Հայկական ուսումնասիրությունների ԱՆԻ կենտրոնը վերահրատարակել է Հայաստանի Առաջին Հանրապետության վարչապետ և արտգործնախարար Ալեքսանդր Խատիսյանի “Հայաստանի Հանրապետության ծագումն ու զարգացումը” կոթողային աշխատությունը: Հայաստանի Առաջին Հանրապետության շրջանում դժվար է նշել մեկ այլ հայ պաշտոնյայի, պետական գործչի, ով այնքան շատ ներկա եղած լինի հայ ժողովրդի համար ճակատագրական քննարկումների, բանակցած ու ստորագրած լինի այնքան կարևոր փաստաթղթեր: ԱՆԻ կենտրոնը այս արժեքավոր հատորը վերածելով արևելահայերնի և աբեղյանական ուղղագրության՝ առաջին անգամ այն հրատարակել է Հայաստանում:
_______________________________
Յոթերորդ գլուխ
Իմ մասնակցությունը Քաջազնունու կառավարությանը
նախորդ մասը կարդալ այստեղ
Սրանից արդեն կարելի է կռահել, որ Երևանում վախենում էին Թիֆլիսի վրա Ադրբեջանի ազդեցությունից և ուզում էին կարևոր խնդիրներ նախօրոք լուծել վրացիների հետ անմիջական բանակցությունների միջոցով: Սրանից բացի, հայերը հարկ չէին համարում առանձնապես շտապելու և ուզում էին սպասել Փարիզի խորհրդաժողովի ընթացքին: Այն ժամանակ սա էր ընդհանուր մտայնությունը հայերի շրջանում: Մինչդեռ քաղաքական մթնոլորտը օր ըստ օրե թանձրանում էր, մասնավորապես՝ հողային վեճերը սպառնալից կերպարանք էին ստանում: Արժե դրանց վրա մի քիչ ավելի հանգամանորեն կանգ առնել, քանի որ դրանք մինչև այժմ էլ հրատապ բնույթ ունեն: Այստեղ կարևոր եմ համարում հիշատակել շատ կարևոր փաստաթղթեր Վրաստանի և Հայաստանի հողային վեճերի վերաբերյալ:
Հոկտեմբերի 19-ի գրությամբ Վրաստանի արտաքին գործերի նախարարությունը դիմեց Հայաստանի կառավարությանը Թիֆլիսում Հայաստանի դեսպանի միջոցով. «Վրաստանի կառավարությունը տեղեկացավ, որ հոկտեմբերի 18-ին հայկական կանոնավոր զորամասերը, այսինքն՝ Հայաստանի առաջին և չորրորդ գնդերը գրավել են Թիֆլիսի նահանգի մի մաասը՝ Քոբեր կայանից մինչև սահմանային կամուրջը, ինչպես նաև՝ Սանահինի շրջակայքը: Այս առիթով Վրաստանի կառավարությունը, պատրաստ լինելով միշտ փոխադարձ համաձայնությամբ հարթել հողային վեճերը Հայաստանի բարեկամ կառավարության հետ, անհրաժեշտ է համարում հայտնել, որ քանի դեռ չկա այդպիսի համաձայնություն, հայկական զորամասերի մուտքը Թիֆլիսի նահանգի սահմաններից ներս նշանակում է Հայաստանի կողմից թշնամական քայլ Վրաստանի հանդեպ»:
Հայաստանի կառավարությունը համաձայնություն հայտնեց խաղաղ կերպով լուծել հողային հարցերը և այս առիթով վրացիները հրահանգ տվեցին իրենց զորքերին խուսափել ռազմական գործողություններից, պայմանով, որ հայերը ևս առաջ չշարժվեն, հակառակ պարագայում վրացիները ստիպված պիտի լինեն համապատասխան քայլեր առնել:
Հոկտեմբերի 23-ին Վրաստանի արտաքին գործերի նախարարությունը այդ մասին հաղորդեց Հայաստանի վարչապետին: Միևնույն օրը վրացիները մեկ այլ գրություն ուղղեցին Վրաստանում Հայաստանի դեսպանին, հայտնելով, որ հայկական զորամասերը շարունակում են առաջ շարժվել և գրավել են Գորինջի-Ծաթեր գիծը: Այդ առիթով վրաց կառավարությունը պահանջեց, որ հայկական զորամասերը անմիջապես դատարկեն նոր գրաված տեղերը՝ Գորինջի-Ծաթեր գիծը, հակառակ պարագայում Վրաստանը դա նկատելու է պատերազմի հայտարարություն Հայաստանի կողմից, որի վրա պիտի ընկնի պատերազմի կործանարար հետևանքների ամբողջ պատասխանատվությունը:
