:
Անգնահատելի է, որ, չնայած պետականության բացակայությանը՝ այդքան մտածող ենք ունեցել 19-րդ դարից սկսած: Այ, եթե գիրքը սահմաներ, թե ի՛նչ է մտածելը և ավելի դետալավորեր, թե ինչպե՛ս դրա միջավայրը կազմակերպել, և եթե այդ ձևակերպումը լիներ իմ ասածին հակառակ՝ ո՛չ պետականության և ինքնիշխանության արժեքներին առնչվող, – այս թեզերը, գուցեև, կհերքվեին:
Հաշվի առնելով, թե ի՛նչ դժվարությամբ է զարգացել, զարգանում և դրսևորվում պետական (պետականաստեղծ, պետականակերտ և այլն) մտածողությունը Երկրորդ և Երրորդ Հանրապետություններում՝ իր բացակայությունը կամ սաղմնայնությունը մինչ Առաջին Հանրապետությունը և դրա ընթացքում բացարձակապես զարմանալի չէ և պիտի ոչ թե էմոցիաների, այլ հասկանալու ու գնահատելու հիմք լինի: Կատակ չէ՝ զրոյից պետություն ստեղծելն ամենաանբարենպաստ պայմաններում, և դարերով պետականություն չունեցած ժողովրդի մեջ պետական մտածողություն արթնեցնելը, բուծելը, զարգացնելը, ինստիտուցիոնալիզացնելը:
Ինչպես տեսնում ենք, նայած արժեքային համակարգդ ինչպե՛ս ես մեկնաբանում և հետևաբար դրա մեջ ի՛նչ համեմատական տեղ տալիս մշակույթի ինքնիշխանության, պետական անկախության արժեքին՝ մեկնաբանությունդ էլ փոխվում է: Եթե պետականությունը համարենք երկնքից ընկնող մի բան, որը ստանալու մեջ անբախտ ենք եղել, քանի որ, ասենք, աստված մեզ չի սիրել, իսկ շատ այլ «անարժաններ» առանց ճիգի ստացել են ՝ մոտեցումը մեկն է: Իսկ եթե համարենք այն դժվար հասանելի մի բնական-արհեստական պրոցես, որը պիտի հասունանա դարերի ընթացքում և որին հասնել շատ քիչ մշակույթներ են հաջողում՝ մոտեցումը լրիվ այլ է:
Գիրքը հարուստ և ողջունելի նախաձեռնություն է, հայացք է ինչպես ապագայից անցյալին, այնպես էլ հակառակը: Ընթերցելու, վերընթերցելու, քննարկելու և քննադատելու արժանի կարևոր աշխատություն է:
[1] Ստորև բերվում են իմ կողմից ԵՀՀ Քննադատական մտածողության դպրոցի համար ստեղծված մի շարք նյութեր, որոնք մասամբ լրացնում են Հայաստանում և հայկական մշակույթում ու (ոչ միայն հայկական) գիտության մեջ առկա այդ բացը.
http://epfarmenia.am/sites/default/files/inline-files/CrTS_Context_Expansion_GTG_21March2018.pdf
http://epfarmenia.am/hy/video/Gevorg-Ter-Gabrielyan-thought-activity
http://epfarmenia.am/hy/video/Critical-Thinking-text-Introduction
http://epfarmenia.am/sites/default/files/inline-files/Archaic_Thinking_Part_1_15Feb2018_GTG.pdf
[2] https://www.goodreads.com/book/show/36547219
Աղբյուրը՝ Nouvelle Observatoire Kreatiff 3