Թիֆլիսում Հայաստանի ներկայացուցիչը պատասխանեց, որ կապ չունենալով Երևանի հետ, ինքը ի վիճակի չէ անմիջապես հաղորդել վրացական նոտայի բովանդակությունը Հայաստանի կառավարությանը, ուստի խնդրում է ռադիոյով նոտան հաղորդել Երևան: Բայց, նկատի ունենալով, որ ռադիոն էլ կարող է վնասված լինել, հայ դեսպանը առաջարկում է թույլ տալ իր լիազոր ներկայացուցիչներին՝ Մ. Արզումանյանին և Ա. Շահմազյանին արտակարգ գնացով Թիֆլիսից մեկնել ճակատ և վրացական նոտան հաղորդել հայկական զորամասերին, որպեզի նրան էլ իրենց կողմից տեղեկացնեն Հայաստանի կառավարությանը: Հայ դեսպանը հույս է հայտնում, որ Վրաստանի կառավարությունը ամեն միջոց գործի կդնի՝ կանխելու պատերազմը երկու բարեկամ հանրապետությունների միջև:
Հայաստանի կառավարությունը հոկտեմբերի 25-ին Թիֆլիում իր դեսպանի միջոցով վրացիներին հաղորդում է հետևյալը. «Առաջին. Հայաստանի խորհուրդը, լսելով վարչապետի տեղեկատվությունը վրացական թիվ 4303 վերջնագիր-նոտայի մասին, որով պահանջվում էր անմիջապես դատարկել Շահալին, և վրացական ձեռք առած միջոցների մասին, որոշեց հավանություն տալ կառավարության գործելակերպին և առաջարկել նրան՝ առաջիկայում էլ հետևել նույն ընթացքին: Երկրորդ. Խորհուրդը կառավարության վրա պարտականություն դրեց ամեն միջոց ի գործ դնել՝ հաշտությամբ լուծելու բախումը այն հույսով, որ Վրաստանը ևս հետ կկանգնի հարձակողական քայլերից և առաջ չի շարժվի իր գրաված գծից»:
Հոկտեմբերի 27-ին Հայաստանի վարչապետը Վրաստանի արտգործնախարար Ռամիշվիլուն ուղարկում է հետևյալ հեռագիրը. «Ի պատասխան Ձեր հեռագրի, որ ոչ թիվ ուներ և ոչ թվական և որ ստացվել էր Երևանում հոկտեմբերի 25-ի գիշերվա ժամը 11-ին, հաղորդում եմ, որ մեր զորքերին խիստ հրաման է տրված գրավելու միայն այն կետերը, որ դատարկել են թուրքերը: Երկրորդ անգամ է հրաման տրվել: Մասնավորապես, հրահանգ է տրվել դատարկել Գորինջի-Ծաթեր գիծը, որը, ըստ երևույթին, գրավվել է թյուրիմացությամբ կամ պաշտպանողական նպատակներով: Բարի եղեք Ձեր կողմից կարգադրություններ անել, որ վերջ տրվեն վրացական զորքերի գրգռիչ գործողություններին և երկյուղառիթ շարժումներին: Հողային վեճերի լուծման համար առաջարկում եմ հրավիրել հայ-վրացական խորհրդաժողով»:
Դեկտեմբերի 5-ին Երևանից Վրաստանի դեսպան Մդիվանին իր կառավարությանը հաղորդում է. «Այսօր Տիգրանյանից ստացա հետևյալ նոտան. «Հայաստանի կառավարության հանձնարարությամբ խնդրում եմ Վրաստանի կառավարությանը հաղորդել, որպեսզի նա զորքեր չմտցնի Ախալքալաքի գավառ, մինչև խնդիրը խաղաղ եղանակով չլուծվի»:
Վրացական կառավարությունը Գեգեճկորիի ստորագրությամբ պատասխանում է. «Դեկտեմբերի 5-ի առավոտյան ժամը 10-ին մեր զորքերը գրավել են Ախալքալաքը: Մեր կառավարության այդ քայլը թելադրված էր տեղի բնակչության շահերից, որովհետև նա ենթարկվում էր անվերջ բռնությունների թե թուրքական զորամասների կողմից, որոնք մնում են գավառում, և թե անպատասխանատու անձերի և զինված ավազակախմբերի կողմից: Վրաստանի կառավարությունը իր պարտքը համարեց առաջին իսկ պատեհությամբ վերջ տալ այդ անտանելի կացությանը, նկատելով, որ Վրաստանի կողմից Ախալքալաքի գրավումը չի կարող վեճի առարկա լինել ո՛չ պատմական, ո՛չ քաղաքական և ո՛չ էլ բարոյական տեսակետներով»:
Դեկտեմբերի 9-ին Գեգեճկորին Երևանում վրաց ներկայացուցչին հեռագրում է. «Այս պահին զինվորական նախարարությունից հաղորդվեց, որ Սանահինի մոտ երևացել են հայկական չորրորդ գնդի մասերը Տեր-Նիկողոսյանի գլխավորությամբ, նրանք գրգռում են տեղական բնակչությանը և առաջ բերում թյուրիմացություններ, որոնց արդյունքը եղավ այսօր Սանահին կայարանի ռմբակոծումը: Ախալքալաքից այսօր զինվորական նախարարությանը հաղորդվեց, որ Բոգդանովկա գյուղի մոտ երևացել է հայկական մի գումարտակ: Խնդրում եմ միջոցներ ձեռք առնել՝ անբաղձալի միջադեպերի առաջն առնելու համար: Ախալքալաք գավառի գրավումը չի կարող խախտել այն հիմքերը, որոնց վրա պետք է կառուցվի փոխադարձ համաձայնությունը: Այդ մասին կարող եք որոշ որոշ հավաստիացումներ անել»:
Վրաստանի ներկայացուցիչ Մդիվանին Փարիզ մեկնող հայկական պատվիրակության հետ ճամփա էր ընկել դեպի Թիֆլիս, բայց ստիպված էր եղել մնալ Ղարաքիլիսայում, որովհետև այդ օրը սկսվել էին ռազմական գործողությունները հայ-վրացական սահմանում: Մդիվանին Ղարաքիլիայում դեկտեմբերի 13-ին հետևյալ գրությունն է ուղղում Ֆրանսիայի ներայացուցիչ գնդապետ Պուատեպարին. «Այսօր Տիգրանյանից ստացա հետևյալ նոտան. «Ահա երեք օր է, որ գտնվում եմ Ղարաքիլիսայի կայարանում՝ հնարավորություն չունենալով ոչ միայն առաջ շարժվելու դեպի Թիֆլիս, այլ նաև հեռագրով կապվելու իմ կառավարության հետ, հաղորդելու այստեղ տեղի ունեցող դեպքերի մասին, որոնք, իմ կարծիքով, աղետալի կերպարանք են ստանում: Ես իմ կողմից արեցի հնարավորը, որպեսզի համոզեմ Հայաստանի կառավարությանը՝ հետ կանգնելու ամեն տեսակ քայլերից, որոնք կարող են ավերել հայերի և վրացիների միջև ամբողջ դարեր գոյություն ունեցող բարեկամական հարաբերությունները: Հակառակ իմ բոլոր ջանքերին՝ ես այսօր Ղարաքիլիսա-Լոռի հայկական զորամասի հրամանատար Դրոյից զորավար Սիլիկյանի միջոցով ստացա նոտա Հայաստանի վարչապետի ստորագրությամբ, որով նա վրացական կառավարությունից պահանջում էր Բորչալուի գավառը մաքրել վացական զորքերից:
Այսպիսի պահանջը ես համարում եմ միջամտություն Վրաստանի ներքին գործերին և առիթ, որ պիտի առաջ բերի պատերազմական բարդություններ: Մինչդեռ գյուղացիների զինված ապստամբությունը Բորչալուի գավառում պետք է հարթվի Վրաստանի և Հայաստանի փոխադարձ խաղաղ գործակցությամբ, իսկ զինված ապստամբության գրգռիչները պետք է պատժվեն, որովհետև հակառակ պարագայում նրանց անպատիժ մնալը զերկ է տալու բոլշևիզմին: Այդ համոզմանն է բերում Վրաստանի կառավարության փորձը, որ իր երեք գավառներում ճնշեց բոլշևիկյան ապստամբությունը:
Վերջին դեպքերի մասին ես խոսակցություն ունեցա արտգործնախարար Տիգրանյանի հետ, նրան առաջարկեցի Հայաստանի լիազորներ նշանակել՝ բանակցելու Վրաստանի կառավարության հետ և շրջելու Բորչալուի գավառում՝ այնտեղ տեղի ունեցող դեպքերը պարզելու նպատակով, բայց Տիգրանյանը մինչև այժմ պատասխան չի տվել:
Ուստի, խնդրում եմ Ձեզ, եթե Դուք որևէ հնարավորություն ունեք և կամ հարմար եք նկատում, ազդել Հայաստանի կառավարության վրա, որպեսզի նա չանցնի Բորչալուի գավառի այն մասի սահմանները, որ արդեն այս տարվա մայիսին վրացական զորքը զենքի ուժով գրավել է թուրքերից, խնդրում եմ ինձ հետ Թիֆլիս գալ ՝ Հայաստանի կառավարության պատվիրակների հետ միասին բախումը խաղաղ կերպով լուծելու համար
Վերոհիշյալին անհրաժեշտ եմ համարում ավելացնել, որ Թիֆլիսի և Հայաստանի միջև հաղորդակցության ընդհատման հետևանքով Վրաստանի կառավարությունը նախօրոք չի ստացել Հայաստանի կառավարության բողոքներն ու հայտարարությունները Բորչալուի գավառի վերաբերյալ, նույն պատճառով նա չունի այն տեղեկությունները, որ ես տանում եմ ինձ հետ: Դա ինձ իրավունք կտա հավատալու, որ իմ գալուց հետո շատ դեպքեր կստանան իրենց իսկական ու պատշաճ լուսաբանությունը, միաժամանակ՝ Հայաստանի կառավարությունը էլ ավելի լիակատար կերպով իրազեկ կդառնա դեպքերին և դա երկու կառավարություններին հնարավորություն կտա իրար հետ հասկացողության գալ»:
Դեկտեմբերի 13-ին Գեգեճկորին, ըստ երևույթին, տեղյակ չլինելով, որ Մդիվանին Ղարաքիլիսայում է, նրա հեռագիր է տալիս Երևան հետևյալ բովանդակությամբ. «Զինվորական նախարարությունը անհրաժեշտ աղբյուրից տեղեկություն է ստացել, որ Սանահինի շրջանում վրացական զորամասերի դեմ գործում են կանոնավոր հայկական զորամասեր, որոնց հարձակումները կատարելապես կազմակերպված բնույթ ունեն: Սանահինի շուրջ բոլոր կետերում կետերում Հայաստանի ծառայության մեջ գտնվող սպաների գլխավորությամբ սպայակույտեր են գործում: Որ մի վայրկյան թույլ տալով ինձ մտածելու, որ այդ բոլորը կատարվում են Հայաստանի կառավարության հրամանով, խնդրում եմ Ձեզնից ձեռք առնել միջոցներ, որպեսզի Հայաստանի կառավարությունը այս տխուր միջադեպի (որի զոհերը տասնյակներով վրացի զինվորներ ու սպաներ են հաշվվում արդեն) ճակատագրական հետևանքները կասեցնելու համար ազդի զինվորական մասերի և անպատասխանատու անձերի վրա և կասեցնի նրանց հանցավոր գործողությունները, որոնք ավերում են երկու հանրապետությունների բարեկամական հարաբերությունները»:
Դեկտեմբերի 11-ին Հայաստանի արտգործնախարար Տիգրանյանը հետևյալ ռադիո թիվ 6913 հեռագիրն է ուղղում Վրաստանի արտգործնախարարին, պատճենը՝ Թիֆլիսում Հայաստանի դեսպանին. «Ուղարկում եմ դեկտեմբերի 9-ին ղրկված, բայց հաղորդակցության դադարեցման պատճառով տեղ չհասած հեռագիրը: Ղարաքիլիսա-Լոռի զորամասի հրամանատարը հաղորդում է, որ զալարցիները երկրորդ օրն է, որ գտնվում են վրացական զորքերի թնդանոթային և գնդացրային կրակի տակ և թե Լոռիի շրջանի հյուսիսային մասի հայ գյուղերը ենթարկվում են թալանի ու բռնությունների՝ նույն զորքերի կողմից, Հայաստանի կառավարությունը ստիպողաբար բողոքում է վրացական զորքերի այդ սանձարձակությունների դեմ Հայաստանին պատկանող հողամասում, որը բռնի կերպով գրավված է վրացական զորքերի կողմից: Եթե Դուք անմիջապես միջոցներ ձեռք չառնեք վերջ տալու այդ սանձարձակություններին, Հայաստանի կառավարությունը ամեն պատասխանատվություն վերցնելու է իր վրայից հետևանքների համար»:
Իսկ Գեգեճկորին դեկտեմբերի 13-ին երկրորդ հեռագիրն է ուղղում Հայաստանի արտգործնախարարին. «Ի պատասխան Ձեր թիվ 6913 հեռագրի, հաղորդում եմ հետևյալը. Վրաստանի կառավարությունը մեկ անգամ ևս հաստատում է իր անհողդողդ ձգտումը լուծելու բոլոր վիճելի հարցերը խաղաղ համաձայնության միջոցով: Որքան ժամանակ այդ հարցերը լուծված չեն հիշյալ եղանակով, Վրաստանի կառավարությունը անթույլատրելի է համարում որևէ միջամտություն իր ներքին գործերին: Գալով Ղարաքիլիսա-Լոռի զորամասի հաղորդագրությանը, Վրաստանի կառավարությունը հայտնում է, որ դա բացարձակապես չի համապատասխանում իրականությանը: Նոյեմբերի 9-ից մինչև այսօր որոշ հայկական զորամասեր՝ հայկական ծառայության մեջ գտնվող կանոնավոր սպաների հրամանատարության տակ, կոտորել են գրեթե ամբողջ վրացական սահմանային պահակախմբերը՝ մնացածներին էլ գերի վերցնելով: Մեր զոհերը տասնյակներով են հաշվվում:
Արյունահեղությունը վերջ տալու նպատակով, նոյեմբերի 11-ին Սանահին ուղարկեցինք մի պատվիրակություն, որի մեջ էին նաև Հայոց Ազգային խորհրդի երեք անդամներ: Հայաստանի կառավարությունը որոշապես պնդում է, որ միայն նոյեմբերի 13-ին բարձունքները ռմբակոծվել են առաջին անգամ: Հանուն երկու եղբայրական ժողովուրդների խաղաղ կենակցության, Վրաստանի կառավարությունը ստիպողաբար խնդրում է բոլոր միջոցները ձեռք առնել՝ դադարեցնելու արյունահեղությունը և պատժելու ներկա տխուր դեպքերի պատասխանատու հեղինակներին: Իր կողմից, Վրաստանի կառավարությունը հայտարարում է, որ անմիջապես պետք է հրաման տա դադարեցնելու պատերազմական գործողությունները, հենց որ բարձունքների վրա դիրք բռնած հայերը դադարեցնեն վրացական զորամասերի ռմբակոծումը: Հակառակ պարագայում, Վրաստանի կառավարությունը իր վրայից վերցնում է բարոյական ամեն պատասխանատվություն հետևանքների համար»:
Դեկտեմբերի 11-ին վրաց արտաքին գործերի նախարար Գեգեճկորին մանրամասն Վրաստանի խորհրդարանում մարամասն տեղեկություն է տալիս հայ-վրացական ընդհարումների մասին: Խորհրդարանը ընդունում է հետևյալ բանաձևը. «Լսելով կառավարության հաղորդագրությունը Սանահինի և Վորոնցովկայի շրջակայքում տեղի ունեցող դեպքերի մասին, խորհրդարանը լիակատար հույս է հայտնում, որ կառավարությունը բոլոր միջոցները ձեռք կառնի՝ պաշտպանելու պետությունը թշնամիներից, որոնց միակ բաղձանքն է առաջ բերել արյունահեղ բախում երկու հարևան ժողովուրդների միջև, անիշխանություն մեր երկրում և, այսպիսով, հող պատրաստել մեր անկախության և ժողովրդավարական հանրապետության կործանման համար»:
Միաժամանակ, Հայաստանի վարչապետ Քաջազնունին Հայաստանի խորհրդարանում զինվորական գործողությունների սկզբնավորության մասին հայտարարություններ արեց: Ես ներկա էին այն տեսարանին, երբ Քաջազնունին, նախարարների խորհրդի նիստից հետո, որը հավանություն տվեց վարչապետի քայլերին, հեռախոսով հրահանգեց հրամանատար Դրոյին՝ սկսել ռազմական գործողություններ:
